نحوه رفتار با کودک اول

شهروند: بسیاری از ما در بزرگسالی هم کم‌رو هستیم. گاه در گرفتن حقمان در محیط کار، گاه در بروز احساساتمان در خانه و... ریشه این کم‌رویی را همواره در کودکی خود می‌جوییم. کم‌رویی موجب کم‌تحرکی در فعالیت‌های اجتماعی شده و سرخوردگی از این واماندگی سبب آسیب‌های اجتماعی بیشماری خواهد شد.

محیط خانواده و تجارب اولیه کودک به‌خصوص در سنین پیش‌دبستانی و سال‌های آغازین مدرسه، اصلی‌ترین نقش را در شکل‌گیری شخصیت کودک دارد. در این دوران الگوهای رفتاری بزرگسال، برنامه‌های تلویزیونی، نحوه و میزان ارتباطات عاطفی، کلامی و اجتماعی خردسالان با والدین و بزرگسالان خانواده، بیشترین تأثیر را در رشد مطلوب اجتماعی یا پدیدایی اضطراب و کم‌رویی کودکان می‌تواند داشته باشد.


زمانی که الگوهای بزرگسال (مثل والدین) خودشان عموما مضطرب بوده و از مهارت برقراری روابط عاطفی- اجتماعی مطلوب و خوشایند با دیگران، به‌ویژه با فرزندان خود بی‌بهره‌اند، طبیعی است که فرزندان این خانواده نیز بیاموزند که کم‌رو باشند. به همین دلیل، بعضی از روانشناسان مثل واتسون کم‌رویی کودکان را در نتیجه یادگیری و تقویت آن در خانه و مدرسه می‌دانند. کمال‌جویی و آرمان‌گرایی فوق‌العاده والدین و انتظارات نامعقول آنان از فرزندان در شرایط گوناگون و وادار کردن آنها به رفتارهای کلیشه‌ای و عکس‌العمل‌های تصنعی در موقعیت‌های مختلف اجتماعی، سخت‌گیری بیش از حد بر کودکان و نوجوانان و داشتن توقعات زیاد، رفتار خصمانه و عصبی با ایشان، تهدیدها و تنبیه‌ها، تحقیرها و تحدیدهای ناروا و حمایت‌های افراطی و غیرضروری از فرزندان، از اصلی‌ترین زمینه‌های رشد عیوب اجتماعی کودک و بروز کم‌رویی به‌شمار می‌آیند. برای مثال، اگر والدین با حمایت افراطی از کودک خود در سنین قبل از دبستان، مانع مواجه‌شدن او با سختی‌ها و ناخوشی‌ها شوند، طبیعی است وقتی این کودک وارد مدرسه می‌شود و مشاهده می‌کند که دیگر از حمایت‌های افراطی والدین خبری نیست و رفتار بچه‌ها و همسالان او با رفتار والدین متفاوت است، دچار نگرانی شده و به‌خاطر نداشتن قدرت سازگاری، از آنها کناره‌گرفته و گریزان می‌شود. بنابراین، باید دانست که حمایت افراطی از کودکان، زمینه‌ساز بسیاری از ناهنجاری‌های رفتاری و اجتماعی است و باید تعدیل شود.

مدرسه؛ تقویت کم‌رویی یا رشد اجتماعی
مدرسه به‌عنوان اولین جایگاه رسمی تجربه کودکان می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در تقویت کم‌رویی یا مهارت‌های اجتماعی آنان ایفا کند. متاسفانه در بعضی مدارس، رفتار انفعالی و آرام و سکوت‌مضطربانه کودک یا کودکان کم‌رو و ناتوان به‌عنوان یک صفت پسندیده و ویژگی رفتاری مطلوب تلقی شده و حتی با تأیید و تشویق‌های بی‌مورد، تقویت نیز می‌شود. جای بسی تعجب و تاسف است که در بسیاری از مدارس، گاهی بالاترین نمره‌انضباط از آن معلولان اجتماعی، یعنی دانش‌آموزان کم‌رو است! این مسأله زمانی بیشتر مشاهده می‌شود که کودک نیز به‌دلایل عدیده ازجمله کمبودهای عاطفی و تعارضات خانوادگی، شدیدا تمایل دارد رفتارش مورد توجه و تأیید معلم واقع شود و به‌طور پی‌درپی ازطرف وی مورد تشویق قرار گیرد.

کم‌رویی در تک‌فرزندها و فرزندان اول خانواده
کم‌رویی در میان فرزندان اول خانواده و تک‌فرزندها بیش از سایر فرزندان خانواده دیده می‌شود، به‌خصوص زمانی که والدین قادر نباشند زمینه تربیت و رشد اجتماعی مطلوب و هماهنگ ایشان را مطابق با نیازهای عاطفی و اجتماعی آنان فراهم آورند. به‌طورکلی در غالب موارد، فرزندان اول خانواده و تک‌فرزندها با بزرگترها بیشتر همانندسازی می‌کنند و تمایل ایشان در برقراری ارتباط با بزرگسالان، بیش از همسالانشان است. به دیگر سخن، فرزندان اول خانواده و تک‌فرزندها در برقراری ارتباط با همسالان و همکلاسی‌های خود بیشتر با مشکل مواجه می‌شوند تا با افراد بزرگسال چراکه عموما والدین انتظارات و توقعات متنوعی از تنها فرزند یا فرزند اول خود دارند؛ اعمال فشارهای روانی از طرف والدین و آرمان‌خواهی‌های فراوان ایشان و نیز ناتوانی این قبیل فرزندان در تحقق بخشیدن به خواسته‌های والدین، به تدریج باعث ایجاد احساس بی‌کفایتی و خودپنداری بسیار ضعیف در آنها شده و از این‌رو، زمینه اضطراب فراگیر و کم‌رویی در شخصیت ایشان به‌وجود می‌آید. به‌خاطر چنین وضع عاطفی- روانی است که فرزندان اول در مقایسه با سایر فرزندان خانواده به توفیقات کمتری در پیشرفت تحصیلی دست می‌یابند.

روش‌های درمان کم‌رویی
پیش از این اشاره شد که کم‌رویی یک پدیده پیچیده و مرکب ذهنی- روانی، اجتماعی است که به‌دلایل مختلف در طول دوران رشد به‌تدریج پدیدار می‌شود. بنابراین، در بحث درمان نیز باید اذعان داشت که برای کم‌رویی، یک درمان فوری وجود ندارد. کم‌رویی با دارو برطرف نمی‌شود و اقدامات پزشکی و استفاده از داروهای آرام‌بخش و تقویت‌کننده (مولتی‌ویتامین‌ها) تأثیر مستقیمی بر درمان کم‌رویی فرد ندارد. کم‌رویی اساسا رفتاری اکتسابی و آموخته شده است که برای درمان و برطرف کردن آن باید رفتار نامطلوب حذف شده و رفتار تازه و مطلوب اجتماعی در فرد فراگیر شود. اساس درمان کم‌رویی، تغییر در حوزه شناختی و تحول در شیوه عملی زندگی و حیات اجتماعی فرد است؛ تغییر در شیوه تفکر، یافتن نگرش تازه نسبت به خود و محیط اطراف، برخورداری از قدرت انجام واکنش‌های نو در برابر اطرفیان و تعامل بین‌فردی، تغییر در باورها و نظام ارزش‌هایی که کم‌رویی را تقویت می‌کند، کاهش اضطراب در فرد کم‌رو، تقویت انگیزه و افزایش مهارت‌های اجتماعی و توانایی‌های تحصیلی، شغلی و حرفه‌ای، اصلی‌ترین روش‌های درمان کم‌رویی است.