درمورد خیال پردازی کودکان، آنچه باید بدانید

کودکان در سنین قبل از دبستان علاقه بسیار زیادی به بازی ها و موضوعات تخیلی دارند. زندگی یک کودک در سن قبل از مدرسه، از محدودیت های بسیار تشکیل شده، او بر اساس نظر والدین خود زندگی می کند. در واقع کودک به بازی های خیالی علاقه دارد، زیرا می تواند آنطور که می خواهد باشد و زندگی کند؛ خارج از قید و بندها و محدودیت هایی که والدین برای او تعیین کرده اند.
هیچ کودک سه ساله ای اجازه ندارد که به تنهایی از خانه خارج شود، به تنهایی غذای دلخواه خود را بخورد و حتی لباسی را که دوست دارد بخرد. در این سن، کودک کاملاً به والدین خود وابسته است، البته می تواند اظهارنظر کند اما تصمیم گیری اصلی و قطعی با والدین است.
کودکان هنگامی که با مکان های تازه یا تجربه های جدید روبرو می شوند از شیوه های متفاوت استفاده می کنند، آنها قوه تخیل خود را بکار می برند. زمانی که به یک کودک چهار ساله اجازه می دهیم تا به تنهایی به مهد کودک برود و برگردد او احساس می کند که یک فرمانده است و سوار بر اسب از یک قلعه به قلعه دیگر در حرکت.
در این مقاله شما می توانید با مرز میان حالت طبیعی و بیمارگونه خیالبافی در کودکان آشنا شوید.
زندگی یک کودک چهار ساله خیلی معمولی و خسته کننده به نظر می رسد. اما اگر تصور کند که یک مامور آتش نشانی است، حس می کند مثل یک قهرمان زندگی می کند. بنا به این دلایل و دلایل متعدد دیگر، خیال پردازی در دوره کودکی اهمیت زیادی دارد. زیرا یک کودک علاوه بر اینکه می تواند زندگی خود را تغییر دهد و شرایط تازه ای را برای خود خلق کند، از شرایط تازه ای که ایجاد کرده می تواند دانستنیهای جدید نیز بیاموزد. بطور مثال وقتی که یک کودک چهار ساله کلاه آشپزی بر سرش می گذارد، پیشبند آشپزی می بندد و تصور می کند که آشپز است، احساس استقلال و مسئولیت پذیری سبب می شود که به اطراف خود توجه بیشتری داشته باشد، همراه با پدر و مادر خود آشپزی کند. موادی را که استفاده می کند به خاطر می سپارد و از اینکه هر بار بر دانسته های خود می افزاید، خوشحال است.
بزرگسالان از دنیای پیرامون خود اطلاعات زیادی بدست می آورند و برای فراگیری بیشتر، تجربیات خود را نیز مورد استفاده قرار می دهند؛ اما کودکان از استعدادی برخوردار هستند که لازم است توسط والدین پرورش یابد. آنها با بکارگیری قوه تخیل خود نه تنها دانستنیهای تازه ای از دنیای اطراف خود بدست می آورند بلکه می توانند آنطور که دوست دارند باشند و زندگی کنند. خیالبافی به کودک کمک می کند تا جهان را زیبا ببیند و درگیر مسائلی پیرامون جهان واقعی که می تواند باعث آزار روحی او شوند، نشود. اما خیال پردازی نیز همچون هر پدیده دیگری حد و اندازه ای دارد و اگر از حد بگذرد تبدیل به یک اختلال رفتاری و روانی در کودک می شود. در واقع گاهی خیالبافی برای کودک از یک بازی و سرگرمی فراتر رفته و تبدیل به نوعی واکنش دفاعی از سمت او برای مقابله با مشکلاتش در زندگی واقعی می شود.
در موردی که جهان حقیقی برای کودک بیش از حد تیره و غم انگیز باشد و او قادر به دریافت و تلقی درست از این جهان نباشد کودک به سمت رویاپردازی بیمارگونه روی می آورد. برخی عوامل روی آوردن کودک به چنین واکنش دفاعی ای عبارتند از:
-زمانی که او از چیزی چون غذا، محبت، حمایت، امنیت و… محروم باشد بخواهد آن را بدست آورد.
-در مواقعی که شدیداً خشمگین شود و راه چاره را روی خود سد ببیند.
-زمانی که شوق به برتری جویی در او اوج گیرد و مقاصدی لذت آور را در روان تعقیب کند.
-هنگامی که نمره خوبی بگیرد ولی آن را در دیگران نبیند.
-در مواردی که ترس و اضطراب و تعارض او را به زانو درآورد.
-موقعی که آدمی نتواند خود را با اصول و ضوابط درخواست شده منطبق سازد و یا نتواند به گونه ای طبیعی امیال و آرزوهایش را برآورده کند.
-زمانی که والدین خود را در حال درگیری و نزاع مداوم ببیند و موقعیت خود را خطرناک احساس کند.
-هنگامی که همبازی ندارد و در محیط خانواده تنها و فرزند یکدانه است.
-و بالاخره زمانی که دچار اختلال روانی شده و تعادل خود را از دست داده باشد.

خیالبافی در سنین مختلف
بندرت می توان دریافت که آغاز بروز این حالت در چه سنی است. کودکان قبل از سنین سه سالگی هم برای خود دنیایی دارند و در آن دنیا برای خود فتح و شکستی را تصویر می کنند و یا در وضع و حالی خود را تصور می کنند که دیگران را تحت سیطره خویش دارند. همچنین گاهی خود را در قالب فردی شکست خورده و محروم می انگارند و… ولی آنچه که در این بحث به قاطعیت می توان گفت این است که سه سالگی سن خیالبافی است به ویژه در این رابطه که او در این مرحله موقعیت خود را به عنوان شخصیتی مستقل یافته است. در این سنین کودکان تجارب خیالی خود را حقیقت می پندارند و فرق بین این دو را نمی شناسند و به همین نظر ادعاهایی دارند که به نظر والدین دروغ می آید.

اما این حالات به چه صورتی در افراد گوناگون توزیع می شود؟ بررسی ها نشان می دهند:
-این حالت در دختران بیش از پسران است. زیرا توان موضع گیری شان در برابر مسائل کمتر است.
-در دوران کودکی در پسران زیاد است، در سنین نوجوانی و بلوغ در دختران بیشتر می شود.
-آنها که توان فکری برای حل مسئله را ندارند، به خیالبافی بیشتر پناه می برند.
-افراد حساس و آنها که سرشت عاطفی دارند بیشتر به پناه خیالبافی می روند.
-آنها که ترمز روانی دارند مثل کمروها و یا مضطرب ها، خود کم بین ها و دارندگان احساس گناه، بیشتر دچار این حالت هستند.
-آنها که شخصیتی درونگرا دارند، گوشه نشین هستند، بیشتر گرفتار هستند.
-محرومیت دیده ها، ناکامی چشیده ها، سختی تحمل کرده ها بیشتر گرفتار این وضع هستند.
-کودکان تیزهوش اگر دچار ناملایمی شوند بیشتر از دیگران خیالباف می شوند.

فواید و زیان های خیالبافی
برخلاف اندیشه شایع خیالبافی در مواردی می تواند مفید باشد تا حدی که عده ای آن را عادت بد و یا نشانه اختلال هیجانی نمی دانند و معتقدند حالت عادی هوشیاری است.
فواید خیالبافی عبارت است از:
-پاره ای از تمایلات او ارضا شده تلقی می شود و زمینه برای تخلیه هیجانات فراهم است.
-گاهی کودک در سایه خیالبافی خود را به لذایذ می کشاند و خود را به هدف رسیده تلقی می کند.
-خیالبافی گاهی به کودک آرامش و سکون می دهد زیرا عالم خیال محدودیتی ندارد و آدمی در پرواز خیال خود را اقناع می کند. مثلاً خود را در خلال جشن و برنامه حاضر می بیند و احساس اقناع می کند.
-خیالبافی بهانه ای است برای کاهش اضطراب و پنهان کردن احساس حقیقی و رفع تعارض.
-وسیله خوبی برای گذراندن وقت برای کودک است و زمان آن برای طفل لذتبخش است.
-عامل نجات از رنج و درد و احساس بی کفایتی است.
-اگر جهت پیدا کنند شاعران و نویسندگان خوبی می شوند و آثار خلاقه از خود بروز می دهند.
-در حل عقده های روانی کمک حال خوبی برای کودک است.
اما اگر خیالبافی به افراط بکشد و از مرز خارج شود دارای عوارض و زیان هایی است که از مهم ترین آنها این اشکال است که آدمی را در سیلابی از فکر و خیال رها کرده و امکان تمرکز و دقت و بکارگیری اراده را از او سلب می نماید و این امر تا حدی به پیش می رود که زمینه ساز برخی از بیماری های خیالی می شود.