لالایی برای خواب کودک، مادرانه بخوانیم!

زن اگر مادر باشد یا نباشد، لالایی و لحن زمزمه ی آن را بلد است و اگر زنی که مادر نیست در خواندن آنها درنگ می کند، برای این است که بهانه ی اصلی خواندن را فراهم نمی بیند، اما بی گمان اگر همان زن بر گاهواره ی کودکی بنشیند، بی داشتن تجربه ی قبلی، بدون اینکه از زمینه ی شعر و آهنگ خارج شود، آنها را به کمال زمزمه می کند. گوِیی که روان مادرانه از همان آغاز کودکی به زن حکم می کند که گوشه ای از ذهنش را برای فراگیری این ترانه های ساده، سفید بگذارد. شاید بتوان گفت که لالایی ها طیف های رنگارنگی از آرزوها، گلایه ها و نیایش های معصومانه ی مادرانه هستند که سینه به سینه و دهان به دهان از نسل های پیشین گذشته تا به امروزیان رسیده و هنوز هم که هنوز است، طراوت و تازگی خود را حفظ کرده اند، بگونه ای که تا کنون هیچ ترانه ی دیگری نتوانسته جایشان را بگیرد.
در حقیقت لالایی ها - این دیر پا ترین ترانه های فولکلوریک- آغاز گاه ادبیات زنانه در پای گاهواره ها هستند که قدمت شان دیگر تاریخی نیست، بلکه باستان شناختی است.
از دو بخشی که هنگام خواندن یک لالایی به دست می آید؛ یعنی - آهنگ و شعر- آهنگ به کودک می رسد و شعر از آن ِ مادر است . زیرا آنچه از نظر شنیداری برای کودک گاهواره ای دارای بیشترین اعتبار است. ضرب آهنگ لالایی است، وگرنه همه می دانیم که شعر لالایی زبان فاخری ندارد و تازه اگر هم داشته باشد، کودک گاهواره ای آن را دریافت نمی کند. تنها زمزمه و لحن گیرای مادر است که کودک را محظوظ می کند و او را می خواباند. مادر چه خوش صدا باشد و چه نباشد، کودک با زمزمه ی او الفتی به هم می زند و لحن او چون جویباری در گوش های کوچکش حظّ ّ و طراوت می ریزد.
از طرفی دیگر تجربه نشان می دهد که کودکان با اینکه با لالایی بزرگ می شوند، هرگز شعر آن را یاد نمی گیرند و کلا ًذهن خود را موظف به فراگیری لالایی نمی کنند و زمانی هم که به حرف می آیند، هرگز لالایی را به عنوان ابزار خیال خود به کار نمی گیرند. حتا دختران هم هنگام خواباندن عروسک خود، برایش لالایی نمی خوانند، بلکه بیشتر سعی دارند که روی او را بپوشانند و به او امنیت بدهند. زیرا در هنگام بازی بیشتر می خواهند عروسک را در یابند، نه اینکه او را بخوابانند. اما اگر همین دخترکان بخواهند خواهر یا برادر کوچک تر خود را بخوابانند، بر اساس داشتن روان اسطوره ای مادرانه - حتما ً برایش لالایی می خوانند.
آهنگ لالایی ها نیز تناسب مستقیم با نوع گاهواره و وسعت تاب آن دارد و چون نوع گاهواره در شهر های ایران مختلف است، از این رو لحن زمزمه ی مادران نیز متناسب با آن متفاوت می شود. مثلا ً گاهواره هایی که در جنوب و نقاط مرگزی ایران برای خواباندن کودک بکار می رود، «ننو » نام دارد که بی گمان این واژه، از کلمه ی ننه گرفته شده (۱)چون گاهواره را مادر دوم کودک نیز می گویند.
ننو ها را می بندند. چنانکه یک لالایی ملایری هم می گوید:
«لالالالا کنم ایواره وختی/ للوته بونم ، شاخ درختی» که در مجموع یعنی غروب هنگام تو را لالایی می گویم و للویت( = نانو = ننو » را بر شاخه ی درختی می بندم. (ترانه و ترانه سرایی ،ص ۱۸۶ ). برای بستن ننو در اتاق معمولا ً دو میخ طویله ی بزرگ به دو زاویه ی روبروی هم، به دیوار اتاق می کوبند و گهواره را که معمولا ً از جنس چرم یا پارچه ی سختی است، با طناب های محکم عَلَم می کنند. وسعت تاب این گاهواره بسیار زیاد است. یعنی با یک تکان دست، از این سوی اتاق تا آن سوی دیگر تاب بر می دارد و گاه صدای تاب گهواره و حتا صدای کلیک میخ طویله با زمزمه ی لالایی می آمیزد، که حال و هوای خوشی بوجود می آورد.
اما گاهواره های شمالی که به آنها گاره (= گهواره ) می گویند، از چوب است و زیر آن حالت هلالی دارد و تقریبا ً هم سطح زمین است. تکان های «گاره» کوتاه و پشت سر ِ هم و مقطع است.
اما بخش دوم یعنی شعرلالایی از آن ِ مادر است، زیرا مادر با خواندن لالایی در حقیقت با کودک گاهواره ای خود گفتگو می کند و اگر چه می داند که او سخنش را نمی فهمد، اما همین قدر که کودک به او گوش فرا می دهد برایش کافی است. شعر های لالایی ها اگر چه بسیار ساده هستند و گاهگاهی هم از وزن و قافیه خارج می شوند، اما از نظر درون مایه ی احساسی بسیار غنی و همو اره حامل آرزوهای دور و نزدیک مادر اند و از نظر مضمون نیز چندان بی زمینه نیستند.

لالایی مادر حتما در ردیف معجزه های خداوند قرار می گیرد، چون نتایج یک تحقیق علمی نشان داده ، صدای لالایی بعد از این که نوزادان نارس از ساکشن لوله تراشه استفاده می‌کنند می‌تواند باعث تغییر در تعداد تنفس، تعداد ضربان قلب و میزان اکسیژن خون شریانی شود.

بطور کلی لالایی ها را می توان به شیوه ی زیر دسته بندی کرد

لالالالا که لالات می کنم من
نگا(=نگاه) بر قد و بالات می کنم من
لالالالا که لالات بی بلا باد
نگهدار شب و روزت خدا باد!
(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران/ص ۲۱۷)
لالاییت می کنم خوابت نمیاد
بزرگت کردم و یادت نمیاد
بزرگت کردم و تا زنده باشی
غلام حضرت معصومه باشی ...
(ترانه و ترانه سرایی/۱۹۱)
*لالایی هایی که مادر آرزو می کند، کودکش بزرگ شود، به ملّا برود، و با سواد شود :
لالالالا عزیز ترمه پوشم
کجا بردی کلید عقل و هوشم
لالالالا که لالات بی بلا باد
خودت ملا، قلمدونت طلا باد!
(ترانه های ملی ایران/ص۱۴۷)
لالالالا عزیز الله
قلم دس (= دست ) گیر، برو ملا
بخوون جزو کلام الله
(ترانه و ترانه سرایی/۱۸۲)
* لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش به ثمر برسد :
لای لای دییم یاتونجه :
گؤ زلرم آی باتونچه :
سانه رم الدوز لری
سن حاصله یتوننچه
برگردان به فارسی:
لالایی می گویم تا به خواب روی.
ادامه می دهم تا ماه فرو رود.
و ستاره ها را می شمارم
تا تو بزرگ شوی و به ثمر برسی.
(همان جا/ص۱۸۷)
* لالایی هایی که مادر در آنها به کودک می گوید که با وجود او دیگر بی کس و تنها نیست :
الا لا لا تو را دارم
چرا از بی کسی نالم؟
الا لالا زر در گوش
ببر بازار مرا بفروش
به یک من آرد و سی سیر گوش ( = گوشت )
(تاریخ ادبیات کودکان ایران/ص۲۹)
لالالالاگل آلاله رنگم
لالالالا رفیق روز تنگم
لالالالا کنم، خووت کنم مو ( = خوابت کنم من)
علی بووم و بیارت کنم مو ( = علی گویم و بیدارت کنم من )
(ترانه و ترانه سرایی/ص۱۸۶)
*لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش - چه دختر و چه پسر- بزرگ شود و همسر بگیرد و او عروسی اش را ببیند :
لایلاسی درین بالا
یو خو سو شیرین بالا
تانریدان عهد یم بودو
تو یو نو گؤ روم بالا
برگردان به فارسی:
کودک نازم که لالایت سنگین است
خوابت شیرین است
با خدا عهد کرده ام که،
عروسی تو را ببینم ...»
(همانجا/ص۱۸۶)
نمونه ی دیگر :
قیزیم بویوک اولرسن
بیرگون اره گیدرسن
الله خوشبخت ایله سین
بیرگون ننه ایله سین
برگردان به فارسی:
لالایی دخترم روزی بزرگ خواهی شد.
به خانه ی شوهر خواهی رفت.
خدا تو را خوشبخت کند!
که روزی مادر خواهی شد.
( همانجا/ص۱۸۸)
گاه در این دسته از لالایی ها رگه هایی از حسرت و رشک ورزی به چشم می خورد:
گل سرخ منی زنده بمونی
ز عشقت می کنم من باغبونی
تو که تا غنچه ای بویی نداری
همین که گل شدی از دیگرونی ...
(کتاب کوچه/دفتر اول /حرف ب/ص ۷۷۳)
*لالایی هایی که مادر آرزو می کند هنگامی که کودکش بزرگ شد قدر شناس زحمات او باشد:
لای لای د یم آد یوه
تاری یتسون داد یوه
بو یو ک اولسان بیرگون سن
منی سالگین یاد یوه
برگردان به فارسی:
لالایی گفتم به نام تو
خداوند یاور و داد رس تو باشد.
انشاء الله روزی که بزرگ شدی،
زحمات مرا به یاد آوری.
(ترانه و ترانه سرایی/ص۱۸۷)
اما خود پیشاپیش می داند که کودک فراموش خواهد کرد :
لالاییت می کنم با دس ( = دست ) پیری
که دسّ مادر پیرت بگیری
لالاییت می کنم خوابت نمیاد
بزرگت می کنم یادت نمیاد ...
(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران/ص۲۱۷)
*لالایی هایی که مادر در آنها از نحسی کودک و از اینکه چرا نمی خوابد گلایه می کند. این لالایی ها گاه لحنی ملامت بار و گاه عصبی و گاه طنز آمیز دارد:
لالالالا گلم باشی
تو درمون دلم باشی
بمونی مونسم باشی
بخوابی از سرم وا شی ...
(کتاب کوچه/حرف ب/دفتر اول/ص۷۷۵)
نمونه ی دیگر:
لالالا لا گل پسته
شدم از گریه هات خسته ...
(همانجا/ص۷۷۶)
نمونه ی دیگر:
الالالا گل زیره
چرا خوابت نمی گیره ؟
به حق سوره ی یاسین
بیایه خو تو را گیره .... (=بیاید خواب و تو را فرا گیره)
(تاریخ ادبیات کودکان ایران/ص۲۹)
گاهی در این دسته از لالایی ها مادر پای«لولو» را هم به میان می کشد و از او کمک می گیرد. روانشناسی این دسته از لالایی ها بسیار جالب است، چون مادر با شگردی که به کار می گیرد، لولو را از بچه می ترساند ، نه بچه را از لولو . و در ضمن یک اعتماد به نفس لفظی هم به کودک می دهد. مثلا ً می گوید: « لولو برو ! بچه ی ما خوب است/می خوابد.» یا « تو از جان این بچه چه می خواهی؟/ این بچه پدر دارد و دو شمشیر بر کمر دارد. » و خلاصه چنین است و چنان :
لالالالالالالایی
برو لولوی صحرایی
برو لولو سیاهی تو
برو سگ، بی حیایی تو
که رود من پدر داره
دوخنجر بر کمر داره
دو خنجر بر کمر هچّی
دو قرآن در بغل داره ...
(ترانه و ترانه سرایی/ص۱۹۰-۱۹۱)
نمونه ی دیگر:
برو لولوی صحرایی
تو از بچه چه می خواهی ؟
که این بچه پدر داره
که خنجر بر کمر داره
(کتاب کوچه /دفتر اول/ حرف ب/ص ۷۷۵)
نمونه ی دیگر:
لالالالا گل چایی
لولو ! از ما چه می خواهی؟
که این بچه پدر داره
که خنجر بر کمر داره
(همانجا)
نمونه ی دیگر:
برو لولوی صحرایی
تو از روُدم چه می خواهی؟
که رود من پدر داره
کلام الله به بر داره
(گذری و نظری در فرهنگ مردم/ص ۳۳)
*در دسته ی دیگری از لالایی ها مادر افزون بر آنکه کودک را با کلام ناز و نوازش می کند، لالایی را به نام او مُهر می زند:
لالالالا گلم باشی
انیس و مونسم باشی
بیارین تشت و آفتابه
بشورین روی شهزاده
که شاهزاده خداداده
همون اسمش خداداده
(کتاب کوچه/دفتر اول/حرف ب/ص۷۷۳)
نمونه ی دیگر، ترجمه ی یک لالایی ترکمنی:
اسم پسر من آمان است
کوه های بلند را مه فرا می گیرد
انگشتری یارش
همیشه در انگشتش است
بچه ی من داماد می شود
در هر دستش یک انار نگه می دارد
وقتی که در جشن ها می گردد
دختر ها به او چشم می دوزند ...
(تاریخ ادبیات کودکان ایران/ص ۳۲)
*دسته ای از لالایی ها واگویه ی داستان کوتاهی است، از این رو طولانی تر از یک لالایی کوتاه چهار خطی می نماید :
لالالالا گل نسری(= نسرین )
کوچه م (به کوچه ام ) کردی درو بسّی(=بستی)
منم رفتم به خاک بازی
دو تا هندو مرا دیدن
مرا بردن به هندسون
به صد نازی بزرگم کرد
به صد عشقی عروسم کرد
پسر دارم ملک جمشید
دختر دارم ملک خورشید
ملک جمشید به شکاره
ملک خورشید به گهواره
به گهواره ش سه مرواری (مروارید)
کمر بندی طلا کاری
بیا دایه، برو دایه
بیار این تشت و آفتابه
بشور این روی مهپاره
که مهپاره خداداده
(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران /ص ۲۱۸)
این لالایی توسط شاعر معاصر منصور اوجی به این صورت هم ضبط شده است :
سر چشمه ز او (= آب ) رفتم
سبو دادم به خو ( = خواب ) رفتم
دو تا ترکی ز ترکسون(= ترکستان)
مرا بردن به هندسون(=هندوستان)
بزرگ کردن به صد نازی
شوور(= شو هر) دادن به صد جازی(= جهازی)
لالالالا بابا منصور
دعای مادرم راسون(= برسان )
دو تا گرجی خدا داده
ملک منصور به خو رفته
ملک محمود کتو (= کتاب، اشاره به مکتب) رفته
بیارین تشت و آفتابه
بشورین روی مهپاره
(کتاب هفته/ شماره ی ۱۳)
گاهی این لالایی ها داستان گونه ای زمینه ی مذهبی دارد:
لالالالا - ی - لالایی
شبی رفتم به دریایی
درآوردم سه تا ماهی
یکی اکبر، یکی اصغر
یکی داماد پیغمبر
که پیغمبر دعا می کرد
علی ذکر خدا می کرد
علی کنده در خیبر
به حکم خالق اکبر
(ترانه و ترانه سرایی در ایران/ص۱۹۲)
*بسیاری از لالایی ها از نظر جامعه شناسی ارزش ویزه دارند. مثلا ً در بیشتر لالایی ها مادر ضمن نوازش کودک و مانند کردن او به همه ی گل ها - حتا گل قالی- به این اشاره دارد که پدر کودک بیرون از خانه است :
لالالالا گل قالی
بابات رفته که جاش خالی
لالالالا گل زیره
بابات رفته زنی گیره (همانجا/ص۱۸۳)
لالالالا گل نازی
بابات رفته به سربازی
لالالالا گل نعنا
بابات رفته شدم تنها
لالالالا گل پسته
بابات رفته کمر بسته
لالالالا گل خاشخاش(=خشخاش)
بابات رفته خدا همراش
لالالالا گل پسته
بابات بار سفر بسته
لالالالا گل کیش میش
بابات رفته مکن تشویش
(کتاب کوچه/حرف ب/دفتر اول/ص۷۷۳)
یا در این لالایی که مادر شادمانی خود را از آمدن مرد خانه به کودک ابلاغ می کند :
لالالا گل سوسن
بابات اومد چش ا م (= چشمم ) روشن
(همان جا/همان صفحه)
این لالایی ها افزون بر آن که به پیوند های عاطفی میان زن و شوهر اشاره می کنند، نشانگر بافت خانوادگی و چگونگی وظایف پدر و مادر در آن زمان ها هم هستند. به اینکه پدر برای فراهم آوردن هزینه ی زندگی باید بیرون از خانه باشد و مادر مسئوول امور داخل خانه و به ثمر رساندن کودکان است.
*بعضی از لالایی ها- بی آنکه عمدی در آن ها به کار رفته باشد- اشاره ی واضحی به روابط بازرگانی دوره ی خود دارند :
الا لا لا ملوس ململ
که گهوارت چوب صندل
لحافت چیت هند ستون
که بالشتت پَر سیستون
الا ای باد تابستون
نظر کن سوی هندستون
بگو بابا عزیز من /
برای رودم کتون(=کتان ) بستون
دکتر باستانی پاریزی در مورد این لالایی کرمانی می گوید:
« این ترانه اشاره ی جالبی دارد به کالایی که از سیستان به کرمان آمده و آن پر قو ست. سیستان به علت وجود هیرمند و دریاچه ی هامون، مرکز تجمع قو و مرغابی و پرندگان دیگر دریایی بود و سال ها مردم سیستان علاوه بر حصیر بافی از جگن، کالای عمده ای را که صادر می کردند، پَر بود و این پَر از طریق راه میان بُر میان سیستان و خبیص ( شهداد کنونی ) حمل می شد.»
( ترانه و ترانه سرایی ، پانویس ص ۱۹۱)
*بعضی از لالایی ها به موقعیت جغرافیایی شهر و خانه ی کودک اشاره می کند. مانند لالایی زیر از اورازان که نکته ای فلسفی را نیز در خود پنهان دارد و مادر ضمن خواندن آن به کودک هشدار می دهد که عمر به شتاب آب روان می گذرد :
بکن لالا،بکن جون دل مو(=من)
شمال باغ ملا، منزل مو
شمال باغ ملا نخلسونن(=نخلستان است)
که عمر آدمی آب روو نن(روان است)
(همان جا/ص۱۸۴)
*در بعضی از لالایی ها که از مفهوم عمیق و زیبایی سرشارند، مادر آنگونه با کودک گهواره ای خود درد دل می کند و از غم ها و نگرانی های خود به او می گوید که انگار با یک آدم بزرگ روبروست. مانند لالایی زیر که نشانگر آن است که پدر مرده و فرزند روی دست مادر مانده. در این لالایی مادر از اندوه این عشق از دست رفته و از تنهایی ناگزیرش برای کودک گلایه سر می دهد.این لالایی با تمامی لطافتی که دارد بیانگر یک زندگی به بن بست رسیده را می ماند:
گلم از دس(=دست ) برفت و خار مونده
به من جبر و جفا بسیار مونده
به دستم مونده طفل شیرخواری
مرا این یادگار از یار مونده ...
(کتاب کوچه/دفتر اول/ حرف ب/ص۷۷۴)
یا این لالایی دیگر که از بی وفایی ها و تنگناها حکایت دارد:
لالالالا عزیزم، کبک مستم
میون(=میان) هرچه بود دل بر تو بستم
لالالالا که بابات رفته اما
من بیچاره پابند تو هستم...
(همان جا)
*بسیاری از لالایی های کردی،بلوچی،آذری و دیگر نقاط ایران به سبب گویش محلی خود نگهدارنده ی زبان سر زمین خود هستند و واژگان و اصطلاحاتی که در آنها به کار رفته قابل درنگ است. این لالایی ها اگر با گویش خود خوانده شوند، حال و هوای پر شوری به دست می دهند و برگردان آنها نیز تا حد گیج کننده ای زیباست. از قبیل این لالایی بلوچی که ترجیع بند « ......... در خواب خوش فرو روی»، آن را دلنشین تر می کند :
لولی لول دیان لعل ءَ را
(من فرزند همانند) لعل خود را لالایی می دهم
لکّ مراد کسان سالءَ را
(چون برای او) صدها هزار آرزو دارم و (او هنوز) کودک است
لولی لول دیان تراوشین واب
تو را لالایی می دهم (تا) در خواب خوش فرو روی،
وشّین واب منی دراهین جان
خواب خوش( ببینی و) جان سالم من(فدای تو باد!) ای همه ی وجودم
لولی لول دیان تراوشین واب
تو را لالایی می دهم (تا) در خواب خوش فرو روی
لکّ مراد کسان سالءَ را
(چون برای او) صدها هزار آرزو دارم ، و (او هنوز) کودک است
دردپین شکر گال ءَ را
(لعل من) دهان دُر گونه دارد و سخنانی شکر وار دارد
لکّ مراد کسان سالءَ را
(چون برای او) صدها هزار آرزو دارم و (او هنوز) کودک است
وش بواین ز باد مالءَ را
(لعل من) مثل زباد بوی خوش می دهد
بچّ گون خدایی دادان
فرزندم هدیه ی خداوند است .
من اچ خالقءَ لولو کون
و من از خداوند تنها خواهان اوهستم ...
(ترانه و ترانه سرایی/ص۱۸۵)
یا این لالایی بسیار زیبای ترکی که معنایش به راستی درنگ می طلبد :
از سر و صدای لالایی من
مردم از خانه ها گریزانند
هر روز یک آجر می افتد
از سرای عمر من
(تاریخ ادبیات کودکان ایران/ص۳۵)
بطور کلی در لالایی خصلتی است که آن را تنها روان زنانه دریافت می کند. مادر لالایی را از خود آغاز می کند و در آن لحظه بجز کودک و گهواره و حال دل خویش به چیز دیگر نمی اندیشد. او روایت دل خود را می خواند، ممکن است این روایت قصه ی جامعه باشد، ممکن است نباشد. حتا اگر هم باشد این مادر نیست که آن را به جامعه تعمیم می دهد، بلکه خود لالایی است که قصه ی دیگران هم می شود. از این رو بسیاری از شاعران مرد که سعی کرده اند لالایی بسرایند، در این زمینه موفق نبوده اند چرا که لالایی را از اجتماع آغاز کرده اند یا به زبان ساده تر لالایی را دستاویز گفته های اجتماعی و سیاسی خود کرده اند که از خصلت این ترانه های ساده بیرون است.
در میان لالایی های سروده شده توسط شاعران مرد که حضور این خصلت را دریافته اند، می توان تنها به لالایی دکتر قدمعلی سرامی شاعر معاصر اشاره کرد که از احساسی شگفت انگیز برخوردار است.
دریغ مان می آید که از کنار این لالایی ناخوانده بگذریم. پس نوشتار را با یاد آوری بخشی کوتاهی از آن به پایان می بریم :
سوزنم شعاع خورشید و
نَخَم رشته ی بارون
از حریر صبح روشن
می دوزم پیرهن الوون
واسه تو بچه ی شیطون
لالالالا
لالالالا
پیشونیت آینه ی روشن
دوتا چشمات، دو تا شمعدون
حالا شمعارو خاموش کن
بسه مهتاب تو ایوون
دیگه چشمات و بخو ابون
لالالالا