عدم تخمک گذاری در زنان، علل و درمان

تخمک‌‌گذاری مرحله‌ای از سیکل ماهانه است که تمام بانوان آن را پس از بلوغ هر ماه تجربه می‌کنند. در این مرحله یکی از تخمدان‌ها تخمک بالغی را برای لقاح آزاد می‎کند تا شانس بارداری در صورت نزدیکی موفقیت آمیز افزایش یابد. تخمک گذاری در دوران بارداری و مراحل قاعدگی قطع می‌شود، اما برخی بانوان در وضعیت‌های دیگر با عدم تخمک گذاری یا تخمک گذاری نامنظم روبرو می‌شوند.

نخستین موردی که متخصص باروری آن را تعیین می‌کند این است که آیا اختلال تخمک‌گذاری علت ناباروری زوج است یا مشکلات دیگری مانند ضایعه‌های لگن، بیماری‌های لوله رحم، اندومتریوز، ناباروری با فاکتور مردانه یا ترکیبی از آنها عامل ناباروری است.

متخصص زنان پس از آن که طرح درمانی را با توجه به تشخیص انجام شده تهیه کرد، طرح درمانی را متناسب با سیکل بیمار تنظیم می‌کند. برای این منظور متخصص به کمک آزمایش خون و سونوگرافی به دقت بر روند پیشرفت نظارت می‌کند. در طول سیکل ماهانه مقادیر دارو تنظیم و در صورت لزوم داروهای جدید تجویز می‌شود تا در نهایت تخمک‌گذاری انجام شود. زمان‌بندی دقیق‌تر برای برقراری رابطه جنسی و بهره‌گیری از روش‌های درمانی گوناگون مانند تلقیح داخل رحمی اسپرم (IUI) یا لقاح مصنوعی (IVF) از دیگر مزایای مراجعه به متخصص زنان و زایمان است که شانس بارداری را افزایش می‌دهد.

احتمال عدم تخمک گذاری یا تخمک‌گذاری نامنظم در شرایط زیر وجود دارد:

- اگر عادت ماهانه کاملاً متوقف شود و نتیجه تست بارداری نیز منفی باشد.

- اگر فاصله بین دو پریود بیش از ۳۵ روز باشد.

- اگر بیمار لکه بینی شدید و قاعدگی نامنظم داشته باشد.

- برخی بانوان علی رغم قاعدگی منظم با مشکل عدم تخمک گذاری مواجه می‌شوند، البته این مورد نادر است.

علل

تولید مثل تحت کنترل سیستمی است که هیپوتالاموس، غده هیپوفیز، تخمدان‌ها و غدد دیگری چون غدد فوق کلیوی و غده تیروئید را دربرمی‌گیرد. مشکلات تخمک‌گذاری (مربوط به آزاد شدن تخمک) زمانی مشاهده می‌شود که یک بخش از این سیستم به خوبی عمل نکند. برای مثال شرایط زیر منجر به عدم تخمک گذاری یا کاهش آن می‌شود:

- هیپوتالاموس هورمون آزاد کننده گنادوتروپین ترشح نمی‌کند. این هورمون غده هیپوفیز را به تولید هورمون‌هایی تحریک می‌کند که تخمدان‌ها را به فعالیت وامی‌دارد و تخمک‌گذاری را القاء می‌کند.

- غده هیپوفیز مقدار بسیار کمی از هورمون لوتئینه کننده یا هورمون تحریک کننده فولیکول تولید می‌کند.

- تخمدان‌ها استروژن بسیار کمی آزاد می‌کنند.

- غده هیپوفیز مقدار زیادی پرولاکتین ترشح می‌کند. پرولاکتین بالا باعث پاین آمدن سطح هورمون‌های القا کننده تخمک گذاری می‌شود.

- غدد دیگر به خوبی عمل نمی‌کنند. برای مثال غدد فوق کلیوی بیش ازحد هورمون‌های مردانه‌ای مانند تستوسترون تولید می‌کند یا غدد تیروئید هورمون‌های تیروئید بسیار زیاد یا بسیار کمی آزاد می‌کنند که وظیفه متعادل نگه داشتن غده هیپوفیز و تخمدان‌ها را به عهده دارند.

مشکلات مربوط به تخمک گذاری از اختلال‌های متعددی نشأت می‌گیرد که شایع‌ترین آن سندرم تخمدان پلی کیستیک است:

- سندرم تخمدان پلی کیستیک: سندرم تخمدان پلی کیستیک معمولاً با اضافه وزن و تولید بیش از حد هورمون‌های مردانه توسط تخمدان‌ها همراه است.

دیگر علل عدم تخمک‌گذاری عبارت است از:

- دیابت

- چاقی

- ورزش کردن شدید

- مصرف بعضی داروها مانند استروژن‌ها، ضدافسردگی‌ها و پروژستین‌ها

- کاهش وزن

- اضطراب و فشار روحی

گاهی اوقات یائسگی زودرس علت عدم تخمک گذاری است، در این حال منبع تخمک‌ها در سنین پایین‌تر به اتمام می‌رسد. مشکل مربوط به تخمک گذاری غالباً منجر به ناباوری در بانوانی می‌شود که قاعدگی نامنظم دارند یا خونریزی ماهیانه‌شان قطع (آمنوره) شده است. در موارد معدودی نیزعدم تخمک‌گذاری منجر به ناباروری بانوانی می‌شود که قاعدگی منظم دارند، اما با هیچ یک از علائم قبل از پریود مانند دردناکی و حساسیت سینه، ورم کردن پایین شکم و تغییرات خلق و خو یا دمدمی مزاجی روبرو نمی‌شوند.

تشخیص

- اندازه‌گیری روزانه دمای بدن

- استفاده از کیت تخمک گذاری خانگی

- اولتراسونوگرافی

- آزمایش خون یا ادرار

پزشک برای تعیین انجام شدن تخمک گذاری یا زمان آن از بیمار می‌خواهد تا دمای بدن خود را هر روز در حالت استراحت (دمای پایه بدن) اندازه گیری کند و در صورت امکان از دماسنج مخصوص اندازه گیری دمای پایه استفاده کند که مخصوص بانوانی طراحی شده است که سعی دارند باردار شوند. البته در صورت نداشتن دماسنج مخصوص می‌توان از دماسنج جیوه‌ای نیز استفاده کرد. دماسنج الکترونیک پایین‌ترین دقت را دارد. بهترین زمان اندازه گیری دمای بدن معمولاً بلافاصله پس از بیدار شدن از خواب است. کاهش دمای پایه بدن نشان دهنده قریب الوقوع بودن تخمک گذاری است. افزایش دمای بدن بیشتر از نیم درجه سانتی گراد معمولاً علامت این است که تخمک‌گذاری انجام شده است. البته این روش برای بسیاری از بانوان ناراحت کننده یا اضطراب آور است، درجه اطمینان یا دقت بالایی ندارد و در بهترین حالت تخمک‌گذاری را به فاصله دو روز پیش بینی می‌کند.

روش دقیق‌تر استفاده از کیت تخمک گذاری خانگی است. این کیت افزایش هورمون لوتئینه کننده در ادرار را ۲۴ تا ۳۶ ساعت قبل از تخمک‌گذاری نشان می‌دهد. بعضی از کیت‌ها فراورده‌های فرعی استروژن را نیز اندازه گیری می‌کنند تا نتایج دقیق‌تری به دست دهند. ادرار چند روز متوالی آزمایش می‌شود.

پزشکان می‌توانند انجام شدن یا نشدن تخمک گذاری و زمان انجام آن را به روش‌های متعددی از قبیل موارد زیر تعیین کنند:

- اولتراسونوگرافی

- اندازه گیری میزان پروژسترون خون یا آب دهان یا میزان یکی از فراورده‌های فرعی پروژستروژن در ادرار. افزایش یافتن این مقادیر نشان دهنده انجام شدن تخمک‌گذاری است.

پزشکان آزمایش‌های دیگری را برای بررسی اختلال‌هایی انجام می‌دهند که به مشکلات تخمک گذاری دامن می‌زند. برای مثال سطح تستوسترون در خون اندازه گیری می‌شود تا ابتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک مشخص شود.

درمان

داروهایی مانند کلومیفن، بازدارنده‌های آروماتاز یا گنادوتروپین انسانی برای تحریک تخمک گذاری تجویز می‌شود. داروی مناسب با توجه به مشکل خاص هر بیمار انتخاب می‌شود.

درمان باروری برای عدم تخمک‌گذاری

اکثر بانوان دچار اختلال تخمک‌گذاری برای درمان به متخصص زنان و زایمان مراجعه می‌کنند و داروی خوراکی برای ایشان تجویز می‌شود. این داروها با هدف افزایش دادن میزان FSH (هورمون محرک فولیکول) و LH (هورمون لوتئینی کننده) در غده هیپوفیز تجویز می‌شوند تا پیامی مبنی بر تولید فولیکول را به تخمدان ارسال کنند و در نتیجه تخمک‌گذاری انجام شود. نتایج پژوهش‌های متعدد حکایت از آن دارد که تخمک گذاری اکثر بانوان مصرف کننده کلومیفن پس از مدتی منظم می‌شود و پس از سه تا شش سیکل درمان باردار می‌شوند. اگر بیمار پس از سه سیکل مصرف کلومیفین همچنان تخمک گذاری نداشته باشد، یا باردار نشود، باید تحت معاینه و بررسی بیشتر قرار بگیرد.

بارداری با وجود اختلال‌های تخمک‌گذاری

اختلال‌های تخمک گذاری شایع‌ترین و قابل درمان‌ترین علت ناباروری است، البته تمام بانوان بلافاصله بادار نمی‌شوند. دکتر سمامی به زوج‌ها توصیه می‌کنند تا از علل احتمالی ناباروری و مزایای مراجعه به متخصص باروری و درمان توسط ایشان آگاه شوند. اکثر بیماران بر اختلال‌های تخمک‌گذاری غلبه می‌کنند و در نهایت موفق می‌شوند لذت مادر شدن را تجربه کنند.