اخلاق پزشکی در ایران، از گذشته تا کنون
اخلاق و پزشکی به شکلی جدایی ناپذیر به یکدیگر پیوند خورده اند. هر پزشکی پیش از شروع به کار قسم نامه ای امضا می کند.
روزنامه جام جم: محور و رکن نخست حرفه پزشکی، ارتباط پزشک با خدا و وجدان خود است و فقط در چند حرفه معدود مانند قضاوت، چنین وضعیتی وجود دارد و به همین علت است که سوگندنامه به عنوان یک موضوع جدی در پزشکی مطرح می شود.
در میان مشاغل مختلف، پزشکی به نوعی منحصر به فرد است، چرا که مستقیم با جان آدمی مرتبط است. به همین دلیل، اخلاق جزیی جدایی ناپذیر از علم پزشکی تلقی می شود. در حال حاضر نیز قوانین و بیانیه های متعددی برای هدایت رفتارها و روش های حرفه ای پزشکی تدوین شده است.
اخلاق پزشکی، حقوق پزشکی و اخلاق زیستی ۳ مقوله مطرح در پزشکی هستند. حقوق پزشکی بایدها و نبایدهایی را که قوانین قضایی برای حرفه پزشکی تنظیم کرده مشخص می کند، اما اخلاق پزشکی با حقوق پزشکی متفاوت است. موضوع اخلاق زیستی که بتازگی مطرح شده مطالعه روشمند برخورد و سلوک بشر در چارچوب علوم زیستی و بدن انسانی را مطرح می کند.
رعایت اصول اخلاق پزشکی و برخورد و روش و منش مناسب با بیمار و همراه او در فرهنگ و جامعه ما چه در طب قدیم و چه طب جدید پیشینه غنی دارد و کتب و فصول مختلفی در مورد اخلاق پزشکی در نوشته های طبیبان قدیم بخصوص زکریای رازی و ابن سینا وجود دارد و در طب جدید هم الگوهای بزرگ اخلاقی مانند مرحوم دکتر قریب را داریم، اما کارشناسان حوزه اخلاق پزشکی معتقدند متاسفانه ما از مباحث اخلاقی پزشکی دور افتاده ایم و فکر می کنیم این مباحث، بحث هایی مانند اخلاق نظری است، در حالی که مباحث اخلاق پزشکی در کار حرفه ای پزشک نقش دارد و یک بحث جدی و کاربردی است.
به قدمت تاریخ
اخلاق پزشکی در دنیا قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال دارد. در قرون گذشته به دلیل عدم گستردگی علوم، پزشکان معمولا فلسفه را نیز فرا می گرفتند و قبل از طبیب شدن حکیم می شدند. تاریخ اخلاق پزشکی نیز به همین علت با تاریخ فلسفه پیوند خورده است.شاید اولین اسناد مدون در این زمینه حاصل اندیشه ها و تفکرات فلاسفه بزرگی چون سقراط، افلاطون و ارسطو در قرون چهارم و پنجم قبل از میلاد مربوط باشد.
این متفکران یونانی، علم اخلاق را در کنار علم پزشکی فرا گرفته بودند و آن را به عنوان هنر زیستن و مراقبت و مواظبت از نفس توصیف می کردند و از سوی دیگر عقل سالم را در بدن سالم می دانستند. کلیات فلسفه اخلاقی سقراط، افلاطون و ارسطو در مباحث فلسفه اخلاق بیان شده است. در همان دوران، بقراط که او را پدر علم طب نیز نامیده اند سوگندنامه معروف خود را تنظیم کرد. بقراط اولین کسی بود که مبانی اخلاقی را در شکل قسم نامه ای به طبابت متصل کرد. بزرگ ترین دغدغه بقراط در پزشکی، اعتقاد و رعایت اصول اخلاقی بود که مبانی آن در سوگندنامه معروفش آمده است.
سوگندنامه بقراط، قدیمی ترین قوانین اخلاق پزشکی را در متن خود دارد و هنوز هم در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان تعهدنامه پزشکان هنگام اتمام دوره تحصیل قرائت می شود؛ البته پیش از بقراط نیز برخی مقررات وجود داشته از جمله قوانین حمورابی که در آن به مجازات پزشکان خطاکار اشاره شده، اما جنبه های اخلاقی را مطرح نکرده است. سوگندنامه بقراط در حقیقت به منزله یک تعهدنامه اخلاقی برای قبول و به کار بستن اصول اخلاقی حرفه پزشکی است.
در قرون ۱۷ و ۱۸ بعد از میلاد، تقریبا دوران گذر از قرون وسطی به عصر جدید پیشرفت های علمی بشر در جهان غرب محسوب می شد. هیوم، کانت و بنتام، مهم ترین نظریات تاثیرگذار بر اخلاق پزشکی را در غرب ارائه کردند که در موضوع اخلاق پزشکی نیز تاثیراتی داشته است.
اما در قرن بیستم همزمان با علمی شدن طب، تغییر و تحولات عمیقی نیز در اخلاق پزشکی رخ داد. اعلامیه ژنو که پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۸ توسط انجمن پزشکی جهانی تهیه شد در حقیقت سوگندنامه روزآمد شده بقراط بود.
اکنون نیز در بسیاری از کشورهای جهان، اخلاق پزشکی نوین به صورت علمی و عملی با شیوه های جدید مبتنی بر حل مساله مطرح و به درجات متفاوت فعال است. در برخی کشورهای غربی و اروپایی طی ۳ دهه اخیر، کمیته های بالینی اخلاق پزشکی با سیر رو به رشدی تشکیل شده و به فعالیت پرداخته اند.
اخلاق پزشکی در ایران
طب و اخلاق پزشکی در میان ایرانیان از قدمتی طولانی برخوردار است. سابقه پزشکی در ایران طبق برخی منابع مربوط به دوران قبل از بقراط است. در آن دوران، پزشکان از طبقه روحانیون که عالی ترین طبقه بودند انتخاب می شدند.
این طبقه رشته الهیات و طب را همزمان تحصیل می کردند و پس از اتمام مقدمات آن یکی از این دو رشته را انتخاب می کردند و ادامه می دادند. موبدان زرتشتی نیز بر حسن انجام اخلاق پزشکی که بخشی از امور دینی محسوب می شد، نظارت می کردند.
ظهور اسلام تاثیرات زیادی بر پیشرفت علوم در کشورهای اسلامی و بخصوص ایران که خود مهد علم و تمدن بود، داشت. تقریبا تمام پزشکان بزرگ ایرانی چون ابن سینا و زکریای رازی از علم الهیات اطلاع کامل داشته اند.
در تمام متون معتبر پزشکی که از دوران شکوفایی علوم در تمدن اسلامی یعنی از اواخر قرن دوم هجری به بعد تالیف و تدوین شده است، فصول درباره اخلاق پزشکی و ویژگی های یک طبیب وجود دارد. زکریای رازی بشدت به مبانی اخلاق پزشکی پایبند بوده و جزواتی در زمینه مراعات اصول اخلاق پزشکی از او به جای مانده است. کتاب طب روحانی رازی نیز در موضوع اخلاق است.
در قرن اخیر نیز اخلاق پزشکی جای خود را حفظ کرده بود. برای به روزرسانی مباحث جدیدی که در پزشکی مطرح می شود اولین مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی در حوزه معاونت دانشجویی، فرهنگی، حقوق و مجلس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال ۱۳۷۲ تاسیس شد که خوشبختانه پس از آن مراکز دیگری نیز در این زمینه مشغول فعالیت شدند.
از حرف تا عمل
آیت الله هاشمی شاهرودی معتقد است اصول اخلاق پزشکی که در دین مبین اسلام نیز به آن توصیه شده است، در بیشتر مجامع علمی و کنگره های علمی بیان می شود، اما این اصول به صورت توسعه و نصیحت باقی مانده است.
رئیس قوه قضاییه در این خصوص می گوید: در این اصول همواره تکرار می شود که نباید اصول تجارت و قانون عرضه و تقاضا در ارائه خدمات پزشکی حاکم باشد، زیرا پزشکی یک حرفه نیست بلکه عملی است که در حد کار انبیا و اقدامی مقدس و با شأنیت والا در دین اسلام به آن نگاه می شود، اما متاسفانه گزارش هایی که از بیمارستان ها، درمانگاه ها و کلینیک های کشور می رسد با این اصول تطابق ندارد.
آیت الله شاهرودی می افزاید: پزشکی جایگاهی در حد کار علمای دین دارد و این یک هنر است که طبیبان بتوانند این شان مقدس را برای خود نگه دارند. هیچ هنرمندی هنرش را پایین نمی آورد، اما متاسفانه برخی پزشکان و پیراپزشکان خدمت رسانی برای حفظ سلامت و جان انسان ها را با بازار اشتباه گرفته اند.
او می گوید: پدیده ای که بسیار رایج است پاس دادن بیماران از یک بیمارستان به یک بیمارستان دیگر است. این مساله در یکی دو جا نیست و حتی بیمارستان های نهادهای خوشنام کشور نیز چنین اقداماتی انجام می دهند.
رئیس قوه قضاییه تاکید می کند: برای حل این مشکلات نیازمند یک قانون جامع در زمینه حقوق پزشکی در کشور هستیم، قانونی که مانند قانون حقوق تجارت، حقوق بین الملل، حقوق اداری و حقوق مدنی و کیفری مصوب مجلس باشد و دولت و همه نهادهای خصوصی و عمومی ملزم به اجرای آن باشند.
آیت الله هاشمی شاهرودی می افزاید: قانون حقوق پزشکی باید به نحوی طراحی شود که هیچ کس نتواند از آن برای مقاصد دنیوی و غرض های فاسد خود سوء استفاده کند؛ به عنوان مثال اکنون قانون سقط درمانی را در کشور داریم، اما عده زیادی همچنان مشغول انجام سقط های غیر قانونی هستند و به سود خود فکر می کنند.
او اضافه می کند: این قانون باید خیلی دقیق بنیانگذاری شود. اکنون برخی رشته های جراحی یک نوع ترویج فحشا شده است و برخی تجاوزات به حقوق مردم و حریم قانونی افراد و عفاف عمومی نیز وجود دارد که باید از آنها جلوگیری شود.
قانون حقوق پزشکی باید به نحوی طراحی شود که هیچ کس نتواند از آن برای مقاصد دنیوی و غرض های فاسد خود سوء استفاده کند.
رئیس قوه قضاییه می گوید: با توجه به توسعه روز افزون علوم پزشکی، مسائل مستحدثه جدیدی وجود دارد که باید حقوق متقابل پزشکان و مردم و بیماران در آن دیده شود و تدوین این حقوق نیازمند کار علمی و پژوهش و تحقیق عالمانه است، اصولی که مورد قبول دین اسلام و فقه شیعه و نیز حقوقدانان و عالمان علوم پزشکی باشد.
او ادامه می دهد: حقوق پزشکی باید متضمن عدالت و قسط مطلوب اسلام و منافع ملت و جامعه باشد. باید رشته حقوق پزشکی نیز برای گسترش و تعمیق این حقوق در کشور بنا شود تا مفاهیم پیچیده آن به صورت مبسوط و عالمانه تعریف شود؛ زیرا تعریف نادرست یک مساله جدید موجب می شود رای حقوقدان یا فقیه نیز به انحراف برود.
آیت الله هاشمی شاهرودی اضافه می کند: در عین حال حقوق پزشکی باید به نحوی تدوین شود که جلوی تولید علم پزشکی را نگیرد و از فعالیت پزشکان برای حفظ جان و سلامت بیماران حمایت کند.
رئیس قوه قضاییه خاطرنشان می کند: در فرهنگ دینی ما طبابت در جایگاهی همسطح کار انبیا دیده شده است؛ زیرا حفظ جان انسان ها ادامه و حفظ خلقت خداوند است و جزو معدود علومی است که انبیا و ائمه نه فقط توسعه به آموختن این علم داشتند، بلکه خودشان نیز وارد این علم شدند و اصولی که به عنوان طب النبی و طب الصادق بر جا مانده است، حاکی از همین اهمیت است و بسیاری از محرمات و واجبات دین هم برای حفظ سلامت مردم است.
اخلاق و اقتصاد
منافع مالی و نگاه صرفا شغلی به پزشکی از مهم ترین عوامل تهدید کننده اصول اخلاق پزشکی هستند. ارجاع بیماران به مراکزی که پزشک یکی از سهامداران آن است، از موارد نقض عملی اخلاق پزشکی است و در جاهای دیگر دنیا این موارد تحت پیگیری قانونی قرار می گیرد.
دکتر سید شهاب الدین صدر، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی در این خصوص با تاکید بر لزوم قطع رابطه مالی پزشک و بیمار می گوید: باید از عواملی که به ارتباط پزشک و بیمار آسیب می رساند جلوگیری شود؛ چرا که این عوامل اخلاقیات پزشکی را هم تحت تاثیر قرار می دهد.
وی می افزاید: باید به سمتی حرکت کرد که رابطه مالی پزشک و بیمار قطع شود و پزشک فارغ از مسائل مالی به درمان بیماران بپردازد. بنابراین لازم است از تمام عواملی که به ارتباط مالی پزشک و بیمار منجر می شود جلوگیری شود؛ چرا که این عوامل اخلاقیات پزشکی را تحت تاثیر قرار می دهد.
رئیس سازمان نظام پزشکی ارتباط پزشک با بیمار را بسیار مهم می داند و می گوید: در این زمینه لازم است با اولین برخورد این حس به بیمار القا شود که پزشک همه توان خود را برای بهبودی وی به کار می گیرد و تنها برای درمان وی دلسوزی می کند.
همچنین یک طبیب باید ارتباط خوب و موثری با مردم داشته باشد. در این زمینه لازم است استادان، فارغ التحصیلان جوان رشته پزشکی را به اخلاقیات پزشکی نصیحت کنند و این مباحث در رفتارهای آنها جلوه گر شود.
نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی اضافه می کند: امروزه همه استادان مباحث تئوری پزشکی را مطرح می کنند؛ اما گاهی در مطب برخی از آنها جلوه ای از مباحث اخلاق پزشکی دیده نمی شود و از تواضع لازم و برخورد گرم و امیدبخش اثری نیست.
صدر با اشاره به ارتباط طبیب با خدا در موضوع اخلاق پزشکی می گوید: این موضوع در تمام مکاتب در نظر گرفته شده است. این امر از زمان بقراط تاکنون در طبابت مطرح بوده و از گذشته تاکنون فارغ التحصیلان پزشکی و دستگاه قضات در پیشگاه خدا قسم می خورند و خود را متعهد به مردم و بیماران می دانند؛ چرا که هیچ عاملی غیر از خدا نمی تواند بر اعمال آنها نظارت کند.
نگاهی متفاوت
دکتر مسعود پزشکیان، وزیر سابق بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص وضعیت اخلاق پزشکی در کشور می گوید: در زمان حاضر متنی با عنوان منشور حقوق بیماران در همه مراکز بهداشتی درمانی کشور نصب شده است که البته به معنای منشور اخلاق پزشکی نیست.
آنچه پزشکان را مکلف به رعایت اخلاق پزشکی می کند، سوگندنامه ای است که پس از دوران تحصیل و هنگام ورود به بازار کار قرائت می کنند و قسم می خورند که مسائل اخلاقی مندرج در آن را که متن کاملی است رعایت کنند.
این عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی می افزاید: اگر پزشکان ما به سوگندی که خورده اند، پایبند بودند؛ وضع بهداشت و درمان کشورمان غیر از این بود که الان هست، پزشکان قسم می خورند که جز حل مشکل و رفع آلام و درد بیماران و مردم به چیز دیگری مانند پول، قدرت و پست و مقام فکر نکنند و رنگ، نژاد، جنس و مذهب بیماران در کار طبابت آنها نقشی نداشته باشد.
پزشکیان ادامه می دهد: اگر همه پزشکان فقط به رفع درد و رنج جسمی و روانی بیماران فکر کنند، دیگر برای یک خدمت پزشکی ۱۰ میلیون و ۱۵ میلیون مطالبه نمی کنند، طبیعی است که اکنون این طور نیست و البته ما آماری نداریم که چند درصد پزشکان واقعاً به اصول اخلاقی و سوگندی که می خورند پایبند هستند.
نماینده مردم تبریز در مجلس شورای اسلامی تاکید می کند: بی توجهی به اصول اخلاقی البته فقط مخصوص جامعه پزشکی نیست. ما در جامعه ای زندگی می کنیم که در آن اخلاق حرف اول را نمی زند. چند درصد کسبه، مهندسان، معلمان و حتی کسانی که درس اخلاق می دهند، واقعاً به اصول اخلاقی پایبند هستند؟
او می افزاید: برای این که پزشکان به اصول اخلاقی پایبند باشند، باید در کل جامعه عدالت و اخلاق حاکم باشد، کل این بدن باید سالم باشد. پزشک یک جزء این بدن است و مثل کبد یا ریه این جامعه است. باید کل بدن سالم باشد تا کبد آن هم سالم بماند.
راه حل این مساله این است که در کل جامعه اخلاق و عدالت برقرار شود. همه باید عاقبت نگر باشیم. سیاستمداران و آنهایی که در بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هستند، اول باید خودشان به اصول اخلاقی پایبند باشند، بعد مردم را به رعایت اخلاق توصیه کنند.
پزشکیان می افزاید: ما اکنون که در مجلس هستیم، باید تلاش کنیم نظارت را بر کل سیستم کشور گسترش دهیم، زمانی هم که وزیر بودم، این حرف ها را می زدم؛ اما وقتی قانونگذار، مجری و قاضی در ارتباط با جامعه پزشکی با قراردادهای خاص تعرفه ۸ برابر و ۱۰ برابر پرداخت می کند، انتظار این که بقیه جامعه اخلاقی رفتار کند، غیرواقعی است.
وزیر سابق بهداشت خاطر نشان می کند: با این حال، شکی نیست که گرفتن پول های گزاف از سوی پزشکان و رعایت نکردن اصول اخلاقی در برابر بیماران نیازمند، قابل دفاع نیست؛ اما باید به جای بی احترامی کردن و محکوم کردن یک طرفه، کل جامعه را ببینیم و آن وقت قضاوت کنیم.
علی اخوان بهبهانی
برای ارسال نظر کلیک کنید
▼