آموزش نقاشی به کودکان، رویکردها و ابزارهای مناسب

آموزش نقاشی به کودکان امری‌ست که به نسبت آموزش‌های دیگر کمتر مورد توجه والدین قرار می‌گیرد، چون از نظر آن‌ها کمتر از آموزش زبان و موسیقی و ... کاربردی است! در حالیکه می‌تواند تاثیراتی داشته باشد که در هیچ آموزش دیگری نیست. با ستاره همراه باشید تا مراحل آموزش نقاشی به کودکان و ابزار مناسب آن را بشناسید.

به نظر من اولین آموزشی که می‌توانید برای کودکتان شروع کنید آموزش نقاشی است. چون آموزش‌های دیگر محدودیت‌های سنی و آموزشی مخصوص خودشان را دارند. از طرفی هزینه آموزش نقاشی به کودکان نسبت به هزینه کلاس‌های دیگر با تجهیزات گران‌، فوق‌العاده کم‌تر است. البته نباید فقط جنبه‌های آموزشی را مورد توجه قرار داد. کودکان با نقاشی کردن احساسات خود را نشان می‌دهند و همین امر به روانشناسی کودک با استفاده از نقاشی بسیار کمک کرده است. در این مقاله در مورد بهترین سن آموزش نقاشی به کودک و نقش والدین در این آموزش صحبت خواهیم کرد.

بهترین سن آموزش نقاشی به کودکان

قلم به دست گرفتن کودک، سن مشخصی ندارد. بعضی والدین زودتر از بقیه تجهیزات نقاشی را در اختیار کودک قرار می‌دهند و برخی دیرتر. بهرحال کودک تا قبل از ۲ سالگی تجربه خط خطی کردن دارد. او تا ۱ سالگی با قلم به کاغذ ضربه می‌زند و از پاره کردن آن لذت می‌برد. اما در ۱۸ تا ۲۰ ماهگی بلاخره کشیدن هم برایش جذاب شده و شروع به کشیدن خط می‌کند. وقتی کودک به دو سالگی رسید کشیدن خط‌های زاویه‌دار و دایره‌ای را شروع می‌کند. در ۲.۵ سالگی خطوط را با چشم تعقیب کرده و ممکن است نسبت به اینکه خطوط از کادر خارج نشوند، حساس باشد.

اما ۳ سالگی نقطه عطف نقاشی کردن اوست! نقاشی کردن برای کودک ۳ ساله فقط سرگرمی و لذت بردن از نقاشی نیست بلکه بیان احساسات و تجربیات او از زندگی کوتاهش است. او در این سن بیشتر تمایل به رسم خطوط عمودی دارد تا افقی که نشاندهنده ابراز وجود کودک است. کودک در اواخر ۳ سالگی قادر به کشیدن اشکال ساده خواهد بود و در ۴ سالگی نقاشی‌های معناداری می‌کشد. در ۵-۶ سالگی هم می‌تواند نوشتن کلام و حروف را یاد بگیرد.

به طور کلی بهترین سن آموزش نقاشی به کودکان به طور سیستماتیک در کودک به کودک متفاوت است. چون همه آن‌ها توانایی یک جا نشستن و آموزش دیدن را ندارند. توصیه ما به شما اینست که در پنج سال نخست زندگی کودک، آموزش نقاشی را تنها به فراهم آوردن زمان، مکان، ابزار لازم و تشویق محدود کنید. در سال‌های بعد می‌توانید شروع به آموزش مهارت‌های جدید به کودک کنید؛ مهارت‌هایی نظیر نقاشی کردن مشاهدات، تمرین پرسپکتیو و کشیدن صحیح نسبت‌ها.

نقش والدین در آموزش نقاشی به کودک

از آنجایی که گفته شد در ۵ سال اول باید سعی شود زمینه یادگیری نقاشی برای کودک فراهم شود، نقش والدین در این امر بسیار پررنگ می‌گردد. چون باید رویکرد آموزشی متناسب و تجهیزات مناسب نقاشی در هر سن را بدانند تا بتوانند به رشد و شکوفایی کودک کمک کنند.

رویکرد آموزشی متناسب با سن کودک

یکی از بهترین راهنماهای ما در مورد اینکه که باید در هر سن کودک چه چیز را و چگونه به او آموزش دهیم، استفاده از پرسشنامه سنین و مراحل یا فرم ASQ است. پرسشنامه‌ای که ابتدا هر ماه، سپس هر دوماه و در آخر با فواصل زمانی بیشتر توسط مراکز بهداشت به والدین کودک داده می‌شود. در این پرسشنامه درمورد مراحل رشد و تکامل کودک پرسیده شده و برای شما روشن می‌شود که کودکتان در هر سن، در چه مرحله‌ای از تکامل قرار دارد. بنابراین شما اگر پیشاپیش پرسشنامه‌های ماه‌های آینده کودک را مطالعه کنید، خواهید فهمید که او در آن سن باید به چه مهارت‌هایی مسلط شده باشد، پس شروع به تمرین می‌کنید.

نکاتی که می‌گویم نکاتی‌ست که خودم شخصا از پرسشنامه ASQ در مورد نقاشی کودک استنباط کرده‌ام:

۱- در پرسشنامه سنین و مراحل مخصوص ۱۴ ماهگی پرسش شده: آیا کودک خط خطی می‌کند؟ این پرسش متناوبا در پرسشنامه ۱۶ و ۱۸ ماهگی نیز تکرار شده و بدین معناست که اکثر کودکان در این سنین قادر به خط خطی کردن هستند. پس بهتر است تا قبل از ۱۴ ماهگی کاغذ و قلم در اختیار کودک قرار دهید و در عین حال به آن نظارت کنید.

۲- در پرسشنامه مخصوص ۲۰ ماهگی پرسیده شده: آیا وقتی شما با خودکار خطی از بالای کاغذ به پایین رسم می‌کنید (خط عمودی) و کودک این عمل شما را مشاهده می‌کند، درصدد تقلید برمی‌آید؟ یعنی او هم تلاش کند خطی بکشد... حالا الزاما نه خط عمودی، بلکه در هر جهتی. این پرسش در پرسشنامه ۲۲ و ۲۴ ماهگی نیز تکرار شده است. پس شما باید از قبل از ۲۰ ماهگی این تمرین را با کودک خود شروع کنید، تا کودکتان تا دو سالگی بتواند این کار را انجام دهد.

۳- در پرسشنامه مخصوص ۲۷ ماهگی همان پرسش قبلی پرسیده شده فقط با این تفاوت که دیگر کودک نباید روی خط شما خط بکشد، بلکه باید تلاش کند خودش یک خط عمودی بکشد. آیا کودک خطی نزدیک به خط عمودی می‌کشد؟ این پرسش به این معناست که کودک باید تا ۲۷ ماهگی به کشیدن خطوط عمودی مسلط شده باشد، پس تا قبل از آن تمرین‌هایتان را بر روی کشیدن خطوط عمودی متمرکز کنید. همین پرسش در ۳۰، ۳۳ و ۳۶ ماهگی نیز تکرار شده است، یعنی کودک شما برای یاد گرفتن این کار تا ۳ سالگی وقت دارد.

۴- در پرسشنامه ۴۲ ماهگی همان پرسش در مورد رسم خطوط افقی پرسیده شده است. این که کودک بدون کشیدن خط روی خط شما تلاش می‌کند تقلید کند یا خیر؟ و ۲ پرسش جدید در مورد نقاشی کردن کودک نیز اضافه شده: آیا کودک وقتی می‌بیند شما دایره‌ای کشیدید تلاش می‌کند بدون خط کشیدن روی دایره شما، دایره‌ای بکشد؟ آیا کودک با نگاه کردن به اشکال ساده مثل شکل یک به اضافه بزرگ تلاش می‌کند، شکلی شبیه به آن را بکشد؟ پس شما باید به کودکتان کمک کنید، تمرین کشیدن خطوط افقی، کشیدن دایره و خطوط منحنی و کشیدن اشکال خیلی ساده را از قبل از ۴۲ ماهگی شروع کند.

۵- بعد از پرسشنامه ۴۲ ماهگی، پرسشنامه ۴۸ ماهگی ارائه می‌شود که در آن در مورد توانایی نقاشی کشیدن کودک در کشیدن اشکال ساده پرسش می‌شود. اشکالی مثل نماد به اضافه، دایره، خط عمودی و خط L. شکل. پرسش دیگر در مورد کشیدن آدمک است. اینکه او هنگام کشیدن آدمک حداقل ۳ مورد از اعضای بدن آن را رسم کند. در این سن در مورد رنگ‌آمیزی کودک هم سوال می‌شود. اینکه او هنگام رنگ‌آمیزی یک شکل، از خطوط شکل بیش از نیم سانت بیرون نزند. پس تمامی این موارد باید قبل از ۴۸ ماهگی تمرین شوند.

۶- پرسشنامه بعدی مربوط به ۵۴ ماهگی است. پرسش اول همان پرسش کشیدن اشکال ساده مثل خط عمودی و دایره و به اضافه است. اما پرسش‌های بعدی اشاره به پیچیده‌تر شدن نقاشی کودک دارد. اینکه او بین کشیدن دختر و پسر تمایز قایل شود و هنگام کشیدن آدمک حتما سر، بدن، دست‌ها و پاهایش را رسم کند. درمورد رنگ‌آمیزی هنوز همان پرسش مطرح است. اینکه آیا کودک سعی می‌کند داخل اشکال را رنگ کند بدون اینکه بیرون بزند؟ البته تا نیم سانت را مجاز است. و نکته بعدی اینست که اگر شما یک خط افقی برای کودک بکشید آیا کودک می‌تواند روی خط یا زیر آن یک خط در امتدادش بکشد در حالیکه حداکثر دوبار مجاز باشد از خط بیرون بزند؟ تمامی این‌ها به شما ایده آموزش نقاشی به کودکتان تا قبل از ۵۴ ماهگی را خواهد داد.

۷- آخرین پرسشنامه مربوط به ۶۰ ماهگی یا ۵ سالگی است. در این پرسشنامه همان سوالات ۵۴ ماهگی پرسیده شده و یک سوال جدید اضافه شده است. اینکه اگر بر روی کاغذ حروف الفبا را بنویسید کودک تلاش کند چیزی شبیه‌شان را بنویسد. یا اینکه اگر اسمش را نوشتید برای نوشتن چیزی شبیه اسمش تلاش کند. پس شما باید از قبل از ۵ سالگی او را با نوشتن اسمش آشنا کنید.

۸- برای بعد از ۵ سالگی پرسشنامه‌ای موجود نیست. از همین سن می‌توانید آموزش سیستماتیک کودک را شروع کنید. یعنی از کلاس‌ها، کتاب‌ها و نرم‌افزار‌های آموزشی بهره ببرید.

تجهیزات نقاشی مناسب برای کودکان

کودکان در هر سن به وسایل خاصی برای لذت بردن از نقاشی و شکوفایی استعدادهای‌شان نیاز دارند:

۱ تا ۵ سالگی

در این سنین غلظت رنگ برای کودک بسیار مهم است؛ بنابراین شاید خیلی از نقاشی با مدادرنگی لذت نبرد و در عوض ماژیک، پاستل (مداد شمعی) و گواش را بپسندد. از طرفی، چون کودک غیر قابل کنترل است باید فضای مناسبی برایش تهیه شود و لباس‌های مناسب بپوشد. لباس‌هایی که آسان شسته شوند و یا کهنه باشند.

والدین می‌توانند در این سنین خلاقیت بسیاری برای لذت بردن فرزندشان به خرج دهند. مثلا از گل سفالگری برای چسباندن بر روی سطوح نقاشی و رنگ آمیزی آن استفاده کنند یا به رنگ کردن اجسامی مثل سنگ یا گلدان بپردازند. البته نقش والدین در این مرحله باید صرفا نظارت و هدایت باشد و بهتر است هیچ آموزش مستقیمی صورت نگیرد تا کودک هر طور مایل است بازی کند.

در مورد سطح نقاشی باید گفت هر کاغذی مناسب نقاشی با پاستل نیست و کاغذ باید اندکی زبر باشد. البته مقوا هم توصیه نمی‌شود، چون زیادی بافتش درشت است و کنترل پاستل برای کودک سخت می‌شود. برای گواش هم باید از کاغذ‌هایی استفاده کرد که رنگ را جذب کنند.

کودکان در این سن بیشتر از اینکه از مچ دستشان کار بگیرند از آرنج استفاده می‌کنند بنابراین سطح نقاشی‌شان باید بزرگتر از یک برگه A4 باشد تا از نقاشی دلزده یا خسته نشوند.

۵ تا ۱۱ سالگی

در این سن دیگر می‌توان از کودک خواست به نقاشی کردن مشاهداتش بپردازد. مدادرنگی و کاغذ گزینه‌های خوبی هستند. بهتر است کودک از پاک‌کن استفاده نکند. در عوض به او بگویید می‌تواند بار‌ها و بار‌ها یک نقاشی را تکرار کند. بهتر است اجسام ساده‌ای نیز تهیه شود و کودک تلاش کند شکل و شمایلشان را بکشد. کودک در هر جلسه باید به کشیدن نقاشی‌های جدید تشویق شود تا حوصله‌اش از نقاشی کشیدن سر نرود.

نکته آخر اینکه در هر جلسه آموزشی باید از یک وسیله برای نقاشی استفاده شود نه چندین وسیله. مثلا به کارگیری همزمان آبرنگ و مدادرنگی نتیجه چندان جالبی نمی‌دهد. البته کودک باید نقاشی کردن با هر کدام را تجربه کند. از ۸ سالگی به بعد کودک درک فضایی خوبی پیدا می‌کندt بنابراین می‌توان او را به کنار یک درخت برد و از او خواست درخت را طراحی کند. از آنجایی که طراحی کردن نیاز به سایه زدن دارد، بهتر است مداد رنگی‌های کودک را از ۱۲تایی به ۲۴ تا یا ۳۶ تا افزایش دهید تا طیف وسیعی از رنگ‌ها و سایه‌هایشان در اختیار او قرار بگیرد.

سخن آخر

هر مهارتی که در برگیرنده مهارت‌های دیگر باشد، مطمئناً به شکلی خلاقانه به کار خواهد رفت. نقاشی از جمله این امور است. زیرا در ایجاد هماهنگی، رشد و گسترش توانایی‌های ذهنی، روانی و مهارت‌های حرکتی بی‌تأثیر نیست. در واقع برخلاف تصور والدین نقاشی امری ساده نبوده و در حد گرفتن قلم و متصل کردن چند خط نیست، بلکه به تنهایی تنظیم‌کننده و هماهنگ‌کننده قوای متعدد است.

نقاشی کردن توان کنترل حرکت‌های غیرارادی انگشتان، مچ، آرنج و کتف، مقابل هم قراردادن انگشتان شست و نشانه، ایجاد ارتباط عصب شناختی بین چشم و دست، توان ترسیم خطوط و رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده، رشد و تکامل حس زیباشناسی، ایجاد تعامل و ارتباط بیشتر با محیط، توان جداسازی امور و مدیریت در ترسیم اشکال را دارد و همه این‌ها از جمله واضح‌ترین آثار نقاشی بر روند تکامل فرآیند‌های ذهنی و روانی کودک است. پس بهتر است تاثیر آن را نادیده نگیریم و فضای مناسبی برای نقاشی کردن کودک با خیال راحت فراهم کنیم.