تشخیص پای پرانتزی در کودکان، جراحی ضروریه؟

والدین بویژه مادرها توجه ویژه ای به اندام کودکشان دارند و با کوچک ترین بدشکلی در اندام کودک دلواپس می شوند و به پزشک مراجعه می کنند. یکی از این نگرانی ها وجود قوس در پای کودک است. منظور از قوس، پرانتزی شدن پا یا حالت ضربدری شدن آنهاست.

پاهای پرانتزی
پزشکان می گویند بیشتر مواقع بدون هیچ اقدامی و با بزرگ شدن کودک، به تدریج بدشکلی ایجاد شده در پاها اصلاح می شود، اما لازم است بدانید اگر واقعا پاهای کودک در مسیر درستی رشد و تکامل نکند، می تواند در آینده مشکل ساز شود. برای این که بدانید انحنا در پاهای کودک تا چه زمانی طبیعی است و موارد غیرطبیعی آن را زودتر شناسایی کنید، صحبت های دو متخصص ارتوپدی در این زمینه را بخوانید. دکتر رضا عبدی ، متخصص ارتوپدی در این باره اظهار می کند: «بدشکلی های زاویه دار اندام های تحتانی در کودکان، به طور شایع علت مراجعه والدین به کلینیک های ارتوپدی است.
پای پرانتزی یا ژنو واروم به وضعیتی گفته می شود که در حالت ایستاده، زانوها از هم فاصله بیشتر از حد طبیعی داشته باشند. بیماری پای پرانتزی علت های مختلفی دارد. تا سن دو سالگی کودک شایع ترین علت آن، فیزیولوژیکی است که جای نگرانی ندارد.
در نوع فیزیولوژیک معمولا چرخش به داخل اندام تحتانی نیز موجود است. علت این بیماری نامشخص بوده، اما با عبور سن از دو سال شروع به بهبود می کند و نیازمند اقدامات درمانی نیست. در سنین پس از دو سال نوع فیزیولوژیک در این بیماری وجود ندارد و غالبا موارد بیماری ژنوواروم دیده می شود. همچنین حالت پرانتزی پاها به علت ترکیب چرخش خارجی مفصل ران و چرخش داخلی استخوان ساق پا است.
این حالت زاویه دار شدن استخوان های ساق و ران ممکن است در سطح جلویی یا به صورت زاویه دار شدن در جهت جلو و عقب یا ترکیبی از این دو حالت ایجاد شود. همه کودکان وقتی متولد می شوند پای پرانتزی دارند. این وضع ناشی از قرارگیری جنین داخل رحم است و تا حول و حوش یک تا دو سالگی ادامه می یابد.
بیماری بلانتر و راشیتیسم، بیماری های دیس پلازی استخوانی به معنای بیماری های ژنتیک استخوان، بیماری های دستگاه گوارش مانند بیماری سلیاک و بیماری های سوء تغذیه در تمام موارد نیازمند درمان های تخصصی هستند. بیماری پای پرانتزی در سنین مختلف از خردسالی تا پیری می تواند اتفاق افتد. زانوهای پرانتزی در بزرگسالی می توانند به علت باقی ماندن اثرات این بیماری ها از کودکی باشد که به علت عدم انتقال مساوی وزن در ناحیه زانوها باعث آرتروز زودرس در بیمار شود.
در تمام موارد این بیماری، مشاوره با پزشک لازم است. برای جلوگیری از پیشرفت روند فرسایش در زانوها، تمام موارد (حتی اگر در شروع بدون علامت و بدون درد باشند) پس از انجام تصویربرداری مناسب و تایید تشخیص، نیازمند درمان مناسب با توجه به علت آن خواهند بود.» دکتر علیرضا رحیم نیا، فوق تخصص جراحی ارتوپدی اطفال و عضو دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله نیز به سئوالات زیر در این زمینه پاسخ می دهد.

لطفا درباره پرانتزی یا ضربدری بودن پای کودکان برایمان توضیح دهید و بگویید این حالت تا چه حد طبیعی است؟
همه کودکان وقتی متولد می شوند پای پرانتزی دارند. این وضع ناشی از قرارگیری جنین داخل رحم است و تا حول و حوش یک تا دو سالگی ادامه می یابد. اما پس از دو سالگی پاها فرم دیگری به خود می گیرند و به شکل ضربدری درمی آیند. قبل از دو سالگی زانوها از هم فاصله دارند و مچ پاها به هم نزدیک هستند، ولی پس از دو سالگی زانوها به هم نزدیک و مچ پاها فاصله می گیرند. شکل ضربدری تا پایان شش سالگی ادامه می یابد.
برخی خانواده ها کودکان را در این سن نزد پزشک می آورند تا از سالم بودن پاها اطمینان حاصل کنند که خوشبختانه جای هیچ گونه نگرانی نیست، ولی اگر کمی به وجود مشکلی در پاها شک کنیم، از والدین می خواهیم کودک را یک بار در دو سالگی و یک بار هم در شش سالگی به پزشک ارتوپد اطفال نشان دهند.

موارد غیرطبیعی را چگونه تشخیص می دهید؟
در موارد غیرطبیعی وقتی کودک را معاینه می کنیم، متوجه می شویم زانو بظاهر طبیعی است، ولی تقریبا از بالای ساق به پایین، استخوان حالت پرانتزی پیدا کرده است. این موارد را مد نظر گرفته و پیگیر می شویم. بیماری ای به نام بلانت وجود دارد که خوشبختانه در ایران بندرت دیده می شود و در کشور های اروپایی و آمریکا بیشتر شیوع دارد. این کودکان را در هجده ماهگی می توانیم شناسایی کنیم. با انجام رادیوگرافی و معاینه، تشخیص تکمیل می شود.

برای این کودکان چه اقدامی انجام می دهید؟
برای درمان این کودکان از بریس استفاده می کنیم و قبل از چهار سالگی حتما باید پای کودک را اصلاح کنیم. بریس به مدت یک سال استفاده می شود و اگر کودکی را دیرتر از این زمان مثلا در سه سالگی نزد پزشک ببرند، دیگر بریس کارساز نبوده و عمل جراحی نیاز است. عمل جراحی قبل از چهار سالگی درصد موفقیت بالایی دارد، ولی بعد از آن نتیجه چندان رضایت بخش نخواهد بود.

کدام یک شیوع بیشتری دارد، پاپرانتزی یا پا ضربدری و علتش چیست؟
در سطح جامعه تعداد پا پرانتزی بیشتر از پا ضربدری است. این بیماری در بسیاری از موارد دلیل مشخصی ندارد و زمینه ژنتیکی را در آن مشاهده نمی کنیم. اما در یک بیماری به نام دیسپلازی استخوانی، درگیری زانو دیده می شود که این افراد معمولا قد کوتاه تری نسبت به دیگر افراد دارند و زمینه ژنتیکی نیز در بروز این بیماری نقش اساسی دارد.
در برخی خانواده ها هم تعداد افراد دچار پا ضربدری یا پا پرانتزی به نسبت دیگر خانواده ها بیشتر است، ولی باز هم به این معنا نیست که پدر یا مادر مبتلا به این ناهنجاری، فرزند یا فرزندان مبتلا خواهند داشت. در هر حال همیشه دلیل قطعی برای بروز این بدشکلی استخوانی یافت نمی شود.

حال اگر خانواده از وجود چنین بیماری ای در کودک مطلع نشود و پس از چهار سالگی یا در سنین بالاتر تشخیص داده شود، چه باید کرد؟
فرض کنید کودک در 9 سالگی مراجعه کرده است، در این حالت به عمل جراحی نیاز است. در بالای استخوان ساق و پایین استخوان ران ناحیه ای به نام صفحه رشد وجود دارد که رشد طولی اندام کودک را کامل می کنند. وقتی زانوی فردی از نوع پرانتزی است، فشار بیشتری به قسمت داخلی زانو وارد می شود و این وضع به تدریج مفصل را دچار ساییدگی می کند و به آرتروز منجر می شود.
وقتی زانو پرانتزی است، صفحه رشد این دو ناحیه را از قسمت خارجی با روش جراحی کوچک مهار می کنیم و مانع از ادامه رشد این منطقه از استخوان می شویم. این وضع، رشد پا را متعادل می کند و به تدریج اصلاح می شود. در زانوی ضربدری برعکس عمل می کنیم و این بار قسمت خارج صفحه رشد را مهار می کنیم. این عمل در سن خاصی باید صورت بگیرد. در دخترها ده تا یازده سالگی و در پسرها یازده تا دوازده سالگی است.

اگر جراحی انجام نشود، چه تبعاتی ممکن است برای بیمار داشته باشد؟
وقتی زانوی فردی از نوع پرانتزی است، فشار بیشتری به قسمت داخلی زانو وارد می شود و این وضع به تدریج مفصل را دچار ساییدگی می کند و به آرتروز منجر می شود و در زانوی ضربدری هم آسیب بیشتری به قسمت خارجی زانو وارد می شود. در افراد سالم، محوری به نام مکانیکال وجود دارد که اگر خطی عمودی از وسط سر استخوان ران به مچ پا کشیده شود، محور مکانیکال درست از وسط زانو عبور خواهد کرد. ولی در افرادی که زانوی پرانتزی دارند، این خط داخل زانو و در پاضربدری، خارج از زانو قرار می گیرد. تعادل نداشتن و فشار بیش از حد به یک منطقه از مفصل، فرد را دچار آرتروز زودرس می کند.

آرتروز به دردهای شدید مفصلی، ناتوانی و حتی در پاره ای اوقات زمین گیر شدن بیمار منجر می شود. درمان در سنین بالا چگونه انجام می شود؟
در سن بالاتر لازم است استخوان درشت نی شکسته شود و با تکنیک های ارتوپدی پا را به حالت صاف درآوریم. در زانوی ضربدری کل استخوان ران (پایین استخوان) شکسته و ترمیم هایی هم روی آن ناحیه اعمال می شود. قطعا برش در عمل جراحی بزرگسالان بیشتر و عمل نیز دشوارتر است.

بیمار چه مدت پس از عمل جراحی بهبودی خود را به دست خواهد آورد؟
پس از عمل حداکثر دو هفته زانو را با آتل یا زانو بند محکم می کنیم. پس از دو هفته به آرامی حرکات پا شروع می شود. این حرکات برای تقویت عضلات روی ران انجام می شود و بیمار با تمرینات مکرر سلامت خود را به دست می آورد.

آیا احتمال بروز دوباره این نوع از بدشکلی وجود دارد؟
اگر عمل جراحی بخوبی و دقیق صورت بگیرد، احتمال برگشت وجود ندارد. به هر حال درمان در سنین پایین بسیار راحت تر است و خانواده ها در صورت اطلاع از این موضوع به هیچ وجه نباید درمان را عقب بیندازند.