سرطان پروستات در مردان، دلایل ابتلا و راه‌های درمان

سرطان پروستات مانند سرطان‌های دیگر رشد نامتناسب سلول‌ها در غده پروستات است. غده پروستات، جزئی از دستگاه تناسلی مردان است که اندازه‌ای حدود یک گردو دارد و در زیر مثانه و جلوی رکتوم (آخرین قسمت روده) قرار دارد. این غده بخشی از مایع سمینال را برای انتقال و تغذیه اسپرم می‌سازد، همچنین به علت احاطه کردن پیشابراه، در کنترل ادرار نیز نقش دارد. سرطان پروستات اغلب از سلول‌های آدنوکارسینوما تشکیل شده‌است، که از بافت غده‌ای نشأت می‌گیرند. متاستاز به فرایندی گفته می‌شود که سرطان از طریق خون یا سیستم لنفاتیک در بدن منتشر شده و در سایر قسمت‌ها رشد می‌کند. سرطان پروستات اغلب به غدد لنفاوی لگن و همچنین استخوان‌ها متاستاز می‌دهد.
سرطان پروستات بعد از سرطان پوست شایع‌ترین سرطان در مردان است. معمولا سرطان پروستات به آرامی رشد می‌کند و در ابتدا به غده پروستات محدود است، که ممکن است آسیب جدی ایجاد نکند. با اینکه برخی از انواع سرطان پروستات به آرامی رشد می‌کنند و ممکن است به درمان نیازی نداشته باشند، برخی از انواع آن تهاجمی هستند و می‌توانند به سرعت پخش شوند. سرطان پروستاتی که در مراحل اولیه، هنگامی‌که هنوز محدود به غده پروستات است، تشخیص داده‌شود، شانس بیشتری برای درمان موفق دارد. بنابراین انجام آزمایشات منظم برای تشخیص به‌موقع، حیاتی هستند. تقریبا تمام افرادی که در مراحل یک تا سه تشخیص داده می‌شوند ۵ سال یا بیشتر زنده می‌مانند و با درمان‌های موجود حتی آینده بهتری برای مبتلایان متصور هستیم. در مورد مرحله ۴ سرطان پروستات ۳۱٪ از افراد ۵ سال زنده می‌مانند و این تعداد ممکن است با پیشرفت روش‌های درمانی افزایش یابد. در نظر داشته باشید که سرطان پروستات معمولا علامت خاصی ندارد اما اگر علامتی داشته باشد اغلب به‌شکل مشکلاتی در تخلیه ادرار تظاهر می‌کند. این بیماری در مردان زیر ۴۰ سال نادر است و با شیوع بیشتری در مردان بالای ۶۵ سال دیده می‌شود.

علائم و نشانه‌های سرطان پروستات چیست؟
سرطان پروستات در مراحل اولیه ممکن است علامتی ایجاد نکند، اما اگر علامتی داشته باشد ممکن است یک یا چند علامت از علائم اختلال در دفع ادرار:
- اختلال در شروع تخلیه ادرار یا قطع آن یا اختلال در تخلیه کامل مثانه
- فشار کم یا منقطع جریان ادرار
- تکرر ادرار
- همینطور احساس تخلیه فوری غیرقابل کنترل ادرار مخصوصا در شب
- وجود خون در ادرار یا مایع منی
- درد هنگام تخلیه ادرار یا به ندرت درد هنگام انزال و اختلال نعوظ و انزال
در مراحل پیشرفته‌تر علائمی نظیر:
- درد استخوانی دائمی اغلب در ستون فقرات، ران، لگن یا دنده‌ها
- شکستگی استخوانی
- کاهش وزن
اگر سرطان به ستون فقرات متاستاز داده باشد و نخاع را تحت فشار قرار داده باشد می‌تواند علائمی نظیر:
- ضعف پا
- بی‌اختیاری ادراری و بی‌اختیاری مدفوع
همچنین در صورت انواع دیگر متاستاز به استخوان ممکن است:
- کم‌خونی
- تنگی نفس
- احساس خستگی زیاد
- ضربان قلب بالا
- سرگیجه یا رنگ‌پریدگی

عوامل موثر در ابتلا به سرطان پروستات
علت دقیق ابتلا به سرطان پروستات نامشخص است. اما پزشکان می‌دانند که سرطان هنگامی آغاز می‌شود که برخی از سلول‌های پروستات از حالت طبیعی خارج می‌شوند. این اختلال احتمالا بر اثر جهش در ‌DNA برخی سلول‌ها و در نتیجه آن رشد و تقسیم سریع‌تر آن‌ها شروع می‌شود و سپس با مرگ سلول‌های طبیعی و تجمع سلول‌های غیرطبیعی نامیرا توده‌ای تشکیل می‌شود که به آن تومور می‌گوییم. این سلول‌های تومورال می‌توانند تا حدی رشد کنند که به بافت‌های اطراف تهاجم پیدا کنند. همچنین برخی از این سلول‌ها ممکن است جدا شده و به سایر نقاط بدن رفته و باعث متاستاز سرطان شوند.
عواملی هستند که احتمال ابتلا به سرطان پروستات را افزایش می‌دهند:
- سن: با افزایش سن احتمال ابتلا به سرطان پروستات افزایش می‌یابد. با افزایش سن بیش از ۵۰ احتمال سرطان پروستات به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌یابد.
- نژاد: دیده‌شده‌است که به دلایل نامشخص احتمال ابتلا به سرطان پروستات در مردان سیاه‌پوست بیش از سایر مردان است.
- سابقه خانوادگی: اگر در خانواده مردی مبتلا به سرطان پروستات شود، خطر ابتلا در سایر مردان خانواده افزایش می‌یابد. همچنین سابقه خانوادگی وجود ژن‌هایی که احتمال سرطان سینه را افزایش می‌دهند (BRCA۱ یا BRCA۲) یا سابقه خانوادگی نزدیک سرطان سینه‌، احتمال ابتلا به سرطان پروستات را افزایش می‌دهد.
- رژیم غذایی: با وجودی‌که علت این ارتباط نامشخص است دیده شده‌است که سرطان پروستات در کشورهایی که مصرف گوشت و لبنیات پرچرب بالاست بیشتر دیده می‌شود. همچنین رژیم غذایی که میوه و سبزیجات کمی داشته باشد خطر ابتلا را افزایش می‌دهد.
- چاقی: مردان چاقی که سرطان پروستات در آن‌ها تشخیص داده می‌شود با احتمال بیشتری دچار انواع پیشرفته هستند که به درمان به سختی پاسخ می‌دهند.
برخی عوامل از جمله سیگار کشیدن، التهاب پروستات، بیماری‌های منتقله از راه جنسی، وازکتومی و مواجهه با برخی مواد شیمیایی، نیز به عنوان عوامل خطر ابتلا به سرطان پروستات مطرح هستند اما هنوز تاثیر آن‌ها به طور دقیق مشخص نشده‌است.

تشخیص سرطان پروستات
اگر تست‌های روتین غربالگری پروستات یعنی معاینه رکتال و چک منظم ‌‌PSA (آنتی‌ژن مخصوص پروستات) غیرطبیعی باشند، پزشک آزمایشات بیشتری درخواست می‌کند:
- اولتراسونوگرافی: می‌توان از سونوگرافی ترنس‌رکتال (نوعی سونوگرافی که پروب آن داخل رکتوم قرار می‌گیرد.) برای بررسی تغییرات پروستات استفاده کرد.
- برداشت نمونه از بافت پروستات: نمونه‌برداری از بافت پروستات اغلب با استفاده از یک سوزن نازک انجام می‌شود و نمونه به‌دست آمده از نظر وجود سلول‌های سرطانی در آزمایشگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پس از تایید سرطانی بودن نمونه بافت پروستات، لازم است درجه تهاجمی بودن سلول‌ها مشخص شود. این کار توسط پاتولوژیست و با تعیین میزان تفاوت سلول‌های سرطانی بافت پروستات نسبت به سلول سالم انجام می‌شود. رایج‌ترین سیستم امتیازدهی برای تعیین درجه تهاجمی بودن سلول‌های سرطانی در سرطان پروستات، Gleason score است. در این سیستم از مجموع دو عدد استفاده می‌شود و از ۲ (سلول غیرتهاجمی) تا ۱۰ (سلول بسیار تهاجمی) متغیر است. امتیازات پایین در این سیستم نشان دهنده عدم وجود سرطان هستند. امتیاز ۶ نشان دهنده مراحل اولیه سرطان، ۷ نشان دهنده سرطان با درجه متوسط و امتیازات ۸ تا ۱۰ نشان دهنده درجات بالای سرطان هستند. همچنین از آزمایشات ژنتیک نیز برای تخمین خطرات و تعیین میزان تهاجمی بودن سلول‌های سرطان پروستات استفاده می‌شود.
پس از تشخیص سرطان و تعیین میزان تهاجمی بودن سلول‌های سرطانی لازم است مشخص شود که آیا سرطان به قسمت‌های دیگر بدن نیز منتشر شده‌است یا خیر. برای این کار درصورتی که طبق علائم بیمار شکی وجود داشته باشد از اسکن استخوان، اولتراسونوگرافی، CTاسکن، MRI و PETاسکن می‌توان استفاده کرد.
سرطان پروستات در هنگام تشخیص ممکن است در هرکدام از مراحل زیر باشد:
- مرحله۱: سرطان محدود و کوچک است و هنوز درون غده پروستات قرار دارد.
- مرحله۲: سرطان کمی پیشرفته‌تر است اما همچنان درون غده پروستات قرار دارد.
- مرحله۳: سرطان به بخش‌های خارجی پروستات و به غده سمینال وزیکل گسترش پیدا کرده‌است.
- مرحله۴: سرطان به گره‌های لنفاوی، سایر ارگان‌های نزدیک یا بافت‌هایی مانند رکتوم و مثانه یا به قسمت‌های دوردست مانند ریه‌ها یا استخوان‌ها گسترش پیدا کرده‌است.
سرطان پروستات مهاجم اغلب تا مرحله ۴ می‌رسد اما سایر انواع که کمتر تهاجمیند ممکن است هیچگاه از مراحل ۱، ۲ یا ۳ بالاتر نروند.

تشخیص افتراقی‌های سرطان پروستات
دو بیماری می‌توانند برخی از علائم سرطان پروستات را تقلید کنند.
- هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات (BPH): ناشی از رشد پروستات و بزرگتر شدن آن است. این بیماری، علائم را با ایجاد فشار روی مثانه، حالب یا هر دو ایجاد می‌کند. BPH معمولا در مردان مسن دیده می‌شود و بیماری نسبتا خوش‌خیمی است.
- پروستاتیت (التهاب یا عفونت غده پروستات): در این بیماری بافت پروستات ملتهب می‌شود و باعث ورم کردن غده پروستات می‌شود. همه باکتری‌هایی که می‌توانند باعث عفونت مجاری ادراری (UTI) شوند، می‌توانند منجر به پروستاتیت نیز شوند و همینطور این بیماری ممکن است در اثر بیماری‌های منتقل شونده از طریق جنسی مانند کلامیدیا و گنوره‌آ ایجاد شود.
هر دو بیماری با داروها درمان می‌شوند اما برخی از موارد BPH ممکن است به درمان جراحی نیاز پیدا کنند. نحوه افتراق سرطان پروستات از بیماری‌های مذکور یافتن سلول‌های سرطانی در نمونه برداشته شده از پروستات است.

مدیریت و درمان سرطان پروستات
- مراقبت و انتظار: این عبارت به یک برنامه فعال مراقبتی بدون سایر درمان‌های سرطان اشاره دارد. این درمان در افرادی که براساس امتیاز گلیسون و مرحله سرطان، مبتلا به فرم غیرتهاجمی سرطان هستند، استفاده می‌شود و به شکل بررسی دوره‌ای بیماری است. این روش به علت خطر جدی عوارض ادراری و تناسلی موجود در اغلب درمان‌های سرطان پروستات، استفاده می‌شود. البته سرطان پروستات تهاجمی معمولا حتی باوجود عوارض ثانویه جدی، درمان می‌شود.
- پرتو درمانی: یک دسته پرتوی متمرکز می‌تواند برای کشتن سلول‌های سرطانی، مخصوصا سلول‌هایی که از غده پروستات مهاجرت کرده‌اند (متاستاز داده‌اند)، مورد استفاده قرار گیرد. دسته‌های پرتو می‌توانند برای کاهش درد استخوانی ناشی از سلول‌های سرطانی مهاجم نیز مورد استفاده قرار گیرند.
- براکی‌تراپی با دوز پایین: براکی‌تراپی نوعی از پرتودرمانی است که منبع پرتودهی درون بدن قرار می‌گیرد. در این روش صفحات رادیواکتیو در ابعاد دانه برنج درون پروستات قرار می‌گیرند و به بافت سرطانی اطراف پرتودهی می‌کنند.
- براکی‌تراپی با دوز بالا: در این نوع منابع رادیواکتیو بیشتری درون غده سرطانی‌شده پروستات قرار داده می‌شود.
- جراحی سرطان پروستات: رادیکال پروستاتکتومی روش برداشت غده پروستات با جراحی است. معمولا این درمان هنگامی‌که سرطان تنها در غده پروستات قرار دارد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. تکنیک‌های جدید جراحی به جلوگیری از آسیب اعصاب کمک می‌کنند اما هنوز جراحی می‌تواند عوارضی مانند اختلال نعوظ و مشکل کنترل ادراری را به‌همراه داشته باشد. البته این عوارض ممکن است در برخی از بیماران بهبود یابد.
- هورمون‌درمانی: این روش درمانی برای استفاده از داروها به منظور کوچک کردن و یا کاهش سرعت رشد سلول‌های سرطان پروستات طراحی شده‌است اما نمی‌تواند سلول‌های سرطانی را از بین ببرند. از هورمون‌درمانی برای کاهش علائم سرطان پروستات و کاهش سرعت گسترش سرطان‌های مهاجم با کاهش یا توقف تولید هورمون‌های مردانه (اندروژن‌ها) مانند تستسترون، استفاده می‌شود. عوارض آن شامل ناتوانی جنسی، رشد بافت پستان، گرگرفتگی و افزایش وزن می‌شود.
- شیمی‌درمانی: شیمی‌درمانی برای کشتن سلول‌های دارای رشد سریع همه جای بدن، طراحی شده‌است، بنابراین معمولا هنگامی‌که سلول‌های سرطان پروستات به سایر نقاط بدن متاستاز می‌دهند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. متاسفانه شیمی‌درمانی سایر سلول‌های دارای رشد سریع بدن مانند سلول‌های مو، سلول‌های مخاط و سلول‌های پوشاننده دستگاه گوارش را نیز از بین می‌برد،‌ این موضوع عوارض ناخواسته بسیاری را ایجاد می‌کند. این عوارض شامل ریزش مو، زخم‌های دهانی، تهوع، استفراغ و بیماری‌های دیگر می‌شود.
- کرایوتراپی: نوعی روش درمانی است که در آن سلول‌های سرطانی با یخ زدن و گرم شدن مجدد که باعث متلاشی شدن آن‌ها می‌شود کشته می‌شوند. این درمان نسبت به جراحی تهاجم کمتری دارد اما اثرات طولانی مدت آن هنوز در دست بررسی است. متاسفانه یخ زدن می‌تواند باعث آسیب به اعصاب شود که گاهی شامل اعصاب نزدیک به پروستات که کنترل کننده نعوظ هستند می‌شود. بسیاری از مردان پس از کرایوتراپی دچار ناتوانی جنسی شده‌اند. اختلال نعوظ در کرایوتراپی بیش از رادیکال پروستاتکتومی دیده می‌شود.

مدیریت بیماری
پیگیری سرطان پروستات تشخیص داده‌شده مهم است. چه از روش "نظارت و انتظار" استفاده شود چه هر روش درمانی دیگری، ممکن است سرطان پیشرفت کند، بنابراین انجام تست‌های دیگری نظیر تست PSA ممکن است مورد نیاز باشد. به‌علاوه، پیگیری می‌تواند میزان تاثیر تغییرات سبک زندگی بر کاهش خطر مرگ در اثر سرطان پروستات را نشان دهد.
- اختلال توانایی جنسی: اختلال نعوظ عارضه بسیار شایع اغلب درمان‌های سرطان پروستات است. در برخی از مردان، مخصوصا مردان زیر سن ۷۰ سال، ممکن است بهبود آن طی دو سال پس از جراحی دیده شود. همچنین استفاده از درمان‌های رایج این بیماری از جمله بسیاری از ابزارهایی که مخصوص مردانی با این مشکل هستند، می‌تواند باعث بهبودی شود.
- سبک زندگی و رژیم غذایی: همانطور که پیش از این بیان شد رژیم غذایی و سبک زندگی مناسب می‌تواند به کاهش خطر سرطان پروستات کمک کند. همین موضوع برای افرادی که سرطان پروستات در آن‌ها تشخیص داده شده‌است، نیز صادق است:
- افزایش دفعات و حجم مصرف سبزیجات و میوه‌ها: دانه‌ها را به‌شکل کامل مصرف کنید و از مصرف دانه‌های فرآوری شده و آرد سفید اجتناب کنید. مصرف محصولات با چربی بالا و گوشت‌ها، مخصوصا گوشت‌های فرآوری شده مانند سوسیس را کاهش دهید یا متوقف کنید. برخی از تحقیقات نشان داده‌اند که اسفناج، آب‌پرتقال و برخی از انواع دیگر مواد غذایی می‌توانند خطر سرطان پروستات را کاهش دهند.
- مصرف مکمل: بیمارانی که دچار سرطان هستند باید در مورد مصرف مکمل‌ها و سایر محصولاتی که به‌عنوان پیشگیری یا درمان سرطان به فروش می‌رسند، بسیار محتاط باشند و قبل از استفاده از چنین محصولاتی باید در مورد مواد تشکیل‌دهنده آن با پزشک خود مشورت کند. به‌علاوه به بیماران سرطانی توصیه می‌شود از خوددرمانی یا تغییر دوز داروها بدون مشورت با پزشک اجتناب کنند.

پیشگیری از سرطان پروستات
برای سرطان پروستات تست‌های غربالگری وجود دارد که براساس توصیه‌های انجمن سرطان آمریکا در مورد برخی از مردان مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- مردان ۴۰ ساله که بیش از یکی از اقوام درجه یک آن‌ها (پدر، برادر یا پسر) در سنین پایین دچار سرطان پروستات شده باشد.
- مردان ۴۵ ساله که پدر، برادر یا پسرشان قبل از سن ۶۵ سالگی دچار سرطان پروستات شده باشد.
- مردان ۵۰ سال یا بیشتر که ریسک متوسط داشته باشند و پیش‌بینی شود که حداقل ۱۰ سال بیشتر زندگی خواهند کرد.
به‌ طور روتین برای غربالگری سرطان پروستات از دو تست استفاده می‌شود:
- معاینه رکتوم با انگشت (DRE): این معاینه برای بررسی بزرگ شدن پروستات و تعیین قوام آن (نرمی و سفتی) و وجود برآمدگی در آن استفاده می‌شود. برای این معاینه پزشک از یک انگشت که در دستکش قرار دارد و لوبریکانت روی آن زده‌شده، استفاده می‌کند.
- آزمایش PSA: تست دوم روی نمونه خون انجام می‌شود و سطح یک پروتئین (آنتی‌ژن اختصاصی پروستات) که توسط سلول‌های پروستات ساخته می‌شود را تعیین می‌کند. این تست می‌تواند نشان دهنده شانس بیشتر فرد برای ابتلا به سرطان پروستات باشد اما اختلاف نظراتی در مورد نتایج آن وجود دارد. به‌طور کلی سطح PSA کمتر از ۴ نانوگرم در میلی‌لیتر سطح نرمال درنظر گرفته می‌شود و PSA بالاتر از ۱۰ مطرح کننده ریسک بالای سرطان پروستات است. متاسفانه قضاوت افرادی که مقادیر میانی را نشان می‌دهند، دشوار است. همچنین برخی از مردانی که PSA کمتر از ۴ دارند دچار سرطان پروستات می‌شوند. از جمله علل مثبت کاذب (مثبت شدن تست PSA درحالی‌که فرد سالم است) BPH و پروستاتیت هستند. همچنین مصرف برخی داروها می‌تواند باعث نتیجه منفی کاذب (منفی شدن تست PSA در حالی‌که فرد بیمار است) تست PSA شود.