عقب ماندگی ذهنی کودکان، ملاک های تشخیص

کم توانی ذهنی یا عقب ماندگی ذهنی، با مفهوم آی کیو و هوش در ذهن بیشتر افراد شناخته شده و پایین بودن هوش اولین فکری است که با شنیدن عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی به ذهن ها می رسد. از این مسئله چشم پوشی نمی توان کرد که افراد کم توان ذهنی هوش پایینی دارند و این به این معنا نیست که با دیگر افراد تفاوت های بنیادین داشته باشند. شیوع کم توانی ذهنی در جمعیت ۱۵ - ۱۹ سال، حدود ۳-۴ مورد در هر ۱۰۰۰ نفر است. با تغییرات این شیوع از سال ۱۹۳۰ بروز موارد شدید بیماری به دلیل پیشرفت در مراقبت های خوب نوزادی و جنینی تا حد یک سوم تا یک دوم کاهش یافته است.

کم توانی ذهنی چیست
معلولیت ذهنی یا ناتوانی عقلانی جزء دسته اختلالاتی است که در طول دوره رشد شروع شده و باعث کمبودهای عقلانی و عملکرد انطباقی در زمینه های مفهومی، اجتماعی و عملی می شود. در چهارمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی از این اختلال تحت عنوان عقب ماندگی ذهنی یاد می شد اما در نسخه ی بعدی این عنوان عوض شده و ناتوانی عقلانی جایگزین عبارت قبلی شد.

ملاک های تشخیص کم توانی ذهنی
تشخیص معلولیت ذهنی در فرد موردنظر نیازمند سه معیار است که این معیارها عبارتند از:
الف. نقص در عملکرد ذهنی، مثل استدلال، حل مسأله، برنامه ریزی، تفکر انتزاعی، قضاوت، یادگیری تحصیلی و یادگیری از تجربه. این نقص ها را هم سنجش بالینی و هم آزمون های استاندارد شده باید تأیید کنند.
ب. نقص در عملکرد سازگارانه که این مشکل باعث شده در رسیدن به استانداردهای رشدی و اجتماعی - فرهنگی برای استقلال شخصی و مسئولیت اجتماعی منجر می شود. بدون کمک مداوم نقص های موجود در عملکرد سازگارانه بباعث ایجاد محدودیت عملکرد در یک یا چند فعالیت زندگی روزمره (مانند: برقراری ارتباط با دیگران، شرکت در فعالیت های اجتماعی، زندگی مستقل) و در چند محیط (خانه، مدرسه، کار و جامعه) می شوند.
ج. نقص های ذهنی و سازگارانه در طول دوره رشد قبل از 18 سالگی شروع می گردند.

اثر کم توانی ذهنی بر خانواده
شنیدن تشخیص عقب ماندگی ذهنی در نوزاد برای والدین موجی از استرس و سردرگمی را به بار می آورد. واکنش ها نسبت به این تشخیص متفاوت بوده و برخی کودک را نمی پذیرند. کم کم با قبول این موضوع این طرد کردن مدت زیادی دوام نخواهد داشت. والدین با تغییر رفتارهای خود امید ها و انتظاراتشان را تغییر داده البته افسردگی والدین به مدت طولانی با احساس گناه و شرم و خشم همراه می شود. سرانجام اکثر والدین این مسئله را پذیرفته اما به هر حال آنها نیازمند آموزش ها و حمایت های طولانی مدت هستند در این مسیر کمک های یک پرستار کودک آگاه با رفتارهای مناسب با کودکان کم توان ذهنی خالی از لطف نیست. چه بسا خانواده ها راحتتر با این موضوع بتوانند کنار بیایند.

ویژگی های کودکان کم توان ذهنی
اکثر کودکان کم توان ذهنی تفاوت چندانی از نظر ظاهری با سایر کودکان ندارند. البته عده ای از کودکان کم توان ذهنی که دارای سندرم های خاص هستند (مانند سندرم داون، میکروسفالی، هیدروسفالی و… )، به لحاظ ظاهری هم علائم بالینی نیز دارند.
از نظر رشدی این کودکان در بیشتر موارد، از سایر هم سن و سال هایشان عقب تر هستند. نسبت به کودکان عادی اعمالی مثل سینه خیز رفتن، نشستن و پاگرفتن را دیرتر یاد می گیرند یا دیرتر شروع به حرف زدن می کنند. به طور کلی آهسته تر از کودکان عادی مهارت های مختلف را کسب می کنند.
کودکان کم توان معمولا موفق نمی شوند مهارت هایی را که پایه ی یادگیری اند به خوبی کسب کنند. برخی از این مهارت ها عبارتند از:
پردازش حسی و ادراک
هر حس دریافتی از محیط توسط بدنمان، برای پردازش ابتدا به مغز فرستاده می شود و در آنجا سازماندهی و تفسیر می گردد. در واقع ذهن ما به این پیام ها معنی می دهد تا بتوانیم از آن حس ها اطلاعات کسب کرده و آنها را بفهمیم.
در کودکان با اختلال کم توانی ذهنی، پردازش و ادراک ها اغلب به خوبی صورت نمی پذیرد. به عنوان مثال: واکنش کودک با اختلال پردازش حسی به برخی حس ها کمتر یا بیشتر از حد معمول است. همچنین با شنیدن صدای یک ماشین ممکن است گوش خود را گرفته و جیغ بزند.
کودک با مشکل ادراک بینایی ممکن است با وجود چشم های سالم، نتواند لباس خود را از داخل یک قفسه شلوغ پیدا کند چون به لحاظ ذهنی قادر به تشخیص و جدا سازی اشیا از پس زمینه شان نمی باشد.
هماهنگی حرکات درشت
وقتی از هماهنگی حرکات درشت صحبت می¬کنیم، منظور انجام درست و راحت حرکات بزرگ و درشت مثل نشستن، برخاستن، حمل کردن، دویدن و جابجایی اشیا است.
این کودکان قادر به سازماندهی حرکات بدنشان نیستند. به طور مثال به سختی می توانند بنشینند و بلند شوند یا این که ممکن است حین حرکت به دیگران برخورد کنند، همچنین این کودکان توانایی انجام بازی هایی مانند گرفتن و انداختن توپ لی لی، پرش جفت پا را ندارند. این کودکان در انجام کارهایی که نیاز به هماهنگی دوطرف بدن دارند دچار مشکل و اختلال هستند، مانند پدال زدن، بازکردن در قوطی، ریختن آب در لیوان درحالی که با یک دست پارچ آب را گرفته و با دست دیگر لیوان را نگه داشته است.
بطور معمول کودکان دارای کم توانی ذهنی در انجام کارهایی که نیاز به هماهنگی دوطرف بدن داشته و همچنین در حفظ یک وضعیت حرکتی مشکل دارند
هماهنگی حرکات ظریف
کنترل حرکتی ظریف قابلیتی برای اجرای حرکات ریز به صورت دقیق و روان با دست و انگشتان می باشد.
بریدن با قیچی، گرفتن مداد، نقاشی کشیدن، نوشتن، نخ کردن دانه های تسبیح، ورق زدن کتاب، استفاده از قاشق و چنگال و… همگی نمونه هایی از حرکات ظریف می باشند که در کم توانان ذهنی با مشکل مواجهند.

علل معلولیت ذهنی
پیدا کردن علل ناتوانی ذهنی و شخصی سازی آنها در افراد مختلف بسیار مشکل است. یکی از علل اصلی این بیماری موارد بیولوژیک است. اما بسیاری از روان شناسان بالینی معتقدند که عوامل محیطی نیز در ایجاد معلولیت ذهنی تأثیرگذارند.

عوامل بیولوژیک
بزرگترین و اصلی ترین عامل معلولیت ذهنی، عوامل بیولوژیک است که عوامل کروموزومی، متابولیک و جنینی شامل می شود. محققلن پی برده اند که انواع معلولیت ذهنی با ناهنجاری های کروموزوم X ارتباط دارند. ناهنجاری های کروموزومی علت ۲۵ تا ۳۰ درصد معلولیت های ذهنی هستند.

عوامل محیطی
عوامل محیطی جزء آن دسته از عواملی است که افراد در اثر اتفاقات و حوادث گوناگون دچار معلولیت ذهنی می¬شوند. یعنی کودک ممکن است سالم به دنیا بیاید اما در اثر عواملی چون حوادث و آسیب¬ها، قرار گرفتن در معرض مواد سمی، عفونت¬های کودکی و فقر و محرومیت دچار معلولیت ذهنی شود.