لقاح خارج رحمی، همه چیز درباره آن

لقاح خارج رحمی IVF (In Vitro Fertilization) یکی از تکنیک‌های کمک باروری (ART) است که با تلقیح اسپرم به تخمک در محیط آزمایشگاه صورت می‌پذیرد.

کاربرد IVF
در چه مواردی انجام لقاح خارج رحمی ضروری است؟ در هر اختلالی که امکان رسیدن اسپرم به تخمک به صورت طبیعی وجود نداشته باشد، از این روش استفاده می‌گردد. این موارد عبارتند از:
- تحرک پایین اسپرم
- میزان کم اسپرم
- انسداد لوله‌های رحمی
- چسبندگی حفره‌های لگنی
- سن بالای مادر
- اندومتریوز
- ناباروری با علل ناشناخته (Unexplained infertility)

مراحل انجام عمل لقاح خارج رحمیIVF
قبل از عمل، ابتدا زوج نابارور ویزیت شده و آزمایش‌های روتین و هورمونی انجام می‌شود. در صورت تشخیص انجام عمل توسط پزشک، سونوگرافی در روز دوم یا سوم قاعدگی انجام می‌شود. پس از آن مراحل زیر انجام می‌شود:
۱-مرحله اول: تحریک تخمک گذاری (Simulation):
- پس از انجام سونوگرافی و بررسی وضعیت رحم و تخمدان‌ها، داروی مناسب برای تحریک تخمک گذاری توسط پزشک برای خانم تجویز می‌شود.
- در روند طبیعی در بدن خانم‌ها ماهانه یک تخمک آزاد می‌شود، اما با مصرف دارو در یک ماه هم زمان چندین تخمک آزاد می‌شود.
- در طی این مرحله، چندین نوبت سونوگرافی انجام می‌شود تا واکنش تخمدان‌ها مشاهده شود. همچنین آزمایش هورمونی برای چک کردن سطح هورمون‌های خون صورت می‌گیرد.
۲-مرحله دوم: تخمک گیری (egg retrieval ):
- پس از رسیدن فولیکول‌ها به اندازه مناسب، با تزریق داروی HCG بیمار آماده عمل تخمک گیری می‌شود.
- با انجام عمل follicular aspiration تخمک‌ها از بدن زن خارج می‌شود.
- این عمل به صورت سرپایی با فرستادن یک سوزن به درون تخمدان‌ها برای دریافت فولیکول‌ها انجام می‌شود. این سوزن به یک دستگاه مکنده متصل است که با هر بار مکش، مایع فولیکولی به همراه تخمک را جمع آوری می‌کند. به این عمل اصطلاحاً پانکچر می‌گویند.
- فرآیند بالا برای تخمدان دیگر نیز تکرار می‌شود. ممکن است پس از عمل بیمار احساس درد شکمی و چنگ انداختن داشته باشد که پس از گذشت یک روز، این حس برطرف می‌شود.
- در برخی موارد نادر، عمل لاپاروسکوپی لگنی (pelvic laparoscopy) برای تخمک گیری انجام می‌شود. اگر هم در بیمار تخمک تولید نشود، می‌توان از تخمک اهدایی (egg donation) استفاده کرد.
۳-مرحله سوم: لقاح و بارور‌سازی (Insemination and Fertilization):
- تقریباً پس از گذشت یک و نیم روز از تزریق داروی HCG، نمونه اسپرم از مرد دریافت شده و عمل تقلیح insemination)) اسپرم به تخمک در آزمایشگاه صورت می‌گیرد.
- پس از گذشت زمان کوتاهی از عمل تلقیح، بارورسازی اسپرم توسط تخمک انجام می‌شود.
- اگر شانس لقاح کم باشد و تعداد معدودی اسپرم و تخمک وجود داشته باشد، اسپرم مستقیماً به درون تخمک تلقیح می‌شود که به این روش اصطلاحاً میکرو اینجکشن Intracytoplasmic sperm injection (ICSI)گفته می‌شود.
۴- مرحله چهارم: کشت جنین (Embryo culture):
با تقسیم‌های پی در پی تخمک بارور شده، یک جنین ایجاد می‌شود. پس از گذشت تقریباً ۵ روز، جنین دارای چندین سلول است که به صورت فعال در حال تقسیم شدن هستند.
۵- مرحله پنجم: انتقال جنین (Embryo transfer):
- ۳ الی ۵ روز پس از تخمک گیری و لقاح، جنین یا جنین‌ها به وسیله یک کانتر به رحم منتقل می‌شوند.
- عمل بدون نیاز به بیهوشی انجام می‌شود. برای انجام عمل، پزشک یک میل جراحی (catheter) حاوی جنین را از طریق واژن به سوی سرویکس و سپس رحم انتقال می‌دهد. پس از قرارگرفتن جنین در دیواره رحم و انجام عمل لانه گزینی (implantation)، جنین مراحل تکوین خود را طی می‌کند.
- انتقال بیش از یک جنین به صورت هم زمان سبب ایجاد دو قلو، سه قلو و چند قلو می‌شود. انتخاب اینکه چند جنین به رحم مادر منتقل شوند، به عوامل متعددی خصوصاً سن مادر بستگی دارد.
- جنین‌های منتقل نشده فریز شده و در صورت نیاز اهدا خواهند شد.

مزایای عمل آی وی اف
- اساسی ترین مزیت لقاح خارج رحم این است که به والدین اجازه می‌دهد به جای استفاده از روش‌های اسپرم یا تخمک اهدایی، فرزند بیولوژیکی خود را داشته باشند.
- IVF یکی از قدیمی ترین، موفقیت آمیز ترین و امن ترین روش‌های کمک درمانی بوده که از ۴ دهه از عمر آن می‌گذرد.
- این روش در درمان ناباروری‌های با علت زنانه (لوله‌های فالوپ)، ناباروری‌های مرتبط با برگ خریدهای مردانه (مشکلات سلول اسپرم) و ناباروری با علل ناشناخته کاربرد دارد.
این روش به والدین امکان می‌دهد تا جنین‌ها را از نظر ریسک ابتلا به بیماری‌های وراثتی و یا ناهنجاری‌های کروموزومی ارزیابی کنند و سپس یک جنین سالم را انتخاب نمایند.

معایب عمل آی وی اف
- لقاح خارج رحمی نیازمند انرژی فیزیکی و احساسی، زمان و هزینه زیادی از سمت بیمار است. بسیاری از زوجین نابارور از استرس و افسردگی رنج می‌برند.
- زنان ناباروری که دارو دریافت می‌کنند، دچار عوارضی نظیر پف کردن، دردهای شکمی، تغییرات خلق و خو، انواع سردردها و دیگر عوارض جانبی این داروها می‌شوند. بسیاری از داروهای آی وی اف تزریقی هستند و چندین بار در طی روز باید ترزیق شوند.
- در زنان بالای ۴۰ سال به دلیل کاهش کیفیت تخمک‌ها، میزان بارداری کاهش می‌یابد، به همین دلیل شانس موفقیت لقاح خارج رحمی (IVF) کاهش می‌یابد.
- در موارد نادری، مصرف داروهای باروری ممکن است سبب ایجاد سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) شود.
- مرحله تخمک گیری با ریسک‌هایی نظیر واکنش فرد به بیهوشی، خونریزی، عفونت و تخریب اندام‌های اطراف تخمدان‌ها شامل روده و مثانه همراه است.
- اگر بیش از یک جنین به رحم انتقال یابد، ریسک بارداری‌های چندگانه (multiple pregnancies) افزایش پیدا می‌کند. همچنین انتقال چند جنین به طور هم زمان سبب افزایش ریسک تولد نارس در نوزاد و کاهش وزن نوزاد در هنگام تولد می‌شود.
- آی وی اف بسیار گران و هزینه بر است. ممکن است برخی بیمه‌ها هزینه‌های درمان ناباروری را پرداخت کنند، اما اکثر بیمه‌ها درمان‌های باروری را پوشش نمی‌دهند. یک سیکل از لقاح خارج رحم شامل هزینه‌های دارو، عمل، بیهوشی، آزمایش خون، پروسه دریافت تخمک و اسپرم، نگه‌داری از جنین آزمایشگاهی و انتقال جنین است. معمولاً هزینه لقاح خارج رحمی در مراکز درمان ناباروری با قیمت مناسب ۲ تا ۳ میلیون و گاهی به ۸ میلیون تومان می‌رسد که بسته به نوع روش و کیفیت و خصوصی یا دولتی بودن مرکز دارد. همچنین یک میلیون تومان هزینه دارو برای این زوجین است که توسط بیمه‌ها پوشش داده نمی‌شود.

مراقبت‌های پس از عمل آی وی اف
- پس از انتقال جنین، بیمار در ادامه روز باید استراحت کند، اما استراحت مطلق لازم نیست، چرا که ممکن است سبب افزایش ریسک ابتلا به سندرم تخمدان تحریک پذیر شود. بعد از گذشت یک روز، بیمار به فعالیت‌های روزانه خود ادامه می‌دهد.
- بعد از انجام عمل، به مدت ۱۰-۸ هفته، بیمار باید مصرف قرص‌های هورمون پروژسترون را پس از انتقال جنین ادامه دهد.
- ۱۴-۱۲ روز پس از انتقال جنین، خانم باید برای انجام تست بارداری به کلینیک باروری مراجعه کند.

میزان موفقیت لقاح خارج رحمی چقدر است؟
براساس آمار ارائه شده از سوی سازمان درمان‌های کمک باروری (SART)، شانس تقریبی تولد یک نوزاد زنده پس از عمل آی وی اف در سنین مختلف به شرح زیر است:
سن درصد موفقیت
- زنان زیر ۳۵ سال: ۴۱-۴۳ %
- زنان ۳۷-۳۵ سال: ۳۳-۳۶ %
- زنان ۴۰-۳۸ سال: ۲۳-۲۷ %
- زنان بالای ۴۱ سال: ۱۳-۱۸ %

تعدادی از مراکز خصوصی ارائه دهنده خدمات لقاح خارج رحمی(IVF) در تهران
مرکز درمان ناباروری رویان:
پژوهشگاه رویان با ارائه خدمات درمان ناباروری از سال ۱۳۷۰ از پیشگامان در این عرصه است. تولد اولین کودک حاصل از روش آی وی اف در سال ۱۳۷۱ در رویان اتفاق افتاد. روش‌های درمانی ارائه شده در این مرکز شامل تحریک تخمک گذاری، تلقیح درون رحمی، لقاح خارج رحم، میکرواینجکشن (ICSI)، PGD و … می‌باشد.
مرکز باروری و ناباروری پیام:
این مرکز دارای ۴ کلینیک تخصصی زنان، مردان (آندرولوژی)، مشاوره ناباروی و مشاوره ژنتیک می‌باشد. خدمات مختلفی نظیر مشاوره و تشخیص علل ناباروری، درمان ناباروری مردان، درمان ناباروری زنان و … در این مرکز انجام می‌شود. از دیگر خدمات ارائه شده در این مرکز، انجام لقاح خارج رحمی (IVF) می‌باشد که هزینه پایه لقاح خارج رحمی آن در مرکز باروری و ناباروری پیام بدون احتساب داروها در حدود ۴ میلیون تومان هست.
مرکز ناباروری رویش تهران (هلال ایران):
این مرکز در سال ۱۳۹۲ با همکاری پژوهشگاه رویان فعالیت خود را آغاز کرد. خدمات ارائه شده در این مرکز شامل درمانگاه تخصصی و کلینیک مشاوره، آزمایشگاه اسپرم، کلینیک و اتاق عمل مردان، اتاق عمل لاپاراسکوپی و هیستروسکوپی، اتاق عمل زنان، آزمایشگاه جنین‌شناسی و آی وی اف، آزمایشگاه PGD و PND، آزمایشگاه انجماد و بانک ذخیره سلولی است.
مرکز باروری امید:
این مرکز در سال ۱۳۷۱ برای کمک به زوجین نابارور تأسیس شد. مرکز امید دارای بخش‌هایی نظیر آزمایشگاه آی وی اف و اسپرموگرام، آزمایشگاه جنین شناسی، اتاق عمل و… می‌باشد.
مرکز ناباروری بیمارستان پارسیان:
در این مرکز خدمات درمانی شامل تحریک تخمک گذاری، IUI، لقاح خارج رحم، ICSI و لیزر هچینگ است.

تعدادی از مراکز دولتی ارائه دهنده خدمات IVF در تهران
مرکز ناباروری بیمارستان شریعتی:
این مرکز از مراکز پیشرفته ارائه دهنده درمان‌های ناباروری است. مزیت دریافت خدمات در این مرکز، بهره‌مندی از هزینه‌های درمانی کمتر با تعرفه‌های بیمه و انجام اولین سیکل‌های درمان آی وی اف و IUI به صورت رایگان است. خدماتی نظیر مشاوره و تشخیص راه درمان برای زوج نابارور، درمان از طریق تجویز دارو، درمان از طریق لقاح خارج رحمی و IUI، لاپاروسکوپی و… در این مرکز ارائه می‌شود.
مرکز ناباروری بیمارستان طالقانی:
در این مرکز در ابتدا زوج توسط فلوشیب نازایی ویزیت شده و روند درمان، مشاوره و سونوگرافی آغاز می‌شود. سپس کلیه مراحل مورد نیاز تا درمان آی وی اف صورت می‌پذیرد. مرکز پزشکی، آموزشی و درمانی آیت الله طالقانی خدماتی از قبیل خدمات کلینیک‌های بالینی، اعمال جراحی و خدمات آزمایشگاه تخصصی جنین شناسی (شامل بارور کردن تخمک توسط اسپرم در محیط آزمایشگاه) را ارائه می‌دهد.
مرکز درمان ناباروری آرش در بیمارستان آرش و تحت نظر دانشگاه علوم پزشکی تهران به زوج‌های نابارور خدمات ارائه می‌دهد. بخش لقاح خارج رحم این مرکز از مجهز ترین بخش‌های نازائی در میان بیمارستان‌های دولتی وابسته به دانشگاه است. خدمات فوق تخصصی ارائه شده در این مرکز شامل لقاح آزمایشگاهی، میکرواینجکشن، انتقال جنین با لاپاروسکوپی، تزریق داخل رحمی، انجام آزمایش‌ها اسپرموگرام، درمان‌های تخصصی سقط مکرر و انجام اعمال تشخیصی و درمانی با لاپاروسکوپی و هیستروسکوپی می‌باشد.
کلینیک ناباروری بیمارستان مهدیه:
این مرکز مجهز به پیشرفته ترین خدمات تشخیصی و درمانی ناباروری است. خدماتی از قبیل IVF، IUI و… انجام می‌شود. هزینه لقاح خارج رحمی در این مرکز در حدود دو میلیون تومان است.
مرکز ناباروری میرزا کوچک خان:
این مرکز نیز با نام جدید محب یاس از اولین مراکز ارائه دهنده خدمات ناباروری است. در این مرکز داروها تحت پوشش بیمه قرار دارند. همچنین اولین سیکل درمان آی وی اف و دو سیکل اول درمان IUI در این مرکز رایگان انجام می‌شود.