چاق شدن کودکان، مسائل و مشکلات پیش رو

امروزه چاقی در انسان‌ها به دلیل اینکه بی‌تحرک شده‌اند و به فست فودها روی آورده‌اند، رو به افزایش است.

از کجا بدانیم که اضافه شدن وزن کودک، طبیعی یا نگران‌کننده است؟

کودکان برای رشد نیاز به مواد غذایی و انرژی بیشتر دارند. لذا اگر در حدود نیاز خویش برای فعالیت‌های روزمره، رشد و سوخت‌وساز پایه کالری دریافت کنند، وزنشان در حدود طبیعی افزایش خواهد یافت. ولی کودکانی که بیشتر از حد نیاز غذاهای پرانرژی مصرف می‌کنند، اضافه‌وزن غیرطبیعی پیدا می‌کنند، که طبیعی است و خطر چاقی و بروز مشکلاتی در سلامتی کودک را به دنبال خواهد داشت.

یکی از بهترین و مؤثرترین راه‌های مبارزه با چاقی در کودکان بهبود کیفیت و مقدار رژیم غذایی و فعالیت‌های ورزشی همه اعضای خانواده است. به‌این‌ترتیب، کمکی نیز به بهبود سلامتی کودکان در حال و آینده خواهد شد.

علت چاقی

چاقی دوران کودکی چندین علت ژنتیک یا هورمونی دارد، ولی بیشتر موارد به‌صرف غذای بسیار و فعالیت جسمی ناچیز مربوط می‌شود. اگر بین کالری که کودکان از دست می‌دهند و کالری‌ای که مصرف می‌کنند تعادل برقرار نشود، یعنی کالری ازدست‌داده کمتر از کالری مصرف‌شده باشد، بر وزن آن‌ها افزوده می‌شود. نقش بیماری‌های ژنتیکی، که می‌توانند کودک را در معرض خطر چاقی قرار دهند، بسیار کمتر است. این بیماری‌ها مانند سندرم‌های پرادر- ویلی و باردت -بیدل به‌ندرت دیده می‌شوند. در کل، نقش ورزش و عادات غذایی بسیار بیشتر است.

عامل‌های زیر خطر چاقی در کودکان را افزایش می‌دهد.

- رژیم غذایی: مصرف روزمره مواد غذایی پرکالری مانند غذاهای آماده و انواع سرخ‌کردنی‌های آماده نقش زیادی در افزایش وزن‌دارند. غذاهای پرچرب، کالری فراوان دارند. مصرف بیش‌ازاندازه نوشابه‌های غیرالکلی و انواع شکلات و دسرها در چاقی نقش دارند. این‌گونه خوراکی‌ها و نوشابه‌ها سرشار از قند و کالری‌اند.

- کم فعالیتی: کودکانی که فعالیت ندارند، احتمال بالا رفتن وزنشان بیشتر است، زیرا راهی برای سوختن کالری‌های اضافی ندارند. بی‌حرکتی در خارج از مدرسه مانند صرف ساعت‌ها زمان در پای تلویزیون و انجام بازی‌های ویدئویی نیز بر مشکل می‌افزاید.

- ژنتیک: اگر کودک عضو خانواده‌ای است که کسان دیگری نیز در میان آن‌ها دچار چاقی هستند، بد نیست به ژن‌ها (که احتمالاً فرد را در محیطی که خوراکی‌ها فراوان‌اند و انجام فعالیت‌های بدنی تشویق نمی‌شوند، مستعد اضافه شدن وزن می‌سازند) نیز فکر کنیم.

- عوامل روانی: برخی از کودکان در تلاش برای حل مسائل و مشکلات عاطفی خویش مانند استرس یا کسالت‌های روحی به پرخوری روی می‌آورند. ممکن است، در والدین این گروه از کودکان نیز شاهد تمایلات مشابهی باشیم.

- عوامل خانوادگی / اجتماعی: بیشتر کودکان در خرید مایحتاج منزل دخالتی ندارند. درواقع، این والدین هستند که مسئولیت تهیه مواد غذایی سالم و قرار دادن آن‌ها در دسترس کودکان را بر عهده‌دارند. کودکان گناهی ندارند که به‌طرف مواد شیرین، شور و چرب جذب می‌شوند. هر چه باشد، طعم و مزه خوبی دارند. ولی ما به‌عنوان والدین، می‌توانیم بر دسترسی آن‌ها به این‌گونه مواد خوراکی، به‌ویژه در منزل، کنترل داشته باشیم. برخی عوامل تقریباً بیرون از حیطه کنترل ما نیز می‌توانند در چاق شدن فرزندانمان نقش ایفا کنند. برای مثال کودکانی که از گروه‌های اقلیت نژادی یا خانواده‌های کم‌درآمد هستند، بیشتر از دیگران در معرض خطرند. فقر و چاقی اغلب دست در دست یکدیگر دارند، چه پدر و مادرهای کم‌درآمد ممکن است زمان و منابع کافی برای در اولویت قرار دادن خوردوخوراک و فعالیت‌های ورزشی سالم برای اعضای خانواده را در اختیار نداشته باشند.

تمام کودکانی که وزن بالا دارند، چاق یا دچار اضافه‌وزن به‌حساب نمی‌آیند. چارچوب جسمی برخی از کودکان، درشت‌تر از حد متوسط است و چربی بدن کودکان در مراحل مختلف رشد و تکامل طبیعی آن‌ها متفاوت است. ازاین‌رو صرفاً با مشاهده کودک با قطعیت نمی‌توان درباره وزن وی اظهارنظر کرد. اگر از وزن زیاد کودکتان نگرانید، با پزشک صحبت کنید و از وی نظر بخواهید. پزشک می‌تواند با در نظر گرفتن وضعیت رشد و تکامل کودک درگذشته و حال، وضعیت وزن و قد سایر اعضای خانواده و این‌که وزن کودک در کجای منحنی رشد قرار دارد، بررسی کاملی از وی به عمل آورد. چنین ارزیابی‌هایی کمک خواهند کرد تا دریابیم وزن کودک در محدوده سلامتی است یا خیر.

معمولاً پزشک نمایه توده بدنی (نسبت وزن بدن به کیلوگرم به مربع قد به متر) را در مراقبت منظم از کودکان سالم، محاسبه و جای آن را در منحنی رشد نمایه توده بدنی به نسبت سن مشخص می‌کند. نمایه توده بدنی نشان می‌دهد که کودکی با سن و قد معین اضافه‌وزن دارد یا خیر. بدین معنا که وی را با کودکان هم‌جنس و هم‌سنش مقایسه می‌نماید. مثلاً ممکن است به شما بگوید ۸۰ درصد کودکان هم‌جنس و هم سن وی دارای نمایه توده بدنی کمتری از فرزندتان هستند. (اصطلاحاً، فرزند شما در صدک ۸۰ قرار دارد) مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، نقاطی از این منحنی را مشخص کرده‌اند که به تشخیص اضافه‌وزن کمک می‌کنند:

نمایه توده بدنی بین صدک های ۸۵ و ۹۵ درخطر چاقی.

نمایه توده بدنی بیشتر از صدک ۹۵ چاق.

از آنجاکه نمایه توده بدنی، مواردی چون عضلانی بودن یا چارچوب جسمی درشت‌تر از متوسط را در نظر نمی‌گیرد، و از سوی دیگر الگوهای رشد در کودکان بسیار متفاوت‌اند، پزشک به عواملی چون سرعت رشد و تکامل کودک نیز توجه می‌کند. به‌این‌ترتیب، مشخص می‌شود که وزن کودک را باید مایه نگرانی تلقی کرد یا خیر.

علاوه بر محاسبه نمایه توده بدنی کودک و مشخص کردن جای آن بر روی منحنی رشد، موارد زیر نیز ارزیابی می‌شوند:

- سابقه چاقی در خانواده و مسائل و مشکلات مربوط به آن، مانند بیماری قند

- عادات غذایی کودک و مقدار کالری که در طول روزدریافت می‌کند

- میزان فعالیت کودک

- بیماری‌های احتمالی دیگر

کودکان چاق می‌توانند دچار بیماری‌های مهمی چون دیابت و بیماری‌های قلبی شوند. این بیماری‌ها در بزرگ‌سالی نیز چاقی را همراهی می‌کنند. کودکان با وزن بالا، بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به بیماری‌هایی چون:

بیماری دیابت نوع ،۲ سندرم متابولیک، فشارخون بالا، آسم و دیگر مشکلات تنفسی، اختلالات خواب، بیماری کبد، بلوغ زودرس در دختران و پسران، اختلالات غذا خوردن،عفونت‌های پوستی قرار دارند. پیامدهای اجتماعی و عاطفی چاقی نیز می‌توانند به کودک آسیب وارد سازند.

چاقی می‌تواند موجب مسائل و مشکلات زیر شود:

اعتمادبه‌نفس پایین و آزار دیدن از کودکان دیگر: کودکان اغلب همسالان چاق خود را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند. نتیجه آنکه، این گروه از کودکان از عدم اعتمادبه‌نفس رنج می‌برند و بیشتر دچار افسردگی خواهند شد.

مشکلات رفتاری و یادگیری: کودکان چاق بیشتر از همسالان طبیعی خویش دچار اضطراب می‌شوند، و از مهارت‌های اجتماعی کمتری برخوردارند. این مسائل و مشکلات، از یک‌سو می‌توانند موجب بروز رفتارهای جبرانی و بر هم زدن کلاس درس شوند. و از سوی دیگر، ممکن است کودک را از اجتماع و محیط‌های جمعی دور کنند. استرس و اضطراب مانع یادگیری نیز می‌شود. اضطراب مدرسه می‌تواند حلقه معیوبی را موجب شود، که هر مورد نگرانی از افت تحصیلی، افت بیشتری را در پی داشته باشد.

افسردگی: انزوای اجتماعی و اعتمادبه‌نفس پایین، احساس تنهایی را نزد برخی از کودکان مبتلا به چاقی به دنبال دارد. زمانی که کودکان مذکور امید به بهبود اوضاع را از دست دهند، راه به‌سوی افسردگی پیدا می‌کنند. کودک افسرده میل و علاقه‌ای به فعالیت‌های عادی روزمره ندارد، بیشتر از معمول می‌خوابد، یا بسیار می‌گرید. برخی از کودکان دچار افسردگی، اندوه و ناراحتی خویش را پنهان کرده، و ظاهراً بی‌تفاوت به نظر می‌رسند. در هر دو صورت، افسردگی در کودکان، همچون بزرگ‌سالان، معضلی جدی است. اگر فکر می‌کنید، کودکتان افسرده است، با او صحبت کنید، و نگرانی‌هایتان را با پزشک و معلمش در میان گذارید.

کودکان برای رشد و تکامل، نیاز به غذا و انرژی بیشتری نسبت به بزرگ‌سالان دارند. ولی حتی در این صورت نیز وزن همان تعادل بین کالری‌های مصرفی و کالری‌های سوخته شده است. کودکانی که به‌اندازه نیازهای روزانه خود کالری دریافت می‌کنند، از تناسب‌اندام و وزنی طبیعی برخوردارند، متناسب با قد بر وزنشان افزوده می‌شود. ولی کودکانی که بیش از نیاز از غذاهای پرکالری استفاده می‌کنند، وزنشان از مقدار مناسب سن و سال آن‌ها فراتر می‌رود. در این موارد، نمایه توده بدنی کودک متناسب با سن وی نبوده، خطر چاقی و بروز مشکلات و بیماری‌های مرتبط با وزن افزایش می‌یابد. در مورد کودکان کمتر از ۷ سال، که مشکلی ازنقطه‌نظر بهداشت و سلامتی ندارند، هدف از درمان احتمالاً بیشتر حفظ وزن کنونی است تا کاهش وزن. به‌این‌ترتیب، بر قد کودک اضافه می‌شود، ولی وزنی اضافه نمی‌کند، تا زمانی که نمایه مذکور به حدود مناسب‌تری تنزل پیدا کند. لیکن در مورد کودکان، حفظ وزن موجود و انتظار قد کشیدن را داشتن، ممکن است به همان اندازه کاهش وزن در بزرگ‌سالان دشوار باشد. به‌طورمعمول، در کودکان بزرگ‌تر از ۷ سال یا کودکان کوچک‌تری که دچار مشکلاتی در رابطه با چاقی هستند، کاهش وزن توصیه می‌شود. لیکن باید سرعت این کاهش وزن بسیار آهسته و درعین‌حال ثابت باشد مثلاً چیزی بین حدود نیم کیلوگرم در یک هفته تا نیم کیلوگرم در یک ماه، بسته به وضعیت کودک.