بلوغ زودرس چیست؟ علائم و درمان
بلوغ زودرس زمانی اتفاق می‌افتد که بدن کودکان خیلی زودتر از زمان معمول شروع به تغییر و تبدیل به بدن بزرگسالان می‌کند. این مقاله را بخوانید تا با همه چیز درباره بلوغ زودرس آشنا شوید.
بلوغ زودرس به معنی شروع بلوغ پیش از ۸ سالگی در دختران و پیش از ۹ سالگی در پسران است. علت این نوع بلوغ زودرس بسته به نوع آن متفاوت است. درمان این وضعیت نیز معمولاً شامل داروهایی است که می‌توانند تولید برخی از هورمون‌ها را متوقف کنند.
بلوغ زودرس چیست؟
بلوغ زودرس زمانی رخ می‌دهد که بدن یک کودک خیلی زودتر از زمان طبیعی خود، شروع به تغییر و تبدیل به بدن بزرگسال می‌کند. به طور میانگین، بلوغ در دختران بین ۸ تا ۱۳ سالگی و در پسران بین ۹ تا ۱۴ سالگی آغاز می‌شود. از این رو، دخترانی که پیش از ۸ سالگی و پسرانی که پیش از ۹ سالگی علائم واضح بلوغ و پیشرفت آن را نشان می‌دهند، دچار بلوغ زودرس محسوب می‌شوند. این وضعیت از هر ۵۰۰۰ کودک، یک کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
انواع بلوغ زودرس
بلوغ زودرس به دو نوع اصلی زیر تقسیم می‌شود:
۱. بلوغ زودرس مرکزی (Central Precocious Puberty)
این نوع، شایع‌ترین نوع بلوغ زودرس است که اساساً مشابه بلوغ طبیعی بوده، اما زودتر از موعد شروع می‌شود. در این حالت، غده هیپوفیز (غده‌ای در مغز) شروع به ترشح هورمون‌هایی به نام گونادوتروپین می‌کند که باعث می‌شوند بیضه‌ها یا تخمدان‌ها هورمون‌های جنسی مانند تستوسترون یا استروژن تولید کنند. در واقع، همین هورمون‌های جنسی هستند که تغییرات مربوط به بلوغ مانند رشد سینه‌ها در دختران را به وجود می‌آورند.
۲. بلوغ زودرس محیطی (Peripheral Precocious Puberty)
این نوع که با نام «شبه‌بلوغ زودرس» نیز شناخته می‌شود، کمتر رایج است و در این حالت، هورمون‌های استروژن و تستوسترون علائم بلوغ را به وجود می‌آورند، اما مغز و غده هیپوفیز در این روند دخالتی ندارند. این نوع از بلوغ معمولاً به دلیل مشکل موضعی در تخمدان‌ها، بیضه‌ها یا غدد فوق کلیوی (آدرنال) ایجاد می‌شود.
علائم بلوغ زودرس
علائم بلوغ زودرس معمولاً مشابه علائم بلوغ طبیعی هستند و تفاوت اصلی در زمان بروز آن‌ها است. علائمی که در هر دو جنس (دختر و پسر) دیده می‌شوند، عبارتند از:
- رشد سریع قد
- بروز آکنه
- ایجاد بوی بدن شبیه بزرگسالان
- رشد موهای زیر بغل و ناحیه تناسلی
علائم بلوغ زودرس در دختران
- رشد سینه‌ها (معمولاً نخستین نشانه بلوغ)
- شروع قاعدگی (معمولاً ۲ تا ۳ سال پس از آغاز علائم اولیه)
علائم بلوغ زودرس در پسران
- شروع رشد موی صورت
- رشد بیضه‌ها، آلت تناسلی و کیسه بیضه
- کلفت شدن صدا (این علامت معمولاً در مراحل پایانی بلوغ ظاهر می‌شود.)
- امکان نعوظ یا انزال خودبه‌خود
بیماری های مشابه با بلوغ زودرس کدامند؟
برخی شرایط می‌توانند از دید والدین و حتی گاهی پزشکان اطفال، مانند بلوغ زودرس به نظر برسند، اما در واقع چنین نیستند. این شرایط عبارتند از:
۱. تلارک زودرس (Premature Thelarche)
در این حالت، سینه‌های دختران در سنین پایین شروع به رشد می‌کنند، حتی در دخترانی که تنها چند سال سن دارند. هرچند این موضوع ممکن است برای والدین نگران‌کننده باشد، اما معمولاً خودبه‌خود بهبود می‌یابد و نشانه بلوغ زودرس واقعی نیست. به علاوه، این وضعیت نیازی به درمان ندارد، اما مراجعه به پزشک برای بررسی وضعیت کودک توصیه می‌شود.
۲. پوبارک زودرس (Premature Pubarche)
در این حالت، موی ناحیه تناسلی یا زیر بغل زودتر از حد معمول رشد می‌کند. این پدیده می‌تواند ناشی از ترشح زودهنگام هورمون‌ها از غدد فوق کلیوی باشد (وضعیتی به نام آدرنارک زودرس). در واقع، هرچند ممکن است نگران‌کننده به نظر برسد، اما معمولاً جای نگرانی ندارد و نشانه آغاز بلوغ واقعی نیست. با این حال، چون ممکن است نشان‌دهنده ترشح غیرعادی و شدید هورمون‌های آدرنال باشد، بهتر است کودک توسط پزشک مورد معاینه قرار بگیرد.
دلایل بلوغ زودرس
دلایل بلوغ زودرس می‌تواند متنوع باشد و به نوع آن بستگی دارد:
دلایل بلوغ زودرس مرکزی (Central Precocious Puberty)
در بیشتر موارد، به ویژه در دختران، علت مشخصی برای این نوع بلوغ یافت نمی‌شود. با این حال، در موارد نادر ممکن است این وضعیت ناشی از بیماری‌های دیگر باشد، از جمله:
- تومورها یا توده‌هایی که اغلب خوش‌خیم (غیرسرطانی) هستند.
- آسیب‌های مغزی، ناشی از جراحی یا ضربه به سر که می‌تواند تعادل هورمونی را مختل کند.
- بیماری‌های ژنتیکی
- کم‌کاری شدید تیروئید
دلایل بلوغ زودرس محیطی (Peripheral Precocious Puberty)
در این نوع، علائم بلوغ معمولاً به دلیل یک بیماری زمینه‌ای ظاهر می‌شوند. برخی از دلایل احتمالی عبارتند از:
- تومور در غدد فوق کلیوی، تخمدان‌ها یا بیضه‌ها
- اختلالات ژنتیکی
- قرار گرفتن در معرض محصولاتی که حاوی استروژن یا تستوسترون هستند.
چه کسانی در معرض خطر بلوغ زودرس هستند؟
اگرچه این عوامل به تنهایی باعث بلوغ زودرس نمی‌شوند، اما با افزایش احتمال آن در ارتباط‌اند:
- جنسیت: دختران ۱۰ برابر بیشتر از پسران در معرض ابتلا به بلوغ زودرس مرکزی هستند.
- ژنتیک: اگر بلوغ زودرس علت ژنتیکی داشته باشد، ممکن است والد یا خواهر و برادر کودک نیز دچار آن باشند.
- چاقی: مطالعات متعددی ارتباط بین چاقی در دختران خردسال و افزایش خطر بلوغ زودرس را نشان داده‌اند. البته هنوز مشخص نیست این رابطه تا چه اندازه مستقیم است. در پسران نیز به نظر نمی‌رسد چاقی با بلوغ زودرس مرتبط باشد.
تشخیص بلوغ زودرس
برای تشخیص بلوغ زودرس در کودک، پزشک ممکن است اقدامات زیر را انجام دهد:
- بررسی سوابق پزشکی کودک
- انجام معاینه فیزیکی
- گرفتن آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون‌ها
- عکس‌برداری از دست و مچ برای بررسی سن استخوانی (این کار مشخص می‌کند که آیا رشد استخوان‌ها سریع‌تر از حد طبیعی است یا نه.)
به علاوه، اگر پزشک به بلوغ زودرس مشکوک باشد، برای تعیین نوع آن، یک آزمایش تخصصی به نام آزمایش تحریک GnRH نیز انجام می‌دهد. در این آزمایش، کودک یک تزریق هورمونی دریافت می‌کند. سپس در فواصل زمانی مختلف، چند نمونه خون گرفته می‌شود تا واکنش بدن به هورمون بررسی شود. اگر سطح سایر هورمون‌ها افزایش یابد، بلوغ زودرس از نوع مرکزی است، اما اگر سطح هورمون‌ها ثابت بماند، بلوغ زودرس از نوع محیطی تشخیص داده می‌شود. در صورت نیاز، امکان انجام آزمایش‌های تکمیلی نیز وجود دارد تا علت احتمالی بلوغ زودرس مشخص گردد. این آزمایش‌ها عبارتند از:
- MRI مغز برای بررسی مشکلات مغزی
- آزمایش خون برای عملکرد تیروئید
- سونوگرافی برای بررسی وجود تومور
درمان بلوغ زودرس
پزشک شما ممکن است فرزندتان را به متخصص غدد کودکان (اندوکرینولوژیست) ارجاع دهد. نوع درمان بلوغ زودرس بسته به علت بروز آن، شامل موارد زیر می‌شود:
- نظارت و صبر: در بسیاری از موارد، علت مشخصی یافت نمی‌شود و پزشک ممکن است پیشنهاد کند مدتی کودک را تحت نظر بگیرید.
- درمان با آنالوگ‌های GnRH: اگر کودک به بلوغ زودرس مرکزی مبتلا باشد و مشکل زمینه‌ای نداشته باشد، پزشک ممکن است این درمان را پیشنهاد دهد. این دارویی است که ماهی یک‌بار تزریق عضلانی می‌شود و روند بلوغ را تا زمانی که کودک به سن مناسب برسد، متوقف می‌کند.
- ایمپلنت هیسترلین: این روش به یک عمل جراحی کوچک نیاز دارد که طی آن، پزشک ایمپلنت را زیر پوست قسمت داخلی بازو قرار می‌دهد. این ایمپلنت عملکردی مشابه درمان تزریقی دارد؛ با این تفاوت که دیگر نیازی به تزریق ماهانه نیس و تا یک سال دوام می‌کند.
- درمان بیماری زمینه‌ای: اگر علت بلوغ زودرس، بیماری خاصی باشد، درمان آن بیماری معمولاً روند بلوغ زودرس را متوقف می‌کند.
چگونه با فرزندی که دچار بلوغ زودرس می‌شود برخورد کنیم؟
به عنوان والدین، نگرانی در مورد بلوغ زودرس کاملاً طبیعی است. اکثر بچه‌ها دوست دارند با همسالان خود همگام و هماهنگ باشند. به همین دلیل، اگر فرزندتان زودتر از سایر کودکان دچار تغییرات بدنی شود، ممکن است احساس خجالت یا متفاوت بودن کند. از طرفی، دیگران ممکن است از او انتظاراتی فراتر از سن واقعی‌اش داشته باشند، چون بزرگ‌تر به نظر می‌رسد. این فشارها، در کنار تغییرات هورمونی، ممکن است از نظر احساسی برای کودک سخت باشد. در چنین شرایطی، راهکارهای زیر ممکن است کمک‌کننده باشند:
- به کودک خود با زبانی ساده و قابل‌فهم توضیح دهید که چه تغییراتی در بدن او در حال رخ دادن است.
- فضایی برای گفتگوی باز ایجاد کنید و کودک خود را تشویق کنید تا در مورد احساساتش راحت صحبت کند.
- با کودک متناسب با سن واقعی‌اش رفتار کنید، نه بر اساس ظاهری که بزرگ‌تر به نظر می‌رسد.
- مراقب تمسخر یا اذیت‌شدن او توسط دیگران باشید.
- اعتماد به نفس او را تقویت کنید و سعی کنید بیشتر از ظاهر، او را برای تلاش‌هایش در درس یا فعالیت‌های موردعلاقه‌اش، تحسین کنید.
- در صورت نیاز، او را پیش یک مشاور یا روانشناس خوب ببرید.
عوارض بلوغ زودرس
بلوغ زودرس می‌تواند باعث مشکلات جسمی و روانی در کودکان شود. برخی از مهم‌ترین عوارض آن عبارتند از:
- قد کوتاه در بزرگسالی: کودکانی که دچار بلوغ زودرس می‌شوند، معمولاً در ابتدا نسبت به هم‌سن‌وسال‌های خود بلندقدتر هستند، اما در نهایت ممکن است قد کوتاه‌تری نسبت به حالت طبیعی داشته باشند. این بدان دلیل است که با پایان بلوغ، رشد قدی متوقف می‌شود و در بلوغ زودرس، این توقف زودتر از حد معمول اتفاق می‌افتد. در نتیجه، فرصت رشد قدی کمتری دارند.
- مشکلات رفتاری: برخی مطالعات نشان می‌دهند که بین بلوغ زودرس و بروز مشکلات رفتاری، به ویژه در کودکانی با تأخیرهای رشدی، ارتباط وجود دارد. البته برخی متخصصان معتقدند شواهد این ارتباط ضعیف و قطعی نیست.
- استرس و فشار روانی: بلوغ حتی در سن طبیعی (مثلاً ۱۲ سالگی) هم می‌تواند دوران سردرگمی و فشار روانی برای کودک باشد. حال تصور کنید که کودک در سن پایین‌تری با این تغییرات جسمی و روانی مواجه شود؛ طبیعتاً استرس و ناراحتی بیشتری را تجربه خواهد کرد.
- سایر خطرات احتمالی: برخی تحقیقات نشان داده‌اند که بلوغ زودرس در دختران ممکن است با افزایش اندک خطر ابتلا به سرطان پستان در آینده مرتبط باشد، اما این موضوع هنوز به طور قطعی ثابت نشده است.
جلوگیری از بلوغ زودرس در دختران و پسران
هیچ‌کس نمی‌تواند از برخی عوامل خطر ابتلا به بلوغ زودرس مانند جنسیت اجتناب کند، اما اقدامات زیر می‌تواند احتمال بروز بلوغ زودرس در کودکان را کاهش دهد:
- از تماس کودکان با هر نوع ماده‌ای که حاوی استروژن یا تستوسترون است جلوگیری کنید. این مواد می‌توانند شامل داروهای هورمونی مخصوص بزرگسالان یا مکمل‌های غذایی باشند.
- کودک را به حفظ وزن سالم تشویق کنید. داشتن وزن مناسب می‌تواند نقش مهمی در به تعویق انداختن زمان شروع بلوغ داشته باشد.
سوالات متداول
آیا بلوغ زودرس خطرناک است؟
بلوغ زودرس معمولاً تهدید جدی برای سلامت جسمی محسوب نمی‌شود، اما می‌تواند مشکلاتی از قبیل کوتاهی قد نهایی یا مشکلات روانی و اجتماعی مثل استرس، اضطراب و احساس متفاوت بودن ایجاد کند. در موارد نادر نیز ممکن است علامت وجود بیماری زمینه‌ای مانند تومور باشد که نیاز به بررسی دقیق دارد.
برای بلوغ زودرس پسران چه کنیم؟
در صورت تأیید بلوغ زودرس، ممکن است درمان دارویی (مثل داروهای مهار کننده هورمون GnRH) تجویز شود تا رشد جنسی به تأخیر بیفتد. البته حمایت روانی و آموزشی برای کودک و خانواده نیز در کنار درمان دارویی اهمیت زیادی دارد.
بلوغ زودرس در پسران چه سنی است؟
بلوغ زودرس در پسران به شروع علائم بلوغ قبل از ۹ سالگی گفته می‌شود. پس اگر پسرها قبل از این سن تغییرات بلوغ، مانند بزرگ شدن بیضه‌ها و آلت تناسلی، رشد موی صورت و بدن، یا تغییر صدا را نشان دهند، باید توسط پزشک بررسی شوند.
جمع‌بندی
بلوغ معمولاً برای هر کودکی دوره‌ای پُراسترس و پر از تغییرات است، به ویژه زمانی که زودتر از حد معمول اتفاق بیفتد. بنابراین، اگر نشانه‌هایی از بلوغ زودرس در فرزندتان مشاهده کردید، در اسرع وقت با پزشک یا متخصص کودکان مشورت کنید. پزشک با بررسی شرایط می‌تواند مشخص کند که آیا نیاز به درمان وجود دارد یا خیر و بهترین تصمیم را برای سلامت جسمی و روانی کودک شما بگیرد.