علت آی وی اف ناموفق، کدام بیماری‌هاست؟

پس از ازدواج اطرافیان ما شروع به پرسیدن سوال هایی از جمله اینکه چه زمانی قصد بچه دار شدن داریم را می پرسند، هر چند این سوالات با نیت بدی پرسیده نشود برای زوجین این پیامد را دارد که ما موظف هستیم تا این خبر خوب را هر چه زودتر به اطرفیان خود بدهیم.

اما هیچ زوجی تا پیش از ازدواج و زمانی که برای بچه دار شدن اقدام نکنند، نمی‌دانند با ناباروری مواجه هستند یا نه. مشکل ناباروری زمانی مطرح می‌شود که زوجی پس از یک سال اقدام برای بچه‌دار شدن، به حاملگی دست نیافته باشد که این مشکل در حدود یک‌سوم موارد، فقط به زن و در یک‌سوم موارد به مرد و در یک‌سوم موارد به هردو مربوط است.
دانش پزشکی امروز به روش‌های موثری برای درمان ناباروری دست یافته که مبتنی بر شیوه‌های لقاح آزمایشگاهی (شامل IVF ، میکرو اینجکشن و ZIFT) است. در این روش‌ها، تخمک و اسپرم را در آزمایشگاه مجاور هم قرار می‌دهند و پس از تشکیل سلول تخم، آن را در شرایط خاصی در آزمایشگاه نگه می‌دارند و پس از چند روز به رحم مادر منتقل می‌کنند.
اما این تمام ماجرا نیست و هنوز در بهترین شرایط نیز میزان حاملگی با این روش‌ها که بسیار پرهزینه است، چیزی حدود ۲۵ درصد است. یعنی از هر چهار زوج ناباروری که تحت درمان با روش IVF قرار می‌گیرند، یک زوج صاحب فرزند می‌شود. به گفته دکتر آمنه لاهوتی، متخصص زنان و زایمان، مهم‌ترین عاملی که میزان موفقیت IVF را تعیین می‌کند، سن تخمک و به عبارتی سن تقویمی مادر است.

همه زنان با تعداد مشخصی تخمک به دنیا می‌آیند که مجموع این تخمک‌ها را در اصطلاح، رزرو تخمدان می‌نامند. رزرو تخمدانی هر کسی از ابتدای تولد مشخص است و تاکنون راهی برای افزایش آن یافت نشده است، اما با افزایش سن زن، تخمک‌های وی نیز پیر می‌شوند و از کیفیت سابق برخوردار نخواهند بود.
آی وی اف در این موارد توصیه می شود: مشکلات باروری در مردان، نظیر کاهش تعداد اسپرم‌ها یا ناتوانی حرکتی اسپرم‌ها، زنان مبتلا به اختلالات تخمک گذاری، فیبروئیدهای رحمی، نقص‌های تخمدانی، زنانی که لوله‌های فالوپ را با جراحی خارج کرده‌اند و افراد مبتلا به اختلالات ژنتیکی.

تخمک‌هایی که جوان نیستند
هر چه سن مادر بالاتر باشد، نه‌تنها رزرو تخمدانش کمتر می‌شود بلکه میزان پاسخ‌دهی تخمدان به داروها کمتر خواهد بود. این متخصص می‌افزاید: تخمک‌هایی که از این افراد به دست می‌آید، کم‌کیفیت‌تر و جنین‌ها نیز فاقد کیفیت مطلوب خواهند بود. ضمن این که احتمال بروز مشکلات کروموزومی با افزایش سن خانم افزایش می‌یابد و طبیعتا جنین‌های مشکل‌دار قادر به لانه‌گزینی نیستند یا در صورت بروز حاملگی در مراحل اولیه سقط می‌شوند.

تشکیل جنین بی‌کیفیت
مشکلات ژنتیک سلول تخم منحصر به اشکالات تخمک نیست و اختلالات ژنتیک اسپرم نیز منجر به تشکیل جنین بی‌کیفیت می‌شود.
دکتر لاهوتی با تاکید بر این که در موارد شکست IVF، یکی از راهکارها برای افزایش میزان موفقیت، بررسی ژنتیک جنین قبل از لانه گزینی (PGD) است، توضیح می‌دهد: علاوه بر خوب بودن کیفیت تخمک و جنین، اندومتر (دیواره داخلی رحم که جنین در آن لانه‌گزینی و رشد می‌کند) باید پذیرای جنین باشد.
این متخصص تاکید می‌کند: لانه‌گزینی جنین در رحم مادر، فرآیند بسیار ظریف و پیچیده‌ای است. همزمانی تغییرات ایجاد شده پس از لقاح در جنین و اندومتر برای لانه‌گزینی و دستیابی به حاملگی طبیعی بسیار مهم است و چنانچه این تغییرات که لازمه پذیرندگی جنین است، در سلول‌های اندومتر ایجاد نشده باشد، جنین با وجود ورود به حفره رحم، قادر به تهاجم به بافت اندومتر و لانه‌‌گزینی در آن نخواهد بود و دفع خواهد شد.

بیماری‌های عامل IVF ناموفق
بعضی بیماری‌ها مثل اندومتریوز یا تنبلی تخمدان (تخمدان پلی کیستیک) و اختلالاتی مثل عفونت مزمن لوله رحمی ـ که با اتساع لوله و وجود مایع درآن مشخص می‌شود ـ با آسیب به جنین یا تغییر محیطی که جنین قرار است در آن لانه‌گزینی و رشد کند، می‌تواند موجب عدم دستیابی به حاملگی از طریق IVF شود.
دکتر لاهوتی تاکید می‌کند: در صورتی که این بیماری‌ها در خانمی که مبتلا به ناباروری است وجود داشته باشد، باید ابتدا به کمک دارو یا جراحی (در صورت نیاز) کنترل یا حداقل سرکوب و سپس اقدام به IVF شود.

ناباروری در مادران پراسترس
واضح است که استرس می‌تواند بر درمان ناباروری تأثیر بگذارد. همچنین ناباروری می‌تواند تأثیرات روان‌شناختی ایجاد کند و زمینه‌ساز بروز اختلالات روانی و مشکلات زناشویی شود.
این متخصص زنان با اشاره به این که اثرات روان درمانی در افزایش میزان حاملگی در مطالعات مختلف متفاوت بوده است، می‌گوید: بعضی محققان نشان داده‌اند مداخلات روان درمانی تأثیر اندکی بر میزان حاملگی دارد، اما در بعضی مطالعات نتیجه گرفته‌اند، روان درمانی باعث کاهش اضطراب و افسردگی می‌شود و شانس پذیرش جنین در رحم را افزایش می‌دهد.
به همین دلیل، روش‌های مختلف روان درمانی و اضطراب‌زدایی به عنوان درمان کمک‌کننده در کنار دیگر روش‌های درمان وجود دارد، ولی اثر این درمان‌ها هنوز به قطعیت روشن نشده است.

بی‌نیاز از استراحت مطلق
طی انجام مراحل IVF پس از این که انتقال جنین به داخل رحم صورت گرفت، لازم است مادر چند ساعتی در بیمارستان استراحت مطلق داشته باشد، ولی پس از آن می‌تواند به منزل برود وبه صرف انجام IVF نیاز به استراحت مطلق ندارد، مگر این که مشکل همزمان دیگری وجود داشته باشد.
دکتر لاهوتی با اشاره به این مطالب اظهار می‌کند: نزدیکی جنسی نیز در ساعات یا شاید روزهای اولیه به دلیل ایجاد انقباض رحمی و احتمال دفع جنین بهتر است انجام نشود ولی بعد از آن، شخص می‌تواند زندگی معمول خود را از سر بگیرد.

ناامید نشوید
به گفته این متخصص در صورتی که اولین IVF منجر به بارداری نشود، بررسی‌های خاص (مثل بررسی مولکولی پذیرندگی اندومتر یا بعضی اعمال جراحی یا بررسی‌های ژنتیک) صورت خواهد گرفت. بنابراین یک بار شکست در IVF به معنی کاهش احتمال موفقیت در بار دوم نیست وحتی شاید با بررسی بیشتر، احتمال موفقیت، بیشتر بشود.

مهم‌ترین مطالب در این‌باره:
لقاح خارج از رحم یا لقاح در لوله آزمایش (In Vitro Fertilization) که بطور خلاصه آی‌ وی ‌اف (IVF) نامیده می‌شود، یک تکنیک کمکی برای بارور کردن تخمک بطور دستی و در آزمایشگاه است.
در این تکنیک تخمک بوسیله نمونه‌‌های اسپرم در ظرف‌‌های آزمایشگاهی بارور می‌شود و پس از لقاح، جنین تشکیل شده به رحم منتقل می‌‌‌شود.

آی وی اف، برای رفع مشکل ناباروری در افراد زیر به کار می‌‌رود
- افراد مبتلا به گرفتگی یا آسیب در لوله‌های فالوپ
- مشکلات باروری در مردان، نظیر کاهش تعداد اسپرم‌ها یا ناتوانی حرکتی اسپرم‌ها
- زنان مبتلا به اختلالات تخمک گذاری ، فیبروئیدهای رحمی، نقص‌های تخمدانی
- زنانی که لوله‌های فالوپ را با جراحی خارج کرده‌اند
- افراد مبتلا به اختلالات ژنتیکی
- در افرادی که علت ناباروری مشخص نیست

موفقیت آی وی اف
میزان موفقیت آی وی اف به فاکتورهایی از جمله ویژگی‌های تناسلی، سن مادر، دلایل ناباروری و سبک زندگی افراد بستگی دارد.
البته دانستن این نکته ضروری است که میزان موفقیت بارداری با روش آی وی اف، با میزان تولد نوزاد زنده متفاوت است. در آمریکا، میزان تولد نوزادان زنده در هر دوره آی وی اف بطور تقریبی برابر است با:
- ۴۱-۴۳ درصد برای زنان زیر ۳۵ سال
- ۳۳-۳۶ درصد برای زنان ۳۵ الی ۳۷ سال
- ۲۳-۲۷ درصد برای زنان ۳۸ الی ۴۰ سال
۱۳-۱۸ درصد برای زنان بالای ۴۰ سال
معمولا اگر دوره آی وی اف طی یک برنامه‌ریزی با کیفیت انجام شود، اولین دوره آن نیز می‌تواند موفقیت آمیز باشد.
برای تعدادی از زوجین نیز اولین دوره آی وی اف ممکن است ناموفق باشد و درمان ناباروری نیازمند دوره دوم آی وی اف شود.

دلایل آی وی اف ناموفق
چنانچه جنین بدرستی به رحم منتقل شده باشد، علت آی وی اف ناموفق ، عدم لانه گزینی جنین در رحم خواهد بود. علت عدم لانه گزینی جنین ممکن است ناشی از خصوصیات سلول جنین یا ناشی از اختلالات داخلی رحم باشد.
اکثر متخصصین ناباروری معتقدند که بیش از ۹۵% موارد آی وی ناموفق ، ناشی از بیگانه شناخته شدن جنین توسط بدن مادر و پس زدن آن است.
این پس زده شدن، ناشی از اختلالات کروموزومی یا سایر اختلالات ژنتیکی است که سبب ضعیف شدن جنین، ناتوانی آن در رشد و تقسیم نرمال و لانه گزینی مناسب آن می‌شود.
انتقال بلاستوسیت، یکی از راه‌های جدید انجام آی وی اف است. انتقال بلاستوسیت زمانی شانس موفقیت بیشتری در آی وی اف دارد که فقط یک یا دو جنین به رحم منتقل ‌شود.

درصد موفقیت آی وی اف در دوره دوم
در دوره دوم نیز میزان موفقیت آی وی اف همچنان به سن مادر، کیفیت تخمک و اسپرم، مهارت متخصص در انتقال تخمک و اسپرم و انتقال جنین به رحم، دلایل ناباروری، ویژگی‌‌های رحم، کیفیت جنین و محتویات ژنتیکی و کروموزومی آن بستگی دارد.
به منظور افزایش شانس موفقیت آی وی اف در این مرحله، لازم است متخصص موارد فوق را به طور کامل مورد بررسی قرار دهد. در صورت نیاز می‌توان گزینه تغییر پزشک را نیز در نظر گرفت.
داشتن یک برنامه موفقیت آمیز برای آی وی اف ، نیازمند سخت‌کوشی پایدار است. چنین فرایندی آسان نیست؛ خصوصا در مراکز بزرگ، که جمعیت مراجعه کنندگان زیادی دارد.
بطور کلی، شانس آی وی اف در دوره دوم کمتر از دوره اول است.
شکست مکرر I.V.F (لقاح مصنوعی) یکی از چالش های اصلی و پیچیده است که در حال حاضر توجه بسیاری از محققان مبحث نازایی را به خود معطوف کرده است.

میانگین موفقیت سیکل I.V.F
دکتر سهیلا انصاری پور متخصص زنان و زایمان فلوشیپ نازایی در خصوص میانگین موفقیت سیکل I.V.F دردنیا اشاره کرد: موفقیت این سیکل اصولا حدود ۴۰ درصد برآورد شده است؛ بنابراین، تحقیقات بسیاری جهت افزایش میزان موفقیت در حال انجام است.

مهمترین عوامل اصلی شکست لانه گزینی
اختلالات مربوط به جنین و مخاط رحم، یا به عبارتی بستر لانه گزینی همچنین تعامل یا گفتمان این دو با یکدیگر از عوامل اصلی شکست لانه گزینی مطرح شده است که پس از اطلاق شکست مکرر ( Recurrent implantation failure ) برخی راهکارهای تشخیصی و درمانی در جهت شناسایی و درمان عوامل تاثیرگذار بر موفقیت سیکل I.V.F انجام می شود .
یک جنین به ظاهر نرمال، ممکن است در سطح بررسی ژنتیکی طبیعی نباشد، زنان می توانند با انجام تست هایی مانند غربالگری ژنتیکی جنین قبل از لانه گزینی در فرم پیشرفته آن که به تازگی مطرح شده، امید به افزایش میزان قابل توجه در I.V.F را داشته باشند.
شناسایی تورم لوله ( چسبندگی لوله ی رحم ) یا هیدروسالپنکس (عفونت مکرر رحم) در صورت وجود ضایعات پراکنده و عمقی آندومتریوز، انجام لاپاروسکوپی و برداشتن این ضایعات، بررسی مجدد اسپرم و انجام تست های تشخیصی مربوط به DNA در صورت لزوم ، انجام هیستروسکوپی (نوعی عمل جراحی) و بررسی دقیق تر رحم علاوه بر داپلر عروق رحم (تشخیص انسداد رگ های خونی) از جمله اقدامات تشخیصی و درمانی هستند که در صورت صلاح دید متخصصان انجام می شود.

شکست لانه گزینی جنین
آنچه مسلم است به علت دخالت عوامل مختلف در پروسه یک سیکل I.V.F ، تشخیص و درمان افراد مبتلا به شکست مکرر آن باید توسط تیمی متشکل از متخصصان مختلف زنان، آندرولوژی، جنین شناسی، ژنتیک، داخلی و تغذیه و روانپزشکی، عفونی همچنین پاتولوژی صورت پذیرد.