تشویق و تنبیه کودکان، ملاکش چیست؟

تشویق، در هر مرحله‌اى از رشد کودک، باید با علایق و رغبت‌هاى او متناسب باشد. چه‌ بسا چیزى در سه‌سالگی رغبت کودک را برمی‌انگیزد و در ده‌سالگی بر او اثرى ندارد؛ ازاین‌رو باید دید کودک در هر مرحله از رشد چه علایقى دارد و چه چیزهایى در او شوق و رغبت می‌آفریند. در تشویق باید نکات زیر را مراعات کرد: نباید در استفاده از تشویق زیاده‌روى کرد، بلکه باید گاهى از آن بهره گرفت تا شخصیت کودک شکل گیرد. تشویق، به‌ویژه زمانى که به‌صورت تحسین و تقدیر است، نباید به‌گونه‌ای باشد که غرور و خودبینى پدید آوَرَد. باید دقت کرد که نوع تشویق و چگونگى برخورد به‌گونه‌ای نباشد که فرزند گمان کند از دیگران برتر است. دلیل تشویق باید روشن باشد و دلایل کلى از این قبیل که او دختر یا پسر خوبى است، مناسب نیست. باید کارى که کودک به علت آن تشویق شده روشن شود تا اثر تربیتى داشته باشد. تشویق باید با عمل کودک متناسب باشد؛ مثلاً براى عملى کوچک نباید جایزه‌اى مهم دریافت کند و براى هر عمل جزئى نباید تشویق شود. تشویق نباید حالت رشوه به خود بگیرد. والدین باید به هر وعده‌اى که به فرزند خود می‌دهند عمل کنند و هیچ‌گاه وعده دروغ ندهند. در غیر این صورت اعتماد فرزندان به آنان از میان می‌رود و بذر دروغ‌گویى در ضمیرشان پاشیده می‌شود. کودکان را نباید به جایزه‌هاى گرانبها عادت داد و تجمل‌پرستى را در آنها پدید آورد. این کار هم از نظر اقتصاد خانواده صلاح نیست و هم در تربیت روحى و اخلاقى کودک اثر نابجا دارد. تشویق باید بی‌درنگ پس از کار مورد نظر صورت گیرد. کودک باید بتواند با بهبود بخشیدن به رفتارهاى خود به‌دفعات از تشویق برخوردار شود؛ ازاین‌رو پاداش نباید چنان باشد که دسترسى به آن بسیار سخت یا ناممکن باشد. در تشویق و پاداش دادن نباید بین فرزندان تبعیض قائل شد که این کار نه‌تنها اثر تشویق را از بین می‌برد، بلکه آثار زیانبارى نیز دارد.

تنبیه نیز به صورت‌هاى گوناگونى ممکن است، انجام گیرد؛ یک نگاه ناراضى و گاه خشم‌آلود، بی‌اعتنایى و شاید قهر، توبیخ و سرزنش پنهانى، امتیاز منفى دادن، محروم کردن از گردش، بازى، مهمانى یا تماشاى تلویزیون، بی‌توجهى به خواسته‌هاى او، تندى و شدت عمل نشان دادن و سرانجام تنبیه بدنى، همه اینها یک هدف را دنبال می‌کنند و آن اینکه کودک از ترس گرفتار شدن به آنها از کار ناپسند دورى جوید. در میان موارد یاد شده تنبیه بدنى غالباً سازنده نیست و گاه ضررهاى جبران‌ناپذیرى همراه دارد؛ ازاین‌رو اسلام این‌گونه تنبیه را نکوهش کرده است. امام على(ع) فرمود: خردمند به ‌ادب (درس و تعلیم) پند می‌گیرد، ولى چارپایان جز به زدن پند نمی‌گیرند. در تنبیه کودکان لازم است که به نکات زیر توجه شود: تنبیه باید به‌عنوان آخرین روش تربیتى به‌کار گرفته شود. والدین نباید به تنبیه بدنى متوسل شوند. تنبیه در حضور جمع به‌ویژه در مقابل دوستان کودک سودى در پى ندارد. در تنبیه، باید عمل کودک نکوهش شود نه شخصیت او؛ لازم نیست تنبیه همیشه زبانى باشد؛ گاه یک نگاه ملامت‌بار، بی‌اعتنایى و مانند آن کار سازتر است. نباید در تنبیه زیاده‌روى کرد که اثر خود را از دست می‌دهد. به رخ کشیدن خوبی‌هاى همسالان کودک، در بیشتر موارد حس حسادت کودک را تحریک می‌کند. کودک باید علت تنبیه را بداند تا از آن کار دورى کند. تنبیه نباید براى انتقام و تشفى خاطر انجام پذیرد. یکى از راه‌هاى تنبیه براى نوجوانى که گرایش‌هاى مذهبى دارد، این است که به او بفهمانیم خداوند از تخلف او خشنود نیست. اگر کودک از کار خود پشیمان شده و از رفتارش بازگشته است، باید او را با مهر و نوازش پذیرفت.