زایمان فیزیولوژیک در ایران، چه چالش هایی دارد؟

زایمان فیزیولوژیک نوعی زایمان طبیعی کم درد است که در آن از روش‌های غیردارویی استفاده می‌شود. این نوع زایمان در ایران برنامه‌ی جدیدی است و برای بهبود کیفیت نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد.

طبق گزارشات وزارت بهداشت در سال ۱۳۹۳ ایران دومین رتبه‌ میزان سزارین را در جهان دارد و از این نظر در وضعیت نامطلوبی قرار گرفته است. به همین دلیل در طرح تحول سلامت، دستورالعمل جداگانه‌ای برای برنامه‌ ترویج زایمان طبیعی ارائه شده است.

زایمان فیزیولوژیک در سال ۱۳۸۷ به صورت آزمایشی در چندین بیمارستان کشور اجرا شد و در نهایت هشت بیمارستان موفق به دریافت لوح «دوستدار مادر» از وزارت بهداشت شدند.

سازمان بهداشت جهانی، زایمان طبیعی را فرآیندی می‌داند که خود به خود آغاز شده و با تولد یک نوزاد رسیده که سرش هنگام زایمان در حالت صحیح (وضعیت سفالیک) قرار دارد، به پایان می‌رسد. طبق این تعریف، در زایمان طبیعی فیزیولوژیک، عدم دخالت‌های غیر ضروری پزشکی در سیر طبیعی زایمان، حمایت شخصی از زنان در حال زایمان توسط یک فرد قابل اعتماد، آزادی تحرک مادر، تماس پوستی نوزاد و مادر بلافاصله بعد از زایمان و شیردهی توصیه می‌شود.

به دلیل اینکه طبیعت زایمان درد است، در زایمان به شیوه‌ فیزیولوژیک، از انواع روش‌های غیردارویی کاهش‌دهنده‌ درد مثل ماساژ درمانی، رایحه درمانی یا آروماتراپی، گرما درمانی، سرما درمانی، طب فشاری، موسیقی درمانی، بازتاب درمانی یا رفلکسولوژی، آرام‌سازی، تکنیک‌های تنفسی و غیره استفاده می‌شود.

زایمان فیزیولوژیک در ایران برنامه‌ جدیدی است که مانند هر برنامه‌ دیگری برای بهبود کیفیت و روند خود نیاز به بررسی دارد. شواهد نشان می‌دهد که اجرای برنامه زایمان فیزیولوژیک با چالش‌هایی مواجه است.

برای بررسی چالش‌های برنامه‌ زایمان فیزیولوژیک، دکتر سمیه مکوندی دانش‌آموخته‌ رشته‌ی بهداشت باروری دانشگاه علوم پزشکی مشهد و همکارانش مطالعه‌ای کیفی را طراحی کردند. این مطالعه از تیر ماه ۱۳۹۵ تا اردیبهشت ۱۳۹۶ در دو بیمارستان بزرگ دوستدار مادر در شهر اهواز و شهر مشهد انجام شد.

در این بیمارستان‌ها مادران باردار در صورت تمایل پس از گذراندن کلاس‌های آمادگی برای زایمان با استفاده از ترکیبی از روش‌های غیردارویی تسکین‌دهنده‌ درد و با اجازه‌ حضور همراه آموزش دیده در زمان زایمان، به شیوه‌ فیزیولوژیک زایمان می‌کنند.

مشارکت‌کنندگان در این پژوهش ۱۷ نفر از ماماهای مسئول بخش زایمان فیزیولوژیک، ماماهای عامل زایمان، ماماهای مدرس کلاس‌های آمادگی برای زایمان، ماماهای خصوصی، اعضای هیأت علمی گروه مامایی و متخصصان زنان و زایمان بودند. جهت گردآوری داده‌ها از روش مصاحبه استفاده شد و مدت هر مصاحبه به مدت ۴۵ تا ۶۰ دقیقه بود.

پس از بررسی مصاحبه‌ها مشخص شد که از نظر مشارکت‌کنندگان در این پژوهش چالش‌های اصلی برنامه‌فیزیولوژیک در پنج دسته‌عمده‌ جای می‌گیرند:

کم انگیزه بودن ماماها در تلاش همه جانبه برای محقق ساختن زایمان فیزیولوژیک:

مشکلات نظام پرداخت از عواملی است که ماماها را در انجام زایمان فیزیولوژیک بی‌انگیزه کرده و تمامی شرکت‌کنندگان در این پژوهش به آن اشاره کرده‌اند. از نظر آن‌ها زایمان فیزیولوژیک خدمتی است که برای آن هیچ‌گونه هزینه‌ قابل پرداختی به سود ماماها تعریف نشده و بیمه‌ها هم هیچ تعهدی در قبال آن ندارند. یکی دیگر از این مشکلات که اکثر ماماها بیان کردند این بود که اگر بخواهند تمام مراحل زایمان را به صورت کاملاً فیزیولوژیک اجرا کنند، در صورت بروز مشکلات و عوارض زایمانی حمایت کافی را از سوی پزشکان، مسئولان بیمارستان و سازمان نظام پزشکی دریافت نخواهند کرد و همین امر منجر به سستی انگیزه‌ آن‌ها در اجرای زایمان فیزیولوژیک شده است.

مشکلات ناشی از نیروی انسانی:

تعداد ناکافی نیروی انسانی و عدم تناسب بین آمار زایمان و تعداد ماماها یکی دیگر از مشکلاتی است که برنامه‌ زایمان فیزیولوژیک با آن روبرو است.

چالش‌های مربوط به مداخلات پزشکی در زایمان فیزیولوژیک:

به اعتقاد شرکت‌کنندگان در این تحقیق مداخلات پزشکی عاملی است که زایمان فیزیولوژیک را از سیر طبیعی خود خارج می‌سازد و در نهایت می‌تواند سبب انجام سزارین اورژانسی شود. به این صورت که گاهی پزشک یا ماما مداخلاتی برای کاهش زمان زایمان انجام می‌دهند که باعث می‌شود زایمان از روند فیزیولوژیک خارج شود. گاهی این مداخلات به دلیل سیاست‌ها داخل بیمارستان مثل خالی کردن سریع تخت‌های اشغال شده و برای بستری کردن بیماران جدید و مشخص کردن تکلیف بیمار در پایان نوبت کاری یک آنکال است. تحلیل داده‌ها مشخص کرد که برنامه‌طرح تحول نظام سلامت نیز در افزایش مداخلات پزشکی در زایمان طبیعی بی تاثیر نبوده است.

چالش‌های ناشی از محیط و امکانات:

برخی از مشارکت‌کنندگان کمبود تجهیزات و محیط فیزیکی کوچک و همچنین در برخی موارد نیز عدم استفاده کافی از امکانات موجود را عاملی برای عدم تحقق کامل زایمان فیزیولوژیک می‌دانستند.

موانع آموزشی:

تحلیل داده‌های پژوهش نشان داد موانع آموزشی زیادی بر سر راه تحقق کامل زایمان فیزیولوژیک وجود دارد. این موانع عمدتاً ناشی از دسترسی ناکافی ارائه‌دهندگان خدمت به دوره‌های بازآموزی زایمان فیزیولوژیک و آموزش ناکافی روش‌های زایمان فیزیولوژیک به آن‌ها است. همچنین عدم آموزش کافی نظری و عملی به دانشجویان مامایی درمورد زایمان فیزیولوژیک و در نتیجه کم تجربه بودن آن‌ها بعد از فراغت از تحصیل در زایمان فیزیولوژیک است.

نتایج این پژوهش در آخرین شماره‌ مجله‌ دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی تهران (حیات) به چاپ رسیده است.