آداب معنوی دوران بارداری (۱)

طب شیعه: فرزندان، حاصل زندگی انسان ها هستند و اهتمام بی وقفه برای به ثمر نشاندن این «پاره های جگر»، امری است سرشتی و فطری که از جانب حضرت حق؛ جلّ و علا؛ در محمل نورانی محبّت پدرانه و مهر مادرانه، در وجود والدین به ودیعت گذاشته شده است.

در دنیای امروز و به ویژه در کشور خودمان شاهد آن هستیم که در سطوح مختلف، تلاش بی وقفه ای برای ارتقای سطح سلامت جسمانی کودکان و نوزادان در حال انجام است؛ امّا متاسّفانه به نظر می رسد که علیرغم این همّت همه گیر، کمتر کسی به فکر آن است که برای ارتقای سطح سلامت روحانی و معنوی اطفال چاره ای بیاندیشد؛ به همین جهت هم هست که می بینیم والدین در مورد آن که در دوران مختلف زندگی فرزند خود - حتّی قبل از انعقاد نطفه او - چه باید بخورند و چه باید بخورانند اطّلاعات گسترده ای دارند؛ امّا از آن غافل هستند که اگر بهترین تغذیه و والاترین مراقبت جسمانی در فضایی غیر روحانی و در محملی غیر نورانی شکل بگیرد؛ غایت آمال والدین یعنی پرورش نسلی صالح که «روشنی چشم» باشند؛ به انجام و سرانجام نخواهد رسید.

پرواضح است امکان این که فرزندان ما با جسمی ناسالم، «همای اوج سعادت به دام اندازند» همواره وجود دارد؛ امّا با روح ناپاک هرگز کسی شاهد رستگاری را در آغوش نکشیده است. آنچه در این مقاله آمده است تلاشی است برای پرداختن به آنچه که در دوران بارداری بر شکل گیری شخصیت معنوی کودکان ما موثّر است.

در این باره تلاش های مختلفی صورت گرفته است و کتاب ها و مقالات گوناگونی نگاشته شده است؛ امّا حدّاقل خود من منبعی جامع و مانع در این مورد ندیده ام. طبیعتاً مقاله حاضر به نوشتار فعلی محدود نخواهد شد و به تدریج و بر اساس بضاعت مولّف، گسترده تر خواهد شد. بسیاری از آنچه که در این مقاله می آید تجربیات و شنیده های شخصی بنده در طول سالیانی است که افتخار داشته ام در محضر اهل علم، زانوی شاگردی بر زمین زنم.

هر جا که مطلبی به طور مشخّص از منابع روایی یا گفته های بزرگان آورده شده است منبع آن نیز ذکر شده است. بار دیگر یادآوری می کنم که این مقاله به «آداب معنوی دوران بارداری» خواهد پرداخت و مسایل مربوط به قبل از انعقاد نطفه و پس از زایمان، در مقاله هایی مستقل مورد بحث قرار خواهند گرفت.

به جای مقدمّه: جنین؛ بینا، شنوا و آگاه

جنین؛ از همان زمان انعقاد نطفه، موجودی است زنده و از شمار بندگان خدای متعال؛ که دیگر بندگان، موظّف به حفظ شان و حقوق او هستند. بر اساس همین دیدگاه مترقّی اسلام، در قوانین فقهی ما، برای نطفه - در همان لحظه نخست انعقادش - نیز دیه تعیین شده است و هیچ کس حق ندارد او را از حقّ زندگی کردن محروم کند.

این بینش متعالی را مقایسه کنید با دیدگاه غیرمنصفانه بسیاری از مکاتب غربی که هر گاه که بخواهند به خود اجازه می دهند این موجود بی دفاع را به دیار عدم راهی کنند. متاسّفانه این طرز نگرش - به ویژه از زمان اجرای برنامه های تنظیم خانواده - در کشور ما نیز رسوخ کرده است و به ویژه تا قبل از چهارماهگی، از منظر بسیاری از مردم، اقدام برای سقط جنین جایز شمرده می شود.

امّا باید توجّه داشت که اگر حتّی جنین را جماد، یعنی موجودی در حدّ سنگ و چوب هم فرض کنیم، طبق نظر قرآن، باز موجودی است که تسبیح حق تعالی می گوید و قابل احترام است. از سوی دیگر واضح است که حتّی جمادات نیز از محیط اطراف خود تاثیرات معنوی می پذیرند؛ و این مساله ای است که در تعلیمات اسلامی و قرآنی، امری بدیهی است و در علم جدید نیز تا حدّ زیادی مورد پذیرش قرار گرفته است.

بنابراین اگر حتّی جنین را معادل سنگ و چوب هم فرض کنیم باید بدانیم که تمام حالات روحی و جسمی مادر و نیز محیط زندگی او بر کیفیت رشد معنوی او موثّر خواهند بود. بنابراین باید دقّت داشته باشیم که تمام آنچه که مادر می خورد، می پوشد، می شنود، می گوید، می بیند، لمس می کند، احساس می کند و نیز تمام کنش ها و واکنش های قلبی و روحی او و حتّی تمام اتّفاقات پیرامونی او - یعنی فضای زندگی، رفتار همسر، همنشینان و … - همه و همه بر تربیت روحی جنین موثّرند؛ بنابراین به عنوان یک اصل اوّلیّه: «هر چه کنی به خود و جنین خود کنی؛ گر همه نیک و بد کنی»

پس اگر فرزند صالح می خواهیم باید هم صالح باشیم و هم مصلح؛ یعنی هم خودمان به سمت اصلاح حرکت کنیم و هم اطرافیان و محیط زندگی و … را به سوی اصلاح مادّی و معنوی پیش ببریم.

تذکّر ۱: این امر که تربیت فرزند از دوران جنینی شروع می شود در علوم امروزی نیز امری پذیرفته شده است که به زودی و در مقاله ای مفصّل به آن خواهیم پرداخت.

تذکّر ۲: اعتقاد بسیاری بر این است که تاثیرپذیری جنین از عوامل تربیتی از ماه چهارم و پس از ولوج روح شروع می شود. بنده بر اساس استدلال های فوق الذّکر قویّاً معتقدم که علاوه بر تاثیرات گوناگون قبل از انعقاد نطفه، جنین از همان لحظه انعقاد نطفه نیز متاثّر از عوامل اطراف خود است و لذا تربیت کودک از همان لحظه تشکیل نطفه آغاز می شود. البته چنانکه گفتیم این مساله نیز با قدری مسامحه بیان می شود وگرنه تربیت کودک روندی است مستمر و دایمی که از مدّتها قبل از انعقاد نطفه او آغاز شده است.

نظر اسلام

پیامبر خدا (صلّی‏ الله ‏علیه و ‏آله و سلّم) می فرمایند:« اِنَّ الْوَلَدَ الصَّالِحَ رَیْحَانَهٌ مِنْ رَیَاحِینِ الْجَنَّهِ: فرزند صالح، ریحانه ای از ریاحین بهشت است.»

بدیهی است که پرورش چنین ریحانه ای که با ریاحین بهشتی هماوردی نماید نیاز به مراقبتی والا و آماده سازی تمام شرایط -پیش از افشاندن بذر تا زمان به ثمر نشستن آن - دارد. در واقع تمام پیامبران الهی(علی نبیّنا و آله و علیهم السّلام) آمده اند تا همین یک هدف، یعنی پرورش انسانی که لایق جنّت و لقای پروردگار باشد را تعقیب نمایند.

در این میان، خانواده و والدین به عنوان یکی از اصلی ترین محمل های رشد و بالندگی کودک، نقش اساسی در سعادت یا شقاوت آینده او دارند؛ امام صادق(علیه السّلام) می فرمایند: «مَا مِنْ مَوْلُودٍ یُولَدُ اِلَّا عَلَی الْفِطْرَهِ فَاَبَوَاهُ اللَّذَانِ یُهَوِّدَانِهِ وَ یُنَصِّرَانِهِ وَ یُمَجِّسَانِه: هر نوزادی به فطرت الهی به دنیا می آید؛ پس پدر و مادر، او را به دین یهود و نصرانی و زردشتی گرایش می دهند.»

بنابراین برای آنکه نسل های آینده، بنده باشند و بندگی کنند، والدین امروزی باید دست به مجاهده و تلاشی بزرگ بزنند و شاید آنچه که در برخی روایات از ثواب های بیشمار بارداری، شیردهی و … برای مادران بر شمرده شده است ناظر به همین مراقبت مجدّانه ای است که انتظار می رود در این دوران رعایت شود:

پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «اِذَا حَمَلَتِ الْمَرْاَهُ کَانَتْ بِمَنْزِلَهِ الصَّایِمِ الْقَایِمِ الْمُجَاهِدِ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاِذَا وَضَعَتْ کَانَ لَهَا مِنَ الْاَجْرِ مَا لَا تَدْرِی مَا هُوَ لِعِظَمِهِ فَاِذَا اَرْضَعَتْ کَانَ لَهَا بِکُلِّ مَصَّهٍ کَعِدْلِ عِتْقِ مُحَرَّرٍ مِنْ وُلْدِ اِسْمَاعِیلَ فَاِذَا فَرَغَتْ مِنْ رَضَاعِهِ ضَرَبَ مَلَکٌ عَلَی جَنْبِهَا وَ قَالَ اسْتَاْنِفِی الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَ لَکِ: هنگامی که زنی باردار می شود، مانند کسی است که[روزها] روزه بگیرد و [شبها در عبادت خدا] شب زنده دار باشد و با جان و مال خود در راه خدا جهاد کند؛ هنگامی هم که وضع حمل کند پاداشی به او تعلّق می گیرد که از عظمت نمی دانی به چه اندازه است؛ و زمانی که [به کودک] خود شیر می دهد؛ به ازای هر بار مکیدن کودک، معادل آزاد کردن فرزندی از فرزندان اسماعیل اجر می برد و وقتی از شیر دادن فراغت پیدا می کند فرشته ای بر پهلوی او می زند و به به او می گوید که عملت را از نو شروع کن که[تمامی گناهانت] بخشیده شد.»

همچنین حضرتشان می فرمایند: « لِلْمَرْاَهِ مَا بَیْنَ حَمْلِهَا اِلَی وَضْعِهَا اِلَی فِطَامِهَا مِنَ الْاَجْرِ کَالْمُرَابِطِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاِنْ هَلَکَتْ فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ کَانَ لَهَا مِثْلُ مَنْزِلَهِ الشَّهِیدِ: زن از ابتدای بارداری تا وضع حملش و پس از آن تا از شیر گرفتن کودک، اجری به مانند رزمنده در راه خدا دارد و اگر در این دوران از دنیا برود منزلتی به مانند منزلت شهید دارد.»

به زبان ساده، در اسلام، فرزند، عین خود انسان است و هر چه که از صلاح و فساد در آینده او رقم بخورد عین صلاح و فسادی است که برای خود انسان رقم می خورد؛ بنابراین هر تلاشی برای به ثمر نشاندن «نسلی صالح»، عین تلاش برای اصلاح امور خود انسان خواهد بود: « اِنْ اَحْسَنْتُمْ اَحْسَنْتُمْ لِاَنْفُسِکُمْ وَ اِنْ اَسَاْتُمْ فَلَها: اگر نیکی کنید؛ به خود نیکی کرده اید و اگر بدی نمایید؛ به خودتان بدی کرده اید.»

توصیه های عمومی

۱- شاید بد نباشد که در ابتدای بارداری - و حتّی از آن زمان که تصمیم به بارداری می گیرید - از گناهان گذشته خود توبه کنید و از خدای متعال بخواهید که توفیق پرهیز از گناه را به شما عطا کند و نیز بخواهید که آثار گناهان گذشته شما بر نسل آینده را پاک کند. اگر در این دعا صادق باشید مطمین باشید که خداوند متعال نیز رحمت خاصّ خود را نصیب شما و فرزندتان خواهد کرد.

۲- مهمترین توصیه در دوران بارداری، همان مهمترین نیاز زندگی معنوی همه ما انسان ها یعنی ترک گناه است. «انجام واجبات و ترک محرّمات» در عین این که عبارات ساده ای هستند تمام آن چیزی که برای سلوک روحانی انسان ها نیاز است را در خود دارند. پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرموده اند:«قالَ اللّه‏ُ عزّ وجلّ: ما تَقَرّبَ الیَّ عَبدٌ بشَیءٍ احَبَّ الیَّ مِمّا افْتَرَضْتُ علَیه: خداوند فرموده است: هیچ بنده‏ ای با چیزی محبوب‏تر از واجبات به من نزدیک نشده است.»

- شاید یکی از ساده ترین و عملی ترین راه ها برای وصول به این هدف، عادت به مطالعه روزانه رساله های عملیه و تنظیم اعمال بر اساس آنها باشد.

- نکته مهم آن است که این وظیفه اگر چه در دوران بارداری اهمّیتی دو چندان می یابد امّا تنها مختصّ این دوران نیست.

- تذکّر مهمّ دیگر این که همچنان که گذران امور عادّی زندگی، مشترکاً بر عهده زن و مرد است؛ مراقبت از سلامتی روحانی خانواده نیز همراهی هر دوی آنها را می طلبد و نباید تصوّر کرد که چون در مورد زمان بارداری صحبت می کنیم، مرد می تواند فارغ از این حسّاسیت ها باشد.

۳- در انجام اعمال مستحبّی، نشاط، شرط اصلی است. از تحمیل حجم زیادی از اعمال مستحبّی به خود که پس از مدّتی شما را خسته و آزرده می کند بپرهیزید. امیرالمومنین(علیه السّلام) می فرمایند: «قَلِیلٌ مَدُومٌ عَلَیْهِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ:کار اندکی که ادامه پیدا کند بهتر از کار زیادی است که خستگی به بار بیاورد.»

بنا به شوق درونی خود، مقدار متناسبی از ادعیه و اوراد مستحبّی را - ترجیحاً با مشورت یک روحانی خبره - انتخاب کنید و در دوران بارداری بر آنها مداومت داشته باشید.

نماز و روزه

۱- مراقبت از نماز اوّل وقت را فراموش نکنید:

«آیت الله بهجت از مرحوم آقای قاضی رحمه اللّه نقل می کردند که ایشان می فرمود:«اگر کسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد مرا لعن کند!» … و همین که نمازگزار اهتمام داشته باشد و مقیّد باشد که نماز را اوّل وقت بخواند فی حدّ نفسه آثار زیادی دارد، هر چند حضور قلب هم نباشد.»

۲- اگر اوایل بارداری با ماه مبارک رمضان مصادف شد سعی کنید با وسواس بیشتری با مساله روزه داری برخورد کنید و اگر وضعیت جسمانی شما اقتضای روزه گرفتن حتّی به صورت متناوب را داشت از این رحمت بی دریغ محروم نشوید.

تلاوت قرآن

تلاوت قرآن باید جزء ثابت برنامه های دوران بارداری باشد:

پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) می فرمایند: «نَوِّرُوا بُیُوتَکُمْ بِتِلَاوَهِ الْقُرْآنِ … فَاِنَّ الْبَیْتَ اِذَا کَثُرَ فِیهِ تِلَاوَهُ الْقُرْآنِ کَثُرَ خَیْرُهُ وَ اتَّسَعَ اَهْلُهُ وَ اَضَاءَ لِاَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِی‏ءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِاَهْلِ الدُّنْیَا: خانه های خود را به تلاوت قرآن روشن کنید؛ … هر گاه در خانه ای، قرآن زیاد تلاوت شود، خیر و برکت آن خانه زیاد می شود و اهل آن به وسعت می رسند و آن خانه برای اهل آسمان درخشندگی پیدا می کند؛ چنانکه ستارگان آسمان برای اهل زمین می درخشند.»

امّا نکته مهم آن است که این برنامه باید به صورت منظّم و مداوم دنبال شود؛ به همین جهت بهتر است که روزانه تعداد صفحات نسبتاً ثابتی را متناسب با وضعیت روحی خود تلاوت کنید؛ به نحوی که نشاط روحی کافی برای ادامه کار داشته باشید و هرگز به هنگام خواندن قرآن احساس ملالت و خستگی نکنید.

تداوم در تلاوت منظّم حجم کمی از قرآن بسیار بهتر از آن است که یک روز به مدّتی طولانی قرآن بخوانید و روز دیگر شوق چندانی به تلاوت نداشته باشید. شاید بهتر باشد که از ابتدای بارداری بنابر ختم قرآن بگذارید. به این ترتیب اگر هر روز ۲/۵ صفحه قرآن تلاوت شود - حدوداً معادل یک چهارم حزب از حزب های قرآن های عثمان طه - در طول بارداری حدّاقل یک بار قرآن را ختم خواهید کرد.

طبیعتاً در صورت احساس توانایی، می توانید این مقدار را افزایش دهید. در مورد تلاوت بعضی سوره های خاصّ قرآن هم سفارش هایی از بعضی بزرگان صادر شده است که در صورت دستیابی به سند آنها، در آینده و در همین مقاله به آنها اشاره خواهیم کرد.