هنر درمانی در کودکان، چه کاربردی دارد؟

برای درمان کودکانی که دچار مشکلات سلامت روان یا ناتوانی‌های مختلف هستند، راه‌های درمانی مختلفی وجود دارد، با این حال به نظر می‌رسد برای کودکان بیان حالات درونی مخصوصا در موقعیت‌های بالینی سخت است؛ مخصوصا کودکان خردسال که واژگان محدودی دارند یا آنها که در کشوری بیگانه زندگی می‌کنند. با هنردرمانی می‌توان به کودکان کمک کرد تا افکار و احساسات خود را به بزرگسالان منتقل کنند.

کمک به کودکان با هنردرمانی
هنردرمانی یک روش روان درمانی است که در آن از انواع مختلف هنر برای کمک به بیماران استفاده می‌شود. هنردرمانی برای رهایی از استرس، بیماری یا ناتوانی بسیار مفید است. همچنین کمک می‌کند تا کودک با یک زبان نمادین درونیات خود را آشکار سازد، سپس با کمک درمانگر معنی نماد‌ها رمزگشایی می‌شوند. به طور کلی خلق آثار هنری می‌تواند برای کودکانی که با شرایط خاصی در زندگی مواجه هستند، مفید باشد. همچنین نشان داده شده است که این نوع درمان می‌تواند به کودکان و بزرگسالان کمک کند تا با موقعیت‌های منفی، ناتوانی و آسیب روبرو شوند. هنر درمانی به فرد کمک می‌کند تا احساسات خود را آزاد و ابراز کند.
به طور کلی انواع هنر‌های خلاقانه مانند هنر‌های نمایشی یا هنر‌های تجسمی موجب تقویت و رشد فردی شخص می‌شود و به کاهش اضطراب و استرس، بهبود خودآگاهی و عزت نفس، تقویت روابط، کنترل رفتار و پیشبرد مهارت‌های اجتماعی کمک می‌کند.

مزایای هنردرمانی برای کودکان
کودکان در هر سنی، چه عادی باشند و چه با نیاز‌های ویژه، احتمالا مهارت‌های زبانی لازم برای بیان خود را ندارند. هنر‌های تخیلی و خلاقانه به کودک کمک می‌کند تا خود را کشف کرده و حواس خود را درگیر کند. همچنین با ایجاد احساس آرامش بر نحوه تفکر او و برداشتش از محیط و هیجانات خود تاثیر می‌گذارد. بیان احساسات خود در یک شعر، آهنگ و نقاشی به عنوان یک فعالیت لذت بخش، فضای امنی برای کودک ایجاد می‌کند تا بتواند احساسات منفی خود را بیان کرده و روند رشد طبیعی و مشکلات او سریع‌تر بهبود یابد.
۱. رشد اجتماعی
ایجاد مهارت‌های اجتماعی در سنین کم برای رشد و تحول فرد بسیار اهمیت دارد. کودکانی که در محیط‌های اجتماعی راحت هستند، به خوبی بزرگسالان یا حتی بهتر از آن‌ها می‌توانند همدلی کرده و ارتباط برقرار کنند. هنردرمانی برای کودکان شرایطی را فراهم می‌کند تا بتوانند بدون قضاوت شدن از طرف همسالان، والدین و درمانگر، مهارت‌های اجتماعی خود را پرورش دهند. هنر و مخصوصا هنر‌های نمایشی به کودک این امکان را می‌دهد تا تفاوت‌های بین مردم را درک کرده و بپذیرد برداشت هر کس از مسائل متفاوت است.
بسیاری از هنر‌ها را می‌توان به صورت گروهی تمرین کرد و وقتی کودکان مجبور باشند که با هم کار کنند، در مورد تاثیر اعمال و رفتارشان بر دیگران بیشتر می‌آموزند و مسئولیت کارهایشان را راحت‌تر قبول می‌کنند. حتی در تمرینات خصوصی باز هم ارتباط با درمانگر یا والدین به آن‌ها در ایجاد اعتماد و ارتباط مناسب و همچنین رشد اجتماعی کمک می‌کند.
۲. رشد شناختی
تجربه هر هنری با یادگیری همراه است. کودکان هنگام نقاشی کشیدن، بازی در نمایش یا رقصیدن با چیز‌هایی مثل رنگ‌ها و اشکال یا روابط علت و معلولی، انتخاب و عواقب آن، حل مسئله، نحوه تصمیم گیری و... آشنا می‌شوند. آن‌ها همچنین می‌توانند یاد بگیرند که چگونه با کمک تصویر، یک مفهوم را منتقل کنند.
در سطح عمیق‌تر، به نظر می‌رسد که هنر بر روی آن بخش از مغز که با یادگیری مرتبط است، تأثیر می‌گذارد. در انواع هنر حواس با تفکر همراه می‌شود و همین امر منجر به رشد مهارت‌هایی از قبیل درک الگوها، تشخیص تفاوت بین خیال و واقعیت، توانایی بازنمایی ذهنی و ایجاد دیدگاه در مورد جهان می‌شود. به طور کلی، هنر به رشد فرایند تفکر پیچیده در کودک کمک می‌کند.
۳. رشد عاطفی
هنردرمانی می‌تواند به کودکان کمک کند تا احساساتشان را بهتر درک کرده و بتوانند آن‌ها را توسعه دهند. توصیف عصبانیت یا صدمه دیدن همیشه با کلمات آسان نیست، اما کودک می‌تواند این احساسات را در یک نقاشی، شعر یا رقص نشان داده و به خود و دیگران در درک آن‌ها کمک کند. همچنین می‌تواند نقطه شروع برای گفتگویی باشد که به بیان بازترِ احساسات و افکار منجر شود. در این مرحله درمانگر، والدین یا کودک ممکن است بتواند احساساتی را درک و بیان کند که قبلا حتی از آن خبر نداشتند.
درگیر شدن در فعالیت‌های هنری همچنین باعث افزایش اعتماد به نفس کودکان می‌شود. بروز احساسات به شکلی خلاقانه می‌تواند هم درمان کننده باشد و هم باعث افزایش خردمندی و بینش شود.
۴. رشد جسمی
در حالی که هنردرمانی مزایای روانی و ذهنی زیادی دارد، در عین حال می‌تواند باعث رشد مهارت‌های حرکتی، هماهنگی دست و چشم و رشد عضلات شود. به عنوان مثال، رقص و تئاتر نه تنها باعث ایجاد خلاقیت می‌شود بلکه بدن را نیز به حرکت در می‌آورد. این امر باعث تقویت حواس متعدد می‌شود و به کودکان می‌آموزد که نسبت به حضور جسم و استفاده از آن در فضا هوشیارتر شوند. حتی نقاشی کشیدن یا نوشتن که به فعالیت کمتری نیاز دارد می‌تواند به بچه‌ها در افزایش کنترل عضلات کوچک دستشان کمک کند. هر چه فعالیت هنری عملی‌تر باشد بیشتر باعث می‌شود کودکان بتوانند ذهن و بدن را هماهنگ کنند و این یک گام اساسی برای رشد جسمانی است.

مواردی که از هنردرمانی برای کودکان استفاده می‌شود
هنر بر عملکرد، خلق و خو، شناخت و رفتار تأثیر مثبت می‌گذارد. این امر به ویژه در کودکانی که نیاز‌های ویژه‌ای دارند، مانند کودکانی که مبتلا به اوتیسم، اختلالات گفتاری، PTSD، عقب ماندگی، ADD / ADHD یا سایر شرایط بهداشت روانی و رفتاری هستند، مشهود است. بیان خود از طریق هنر راهی است که به کودکان کمک می‌کند بدون اینکه مورد قضاوت قرار بگیرند، شخصیت فردی خود را نشان دهند و به نقاط قوت خود پی ببرند.
در موارد زیر نیز می‌توان از هنر درمانی برای کودکان استفاده کرد:
مرگ یکی از اعضای خانواده یا یکی از دوستان
آسیب در دوران کودکی مانند سوء استفاده جسمی، روحی یا جنسی
اختلالات یادگیری
مسائل عاطفی مانند ترس از جدایی یا هراس
بهبود توانایی‌های شناختی
مقابله با چالش‌های بیماری‌های جدی مانند سرطان
درمان اختلالات روانی مانند اسکیزوفرنی یا افسردگی
کمک به کودکان برای آشنایی یا کنار آمدن با معلولیت جسمی
درک مشکلات رفتاری و درمان آن‌ها

هنردرمانی برای کودکان ناتوان
علاوه بر این، هنر درمانی می‌تواند به کودکان در رفع استرس، افزایش آگاهی از خود و آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سالم و مؤثر کمک کند. کودکان در هر سنی، ملیت، نژاد و فرهنگ می‌توانند از هنردرمانی بهره‌مند شوند. برنامه‌های درمانی، مطابق با نقاط قوت و توانایی‌های کودک طراحی می‌شود؛ بنابراین کودک حتی اگر تا به حال نقاشی نکرده باشد باز هم می‌تواند از کار‌های هنری سود ببرد.

هنر درمانی چگونه برای کودکان استفاده می‌شود؟
فرایند کار کاملا به هنردرمانگر، سن کودک و مشکل او وابسته است. متخصصین هنردرمانی، هنری را در نظر می‌گیرند که متناسب با سن کودک باشد سپس او را در بیان خود آزاد می‌گذارند. گاهی لازم است درمانگر کودک را به شروع کار ترغیب کند. مثلا از او بخواهد تصویر یک خانه یا غذایی که دوست دارد را نقاشی کند. بعد از اتمام نقاشی درمانگر از کودک در مورد جنبه‌های مختلف نقاشی سوال کرده و تلاش می‌کند افکار و احساسات پنهان در آن را بفهمد. سپس درمانگر یک برنامه برای کمک به کودک طراحی می‌کند.
درمان ممکن است به صورت جداگانه یا به صورت گروهی انجام شود. همچنین از هنردرمانی گاهی به عنوان درمان اصلی و گاهی به عنوان درمان کمکی استفاده می‌شود. علاوه بر این، درمانگر ممکن است به صورت جداگانه یا به عنوان بخشی از یک تیم بالینی به کودک کمک کند.
مهمترین چیز در رابطه کودک و درمانگر، اعتماد است؛ بنابراین، خیلی مهم است که هنردرمانگر بتواند به خوبی با کودک ارتباط برقرار کرده و اعتماد او را جلب کند. تعهد و پایداری کلید موفقیت در این زمینه است.

آیا هنردرمانی واقعا نتیجه بخش است؟
کودکان به طور طبیعی خلاق هستند و معمولا برایشان ساده‌تر است که با تصاویر به سوالات پاسخ بدهند. ممکن است کودکان در بعضی مواقع نسبت به صحبت کردن درباره موضوعاتی خاص حالت تدافعی بگیرند، اما خلق آثار هنری به آن‌ها کمک می‌کند که مسائل دشوار را در شرایطی غیر تهدیدآمیز حل کنند.
برای بسیاری از بچه‌ها، هنر درمانی فوق العاده کمک کننده است. با این حال، به یاد داشته باشید که هر کودکی متفاوت است و ممکن است همه به این روش درمانی پاسخ یکسان ندهند. برخی از بچه‌ها هر چه در درونشان است به روی کاغذ می‌آوردند، در حالی که برخی دیگر ممکن است نیاز به فضا و زمان بیشتری داشته باشند. این برای بزرگسالان هم صادق است.

هنر درمانی برای کودکان در خانه
هنردرمانی برای کودکان اصولا باید توسط متخصص صورت بگیرد، اما با رعایت یک سری اصول می‌توان آن را به فعالیتی خانگی نیز تبدیل کرد. برای مثال فرزندان خود را تشویق کنید که همراه خواهر و برادر‌های خود یک سری برنامه‌های هنری مثل آواز خواندن ترتیب دهند و خلاقیت خود را کشف کنند. هنگام انجام این برنامه‌ها مطمئن شوید کسی مخصوصا بزرگتر‌ها دیگری را قضاوت نمی‌کند و کودک تنها تشویق می‌شود. در مورد آثار هنری فرزند خود با او صحبت کرده و از احساساتش بپرسید. پرسیدن سؤال در مورد فعالیت کودکتان به او نشان می‌دهد که برایش احترام قائل هستید و به کاری که انجام داده است، اهمیت می‌دهد.

سخن آخر
هنر‌ قدرتمند است. بازی در یک نمایش، آواز خواندن، نقاشی کشیدن، نوشتن شعر یا... به افراد این امکان را می‌دهد که خود و ایده‌های خود را بدون نیاز به کلمات بیان کنند و هما‌ن‌طور که اشاره شد این تنها یکی از دلایل زیادی است که باعث رواج هنر و استفاده از هنردرمانی برای کودکان شده است.
وجود هنر در زندگی کودک خردسال برای رشد او ضروری است، به ویژه اگر دچار مشکلات خاص ذهنی یا رفتاری باشد. با این حال، اگر نوجوان شما دارای مشکلات سلامت روان یا مشکلات رفتاری است احتمالا بهتر است سایر روش‌های روان درمانی را امتحان کنید و از متخصصین در این زمینه کمک بگیرید.