ترکیب شیر مادر، حاوی چه موادی است؟

شیر مادر بهترین غذا برای تغذیه شیرخوار است و توصیه مطلوب، تغذیه انحصاری با شیر مادر طی شش ماه اول زندگی می باشد و سپس نتایج آن را بر سلامت شیرخوار و مادر برشمردیم. در این شماره به ترکیب شیر مادر می پردازیم.
ترکیب شیر خشک که منبع آن شیر گاو یا منبع گیاهی (Soy) می باشد، در محدوده خاصی استاندارد گردیده است تا اجزای غذایی (ولی نه ایمنی بخش و زیست فعال آن) به شیر مادر نزدیک شوند. بر خلاف شیر خشک، ترکیب شیر مادر در مادران مختلف، در طول مدت شیردهی، در هر وعده شیردهی طی روز، در آغاز و پایان هر نوبت شیردهی و در شیر مادران نوزادان رسیده و نارس، متفاوت است. این تغییرات با نیازهای رشد و مراحل هضم شیرخواران دقیقا منطبق می باشد.
شیر مادر در پنج روز اول به صورت آغوز (کلستروم) است که حجم آن کم ولی سرشار از پادتن ها می باشد. بنابراین نقش آغوز تنها تغذیه ای نیست و بیشتر ایمنی- تغذیه ای می باشد. از آنجا که طی این مدت نوزاد از ذخایر بدن خود استفاده می کند، کاهش ۷% از وزن در پنج روز اول کاملا طبیعی است (این کاهش وزن به سرعت جبران می شود، به طوری که وزن روز دهم با وزن هنگام تولد برابر می گردد و سپس منحنی رشد وزنی ادامه می یابد).
شیر بینابینی از روز پنجم تا آخر هفته دوم ترشح می شود که هر چند هنوز ترکیب آن به آغوز شباهت دارد، ولی یک دوره صعودی افزایش حجم شیراست تا نیازهای غذایی رشد سریع شیرخوار را تامین کند. بعد از این دوره، شیر رسیده ترشح می شود.
اجزای تغذیه ای شیرمادر از دو منبع رژیم غذایی مادر و ذخایر بدن او، تامین می شوند. بنابراین کمبود غذایی در مادر (البته به قیمت کاستن از ذخایر بدن مادر و به نفع شیرخوار)، تاثیر ناچیزی بر ترکیب شیر مادر می گذارد.
درشت مغذی ها (پروتئین، چربی و قند) اجزای انرژی زای شیر مادر می باشند که علاوه بر برتری کیفیت، تغییرات کمیت آنها نیز اهمیت دارد.
پروتئین در شیر مادران نوزادان نارس (بسته به شدت نارس بودن) تا سه برابر بیشتر از شیر مادران نوزادان رسیده است و در آغوز هم بسیار بیشتر از شیر رسیده وجود دارد. این غلظت بالای پروتئین که برای رشد سریع در نوزادان نارس و اوایل تولد اهمیت دارد، بعد از این مرحله کاهش می یابد تا بار اضافی به کلیه های نوزاد تحمیل نشود.
چربی شیر مادر در آخر هر وعده دو تا سه برابر شیر اول شیردهی است و هرچند شیر خوار در پنج دقیقه اول مکیدن بیش از 80% سینه را تخلیه می کند، فرصت کافی مکیدن برای دریافت چربی، لازم است. چربی غیر از ایجاد احساس سیری و کمک به افزایش وزن نوزاد، برای جذب ویتامین های محلول در چربی هم مورد نیاز است.
قند شیر مادر کمترین نوسان را دارد و تغذیه بلافاصله و مکرر بعد از تولد با شیر مادر، مانع کاهش قند خون و تشنج نوزاد می شود.
ریزمغذی ها (ویتامین ها و املاح) در شیر مادر به میزان طبیعی برای تغذیه شیرخوار می  باشند، ولی مقدار برخی ویتامین ها (گروه D ، A ، B) و املاح (ید)، با رژیم غذایی و ذخایر بدن مادر ارتباط دارد. لذا برای مادرانی که تغذیه مطلوب ندارند، مصرف مولتی ویتامین توصیه می شود. به علت کم بودن مقدار ویتامین D درشیر مادر، به خصوص در مناطقی که از آفتاب کافی بی بهره اند، مصرف ویتامین D برای همه نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می کنند، تجویز می گردد. صرف نظر از رژیم غذایی، مقدار ویتامین K هم در شیرمادر کم است، لذا جهت پیشگیری از احتمال خونریزی در نوزاد، تزریق یک دوز ویتامین K برای همه نوزادان در بدو تولد انجام می شود.
زیست فعال ها اجزای غیر غذایی هستند که بر فاکتورهای حیاتی موثرند. اهمیت آنها این نکته است که شیر مادر علاوه بر تغذیه، کیفیت دارویی دارد و بر سلامت شیرخوار تاثیر می گذارد. لذا از شیر اهدایی مادران سالم می  توان برای شیرخواران مستعد بیماری که از شیر مادر محرومند، به عنوان دارو هم استفاده کرد. جالب اینکه برخی از این زیست فعال ها در شیر مادران مختلف به علت تفاوت ژنتیکی، همانند گروه های خونی اختصاصی هستند. لذا با اینکه شیر هر مادر برای فرزند خودش بهترین است، اما شیر مادر ناسازگاری ایجاد نمی کند و دهنده همگانی محسوب می شود.