مشکل چاقی کودکان، علائم تا درمان

چاقی کودکان یک اختلال پزشکی جدی مبتلابه کودکان و نوجوانان است. کودکان دچار چاقی دارای وزنی بالاتر از میزان وزن نرمال برای سن و قد خود هستند.
چاقی کودکان مشخصاً مشکل‌ساز است زیرا وزن اضافی اغلب کودکان را در مسیر ابتلاء به آن دسته از مشکلات سلامت مثل دیابت، فشار خون بالا و کلسترول بالا قرار می‌دهد که زمانی مشکلات دوران بزرگسالی تصور می‌شدند. بسیاری از کودکان چاق در ادامه زندگی به بزرگسالان چاق بدل می‌شوند، به ویژه اگر یکی از والدین آنان یا هر دو چاق باشند. چاقی کودکان در عین حال می‌تواند به تضعیف عزت نفس و افسردگی منجر شود.
یکی از بهترین راهکارها برای کاهش چاقی کودکان بهبود الگوهای تغذیه و عادات مربوط به ورزش در کل اعضاء خانواده است. درمان و پیشگیری از چاقی کودکان به حفظ سلامت کودک در حال حاضر و آینده کمک می‌کند.

علایم چاقی کودکان
تمامی کودکان دارای وزن اضافی دچار اضافه وزن یا چاق تلقی نمی‌شوند. برخی از کودکان دارای چهارچوب بدنی بزرگ‌تر از میزان میانگین هستند. و کودکان به طور نرمال مقادیر متفاوتی از چربی بدن را در مراحل مختلف رشد دارا هستند. بنابراین والدین ممکن است ندانند که در صورت وجود نگرانی از بابت وزن کودک آنها چگونه به نظر می‌رسد.
شاخص توده بدن (BMI) مقیاس پذیرفته شده در مورد اندازه‌گیری اضافه وزن و چاقی است. پزشک کودکان می‌تواند از نمودارهای رشد، BMI در صورت لزوم، و دیگر تست‌ها برای کمک به والدین در راستای تعیین این موضوع که وزن کودک وی را در معرض خطرات سلامت قرار می‌دهد، استفاده کند.

چه هنگامی به دکتر مراجعه کنیم
در صورتی که در مورد افزایش وزن کودک نگرانی وجود داشته باشد باید با پزشک کودکان مشورت شود. دکتر تاریخچه رشد و نمو کودک، تاریخچه نسبت وزن به قد خانواده و نیز همخوانی شرایط بچه را با نمودارهای رشد بررسی می‌کند. این بررسی می‌تواند تعیین کند که آیا وزن کودک در محدوده ناسالم قرار دارد یا خیر.

علل چاقی کودکان
مشکلات سبک زندگی - فعالیت بدنی بسیار کم و کالری‌های زیاد مواد غذایی و نوشیدنی‌ها - عوامل اصلی تقویت کننده چاقی کودکان محسوب می‌شوند. اما ژنتیک و عوامل هورمونی نیز نقشی در این مورد بازی می‌کنند. برای مثال، تحقیقات اخیر پی برده‌اند که تغییرات هورمون‎های گوارشی می‌تواند بر پیام‎های مربوط به احساس سیری تأثیر بگذارند.

ریسک فاکتورهای چاقی کودکان
عوامل متعددی که معمولاً به صورت ترکیبی عمل می‌کنند خطر اضافه وزن را در کودک افزایش می‌دهند:
- رژیم غذایی. خوردن منظم غذاهای دارای کالری زیاد مثل انواع فست فود، غذاهای پخته شده و اسنک‌های حاضری، می‎تواند باعث افزایش وزن کودک شود. تنقلات و دسرها نیز می‌توانند سبب اضافه وزن شوند و شواهد بیشتر و بیشتری به نوشیدنی‌های قنددار شامل انواع آب میوه به عنوان مقصران ایجاد چاقی در کودکان اشاره دارند.
- فقدان ورزش. کودکانی که زیاد ورزش نمی‌کنند بیشتر محتمل است که دچار اضافه وزن شوند زیرا آنها بسیاری از کالری‌های دریافتی خود را نمی‌سوزانند. گذراندن زمان درازی در فعالیت‌های دارای حالت ساکن مثل تماشای تلویزیون یا مشغول شدن با بازی‌های ویدیویی نیز عامل تقویت کننده مشکل مزبور محسوب می‌شود.
- عوامل خانوادگی. اگر کودکی از خانواده‌ای دچار اضافه وزن می‌آید، احتمال دچار شدن به اضافه وزن در مورد وی بیشتر خواهد بود. این موضوع به ویژه در مناطقی که در آنها غذاهای پرکالری همیشه در دسترس است و فعالیت فیزیکی تشویق نمی‌شود مصداق دارد.
- عوامل روان‌شناختی. استرس شخصی، والدین، و خانواده می‌تواند ریسک چاقی را در کودک افزایش دهد. برخی از کودکان برای مقابله با عواطفی مثل استرس یا خستگی به پرخوری رو می‌آورند. والدین این کودکان نیز ممکن است گرایش‌های مشابهی داشته باشند.
- عوامل اقتصادی اجتماعی. مردم برخی کشورها با محدودیت منابع و دسترسی به سوپرمارکت‌ها مواجهند. در نتیجه ممکن است آنها به خرید غذاهای در دسترس مثل غذاهای منجمد، کراکرها و انواع شیرینی و کلوچه که به سرعت خراب نمی‌شوند روی بیاورند. همچنین مردمی که در نواحی کم‌درآمد زندگی می‌کنند ممکن است دسترسی به مراکز ورزشی مورد نیاز برای فعالیت جسمانی را نداشته باشند.

عوارض چاقی کودکان
چاقی کودکان می‌تواند پیامدهایی برای سلامت جسمانی، اجتماعی و عاطفی کودک در پی داشته باشد.
پیامدهای جسمانی
- دیابت نوع ۲
- سندرم متابولیک
- بالا رفتن میزان کلسترول و هیپرتانسیون
- آسم
- اختلالات خواب
- بیماری کبد چرب غیر الکلی (NAFLD)
- شکستگی استخوان. کودکان چاق بیش از کودکان دارای وزن نرمال در خطر دچار شدن به شکستگی‌های استخوان قرار دارند.
پیامدهای اجتماعی و عاطفی
- کمبود عزت نفس و مورد آزار قرار گرفتن. کودکان اغلب همتایان دچار اضافه وزن خود را دست انداخته یا آزار می‌دهند که در نتیجه آن کودک مورد اشاره در معرض افزایش ریسک افسردگی و کمبود عزت نفس قرار خواهد گرفت.
- مشکلات رفتاری و یادگیری. کودکان دچار اضافه وزن در مقایسه با کودکان دارای وزن نرمال گرایشی به ابتلاء به اضطراب بیشتر و ضعف در یادگیری مهارت‌های اجتماعی از خود نشان می‌دهند. این مشکلات ممکن است باعث شوند که کودکان دارای اضافه وزن از کلاس درس خود خارج شده و جریان تحصیل آنان مختل شود یا دچار انزوای اجتماعی شوند.
- افسردگی. پایین بودن عزت نفس می‌تواند احساس مقهورکننده‌ای از ناامیدی ایجاد کند که این موضوع در برخی کودکان دچار اضافه وزن به افسردگی منجر می‌شود.

پیشگیری از چاقی کودکان
چه کودک در معرض خطر اضافه وزن قرار داشته چه در حال حاضر دارای وزن سالم باشد، مردم می‌توانند موازینی را برای هدایت امور در مجرای صحیح مراعات کنند.
- مصرف نوشیدنی‌های دارای قند افزوده کودک را محدود کرده یا کودکان را به اجتناب از این نوشیدنی‌ها وادار کنید
- مقدار زیادی میوه و سبزیجات را در برنامه غذایی کودک لحاظ کنید
- در حد امکان غذا را در جمع اعضاء خانواده صرف کنید
- غذا خوردن در محیط بیرون، به ویژه در فست فود فروشی‌ها را محدود کنید و وقتی در محیط بیرون از خانه غذا می‌خورید به کودک یاد بدهید که گزینه‌های غذایی سالم برای وی کدامند
- مقدار غذای کودک را متناسب با سن وی در نظر بگیرید
- زمان تماشای تلویزیون و موارد مرتبط را به کمتر از ۲ ساعت در روز برای کودکان بزرگ‌تر از ۲ سال محدود کنید و از تماشای تلویزیون توسط کودکان زیر ۲ سال ممانعت کنید
- در مورد کافی بودن خواب کودک مطمئن شوید
همچنین مطمئن شوید که کودک شما دستکم یک بار در سال برای چکاپ پیش دکتر برده شود.

تشخیص چاقی کودکان
به عنوان بخشی منظم از مراقبت سلامت بچه، دکتر BMI بدن وی را محاسبه کرده و تعیین می‌کند که آیا با نمودار رشد همخوانی دارد یا خیر. BMI به نشان دادن ناهمخوانی احتمالی قد بچه به سن وی و اضافه وزن داشتن او کمک می‌کند.
با استفاده از نمودار رشد دکتر صدک مربوط به بچه را تعیین می‌کند که به معنی آن است که در مقایسه با دیگر بچه‌های همسن و همجنس بچه در چه وضعیتی قرار دارد. برای مثال اگر بچه در صدک هشتادم قرار داشته باشد به این معنی است که در مقایسه با دیگر بچه‌های از همان سن و جنس، 80 درصد بچه‌ها وزن یا BMI کمتری دارند.
نقطه عطف‌های این نمودارهای رشد که توسط CDC مشخص شده‌اند به شناسایی بچه‌های دچار اضافه وزن و چاقی کمک می‌کند:
- BMI بین صدک 85 تا 94 - اضافه وزن
- BMI صدک ۹۵ یا بیشتر - چاق
از آنجا که BMI مواردی مثل عضلانی بودن بدن یا ابعاد بدنی بالاتر از میزان میانگین را لحاظ نمی‌کند و نیز به این دلیل که الگوهای رشد در کودکان بسیار متفاوت است، پزشک همچنین موارد دیگری را در رشد و نمو کودک لحاظ می‌کند. این رویکرد کمک می‌کند تا تعیین شود که وزن کودک مایه نگرانی است یا خیر.
در کنار BMI و نمودار وزن بر روی نمودار رشد دکتر موارد زیر را ارزیابی می‌کند:
- تاریخچه خانوادگی چاقی و مشکلات سلامت مرتبط به وزن مثل دیابت
- عادت‎های تغذیه در کودک
- میزان فعالیت جسمانی کودک
- دیگر اختلالات سلامت مرتبط به کودک
- تاریخچه روان‌شناختی شامل وقوع افسردگی، اختلالات خواب، و اندوه، و اینکه کودک دچار حالت انزوا بوده یا تنها است یا هدفی برای قلدری بچه‌های دیگر است.
آزمایش‌های خون
دکتر ممکن است در صورتی که کودک را چاق بیابد برخی آزمایش‌های خون را برای وی درخواست کند. این تست‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- تست کلسترول
- آزمایش قند خون
- دیگر تست‌های خون برای بررسی عدم تعادل هورمونی، کمبود ویتامین D یا دیگر اختلالات همراه چاقی
برخی از این تست‌ها نیاز به ناشتا بودن کودک برای انجام تست دارند.

درمان چاقی کودکان
درمان چاقی کودکان به سن کودک و ابتلاء یا عدم ابتلاء وی به اختلالات پزشکی دیگر بستگی دارد. درمان به طور معمول شامل ایجاد تغییراتی در عادات غذا خوردن کودک و میزان فعالیت فیزیکی است. در برخی موقعیت‌ها درمان ممکن است استفاده از دارو یا جراحی کاهش وزن را شامل شود.
درمان برای کودکان دارای اضافه وزن
"آکادمی آمریکایی بیماری‌های کودکان" توصیه می‌کند کودکان بالای ۲ سال و نوجوانانی که وزن باعث قرار گرفتن آنان در گروه دچار اضافه وزن می‌شود باید در یک برنامه حفظ وزن برای کند کردن روند پیشرفت اضافه وزن قرار گیرند. این راهکار به کودک امکان افزایش قد را می‌دهد بدون اینکه وزن اضافه کند که این باعث می‌شود تا BMI بدن کودک به مرور زمان وارد دامنه سالم‌تری شود.
درمان برای کودکان چاق
کودکان سنین ۶ تا ۱۱ سال که دچار چاقی هستند تشویق می‌شوند که عادات خوردن خود را اصلاح کنند تا به تدریج وزن آنان کاهش یابد (کاهش وزن نباید بیش از ۰.۵ کیلوگرم در هر ماه باشد). کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان چاق یا بیش از حد چاق باید تشویق شوند تا عادات خوردن را در خود با هدف کاهش وزن به میزان تا ۱ کیلیوگرم در هفته اصلاح کنند.
روش‌های حفظ وزن برای وزن فعلی یا کاهش وزن یکسان است: کودک نیاز دارد تا تغذیه سالمی داشته باشد - هم نوع و هم مقدار غذا - و فعالیت جسمانی خود را افزایش دهد. موفقیت به میزان زیادی به کمک والدین به کودک برای تحقق تغییرات مورد نظر بستگی دارد.
تغذیه سالم
والدین کسانی هستند که مواد غذایی را می‌خرند، آشپزی می‌کنند و تصمیم می‌گیرند که غذا کجا خورده شود. حتی اعمال تغییرات کوچک در این موارد می‌تواند تغییرات بزرگی در سلامت کودک ایجاد کند.
- در هنگام خرید میوه و سبزیجات را انتخاب کنید.
- نوشیدن انواع نوشابه را محدود کنید.
- مصرف فست فود را محدود کنید.
- برای خوردن غذا تمامی اعضاء خانواده با هم پشت میز بنشینید.
- مقدار غذا را به شکل متناسب انتخاب کنید.
فعالیت جسمانی
بخش مهمی از تحقق وزن سالم و حفظ آن به ویژه در مورد کودکان، به فعالیت جسمانی بستگی دارد. فعالیت جسمانی باعث سوختن کالری، تقویت استخوان‎ها و عضلات و کمک به خواب خوب کودکان در طول شب و هشیار نگه داشتن آنان در طول روز می‌شود.
عادات خوب ایجاد شده در دوره کودکی کمک می‌کند تا نوجوانان وزن سالم خود را علی‌رغم تغییرات هورمونی، رشد سریع و تأثیرات اجتماعی که اغلب به پرخوری منجر می‌شوند، حفظ کند. و کودکان پرتحرک بیشتر محتمل است که در بزرگسالی افرادی دارای تناسب اندام باشند.
برای افزایش میزان فعالیت جسمانی کودک:
- استفاده تفننی از تلویزیون و کامپیوتر را برای کودکان بالای 2 سال به 2 ساعت محدود کنید. کودکان زیر 2 سال نباید اجازه تماشای تلویزیون داشته باشند. دیگر فعالیت‌های فاقد تحرک - بازی‌های ویدیویی و کامپیوتری، صحبت با تلفن یا پیام فرستادن نیز باید محدود شود.
- بر فعالیت بدنی، و نه ورزش، تأکید کنید. کودکان باید حداقل یک ساعت در روز فعالیت متوسط تا شدید بدنی داشته باشند. نیازی نیست که فعالیت جسمانی کودک از یک برنامه ساختارمند ورزشی پیروی کند - هدف، به تحرک واداشتن کودک است. فعالیت‌های بازی‌محور مثل قایم باشک، طناب‌بازی و... می‌توانند در سوزاندن کالری‌های اضافی و بهبود تناسب اندام بسیار مفید باشند.
- فعالیت‎های مورد علاقه فرزند خود را بیابید.
دارودرمانی
احتمال تجویز دارو به برخی از نوجوانان به عنوان بخشی از برنامه کلی کاهش وزن وجود دارد. خطرات مصرف داروهای تجویزی در درازمدت مشخص نیست، و اثرات داروها بر کاهش وزن و حفظ وزن در نوجوانان هنوز به صورت یک پرسش باقی مانده است.
جراحی کاهش وزن
جراحی کاهش وزن به عنوان یک گزینه برای نوجوانان دچار چاقی مفرط که با استفاده از تغییرات سبک زندگی قادر به کاهش وزن نبوده‌اند، مطرح است. به هر جهت، همانند هر نوع عمل جراحی دیگری برخی خطرات بالقوه و عوارض درازمدت مطرحند. در مورد معایب و مزایای این گزینه باید با پزشک مشورت شود.
پزشک در صورتی انجام این عمل جراحی را توصیه می‌کند که خطرات ناشی از چاقی در کودک بیش از خطرات بالقوه عمل جراحی باشد. این موضوع مهم است که کودک کاندید انجام عمل جراحی کاهش چاقی توسط تیمی از متخصصان بیماری‌های کودکان شامل متخصص غدد داخلی کودکان، روان‌پزشک و متخصص تغذیه مورد بررسی قرار گیرد.
جراحی کاهش وزن یک علاج معجزه‌آسا نیست. این عمل تضمین نمی‌کند که نوجوان تمامی وزن اضافی خود را از دست داده یا خواهد توانست که در درازمدت تغییر ایجاد شده در وزن را حفظ کند. و نیز عمل جراحی جایگزین نیاز به رژیم غذایی سالم و فعالیت فیزیکی منظم محسوب نمی‌شود.