اثرات مخرب تنبیه در کودکان، خطوط قرمز

شهراد: از نظر اسلام همان‌گونه که والدین بر اولاد حقوقی دارند، اولاد نیز بر والدین حقوقی دارند از جمله انتخاب نام نیکو، آموزش خواندن و نوشتن، آموزش قرآن، انتخاب همسر و از همه قابل توجه­تر، تربیت صحیح.

ناگفته پیداست که بحث «تربیت» از مباحثی است که شاخه­ های بسیاری را در بر دارد که تحقیق و بررسی در هر زاویه آن مجال زیادی را می­طلبد.

ما در این­جا بر­آنیم که «تنبیه کودک توسط والدین» را که یکی از روش­های تربیتی است، از نظر حقوق اسلام مورد بررسی قراردهیم.

تنبیه به معنای بیدار کردن و آگاه کردن کسی بر امری است. از این رو تنبیه همیشه به صورت کتک زدن، ملامت کردن و اعمال فشار نیست، بلکه این هدف (آگاه کردن شخص) ممکن است با نصیحت، ارشاد و موعظه حاصل شود و او متوجه خطای خود بشود. پس تنبیه برای هدایت است نه فرو نشاندن خشم.

در نظام تربیتی اسلام اصل تنبیه به عنوان عاملی بازدارنده، پذیرفته شده است. در تنبیه، پدر و مادر نباید با هم اقدام کنند و اگر یکی طفل را تنبیه کرد، دیگری به عنوان پشتوانه روحی او باقی بماند.

پیش از تنبیه باید ریشه تخلف را کشف و سپس به رفع آن اقدام کرد. تنبیه به عنوان آخرین ابزار تربیتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته مهم آن است که باید عمل کودک را تنبیه کرد، نه شخصیت و تمام وجود او را. ضمن آن‌که تنبیه باید با جرم و خطای کودک متناسب باشد و

چند جانبه نباشد؛ یعنی به این صورت نباشد که طفل هم کتک بخورد، هم سرزنش شود و هم مورد تمسخر قرار گیرد.

در مورد کودکان، تنبیه کلامی اثری مخرب‌تر دارد و نباید از آن استفاده کرد.

نقاط ‌ضعف تنبیه را می­توان شکستن شخصیت، پیدایش ترس و اضطراب، بدآموزی در رفتار با دیگران به خصوص افراد ضعیف، تقویت و رشد روحیه تسلیم و ایجاد جسارت در ارتکاب جرم نام برد.

هر تنبیه کودک ۳ تشویق می‌خواهد. از قدیم گفته‌اند اگر تشویق در کار نباشد، تنبیه جایگاه خودش را از دست می‌دهد. حتما این سفارش بزرگ‌ترها را شنید‌ه‌اید که هرگز نباید در تنبیه زیاده‌روی کرد.

علت علمی این توصیه، آن است که اگر بیش از حد از تنبیه استفاده کنید، کودک به آن عادت می‌کند و به تدریج، تنبیه، تاثیر خودش را از دست می‌دهد. هر اقدامی ( اگر هم موثر باشد) شامل ممنوع کردن تماشای تلویزیون، تنبیه‌های بدنی و... با استفاده بیش از حد، تضعیف می‌شود و به مرور، اثر مورد نظر را از دست خواهد داد.

تنبیه هرگز به تنهایی نمی‌تواند نتایج مثبتی داشته باشد، زیرا به طور کلی، روشی منفی است. این روش به کودک می‌آموزد که چه کاری را نباید انجام دهد اما نمی‌آموزد که چگونه باید رفتار کند. گاهی تنبیه به عنوان یک روش مدیریتی، لازم می‌شود اما دقیقا همین‌جاست که این پرسش شکل می‌گیرد که چه وقت و چگونه باید از آن استفاده کنیم؟

اولین اصل استفاده از تنبیه، زیاده‌روی نکردن در آن است. اگر هر تنبیه‌ای همراه با‌‌ آموزش باشد و کار درست را آموزش دهیم و در انتها کودک را تحسین کنیم، قطعا نتیجه‌بخش خواهد بود. یادمان باشد که به ازای هر تنبیه دست‌کم باید 3 تشویق صورت گیرد. انتقاد همراه با کمی ستایش، نتایج بهتری را به بار می‌آورد.

در مورد کودکان باید این نکته را بدانید که آن‌ها توجه شما را می‌خواهند و حاضرند از هر طریقی که می‌توانند، این توجه را به دست آورند. اگر دیدگاه شما منفی باشد، آن‌ها از راه‌های منفی به هدف خود می‌رسند و اگر شما بر نکات مثبت تمرکز کنید، رفتارهای خوب بیشتری دریافت خواهید کرد. برای مثال، وقتی بچه‌های شما بدون سر و صدا در اتاق مشغول بازی‌اند، هیچ‌کس به خاطر این رفتار دوستانه، آن‌ها را تحسین نمی‌کند اما چند دقیقه بعد که بین بچه‌ها دعوا می‌شود، معمولا پدر عصبانی می‌شود و سر آن‌ها داد می‌کشد یا مادر به اتاق‌شان می‌رود و به آن‌ها توجه می‌کند؛ آن‌هم توجه منفی. تجربه نشان داده متاسفانه هرگاه به والدین گفته می‌شود تشویق و تحسین کنید، نگران می‌شوند که مبادا کودک آن‌ها به تحسین وابسته شود. این در حالی است که اغلب کودکان با تحسین مختصری به شکلی معجزه‌وار اصلاح می‌شوند، به شرط آن‌که شما رفتار کودک را تحسین کنید، نه شخصیت او را. نگویید «پسر خوب / دختر خوب» یا«لجباز، تنبل، خودخواه و ...» بلکه به جای آن بگویید «از طرز حرف زدنت خوشم اومد»یا «از این‌که اتاقت رو جمع کردی، لذت بردم» یعنی به رفتارش توجه نشان دهید.

همگان بر این عقیده­اند که وجود مقدس نبی اکرم (ص) هیچ­گاه از تنبیه بدنی برای تربیت کودکان استفاده نمی­کرد و از روایات اسلامی و شیوه زندگانی ائمه معصومین (ع) بدست می­آید که کودکان را نباید تنبیه کرد.

رسول اکرم (ص) نه تنها کودکان را تنبیه بدنی نمی­کرد،حتی اگر کسی چنین می­کرد به شدت با آن مخالفت می‌کرد. او حتی کودکان متخلف را نیز تنبیه بدنی نکرده و با محبت و اخلاق نیکو برخورد می‌کرد.

علی (ع) می­فرمود: نصیحت­پذیری انسان عاقل به وسیله ادب و تربیت است. چهار پایان و حیوانات هستند که تنها با تازیانه تربیت می­شوند.

بر اساس یافته‌های علمی به نظر می­رسد هر گونه برخورد منفی و خشونت در دوران کودکی چنان بر شخصیت کودک تأثیر منفی می­گذارد که گاهی تا آخر عمر انسان، همراه اوست و موجب می­شود انسان دچار عقده حقارت و عدم اعتماد به نفس شود.

از آنجا که این یافته­ها، مبتنی بر اصول علمی و عقلانی است و دستورات اسلامی مبتنی بر عقل و علم است، آموزه­های اسلام نیز با آن‌ها مطابق است، بنابراین کتک زدن تاثیر منفی بر شکل‌گیری شخصیت کودک می­گذارد.

اما روایات اسلامی هم که از جانب معصومین (علیهم‌السلام) آمده است به صراحت بر تأثیر منفی هر گونه برخورد ناروا (از جمله کتک زدن) بر شخصیت کودکان تاکید می­کند و والدین را به برخورد مثبت با کودکان خود و تکریم آنها فرا می­خواند. توصیه‌های اسلامی را در این زمینه می­توان در سه محور طبقه‌بندی کرد:

1) برخورد محبت‌آمیز : پیامبر (ص) در این زمینه می­فرمایند: به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش پسندیده با آن‌ها معاشرت کنید.

۲) تربیت نیکو: امام سجاد (ع) در این زمینه می‌فرمایند: با فرزندت آنچنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو مایه زیبایی و جمال اجتماعی او شود. او را چنان بار بیاور که بتواند در شئون مختلف دنیای خود با عزت و آبرومندی زندگی کند و مایه زیبایی و جمال تو باشد.

3) تربیت اخلاقی و معنوی: امام سجاد (ص) در این زمینه می­فرماید: پدر در حکومتی که نسبت به فرزند دارد، مسئول است که طفل را مودب و با اخلاق پسندیده پرورش دهد و او را به سمت خداوند بزرگ راهنمایی کند.

لازمه تربیت کودک با مشخصات فوق پرهیز از هرگونه خشونت برای باروری شخصیت اوست، کما این‌که در همین روایات توصیه می­شود از تحقیر کودکان به شدت اجتناب کنید و یکی از مهم‌ترین عوامل احساس حقارت کودکان، ضرب و شتم و کتک زدن آنان است. حضرت علی (ع) می­فرمایند: زیاده‌روی در ملامت و سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور می‌کند. امام هادی (ع) درباره تربیت کودک می­فرمایند: او را مزن، از او قهر کن، ولی طول مده.

یکى از مسائل مهم و پیچیده تربیتى که اکثر پدران و مادران در آن دچار تردیدند، چگونگى برخورد با کارهاى نادرست کودکان است. به طورى که بیشتر اوقات والدین متحیر مى­مانند که در مقابل خطاها و کجروى­هاى فرزندان‌شان چه واکنشى نشان دهند!

اگر در مقابل کارهاى زشت و ناپسند آنان سکوت کنند، کودکان بر خطاهاى خود افزوده و جسارت بیشترى پیدا مى­کنند و اگر عکس‌العمل نشان داده و فرزندان را تنبیه کنند چه بسا که مشکلات دیگرى هم بیا­فرینند.

یکى از مواردى که نباید کودکان را کتک زد آن­جاست که نام­هاى پاک و مقدسى بر کودکان نهاده شده باشد. در بخش نامگذارى کودکان اشاره کردیم که اهل بیت علیهم­السلام تأکید فراوانى داشتند بر این که مبادا کودکان همنام پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و حضرت فاطمه زهرا علیها­السلام و ائمه معصومین علیهم‌السلام مورد آزار و تنبیه بدنى قرار­گیرند.

تنبیه بدنی باید به گونه‌ای باشد که آثار آن بر بدن او باقی نماند در غیر این صورت باید دیه آن را بپردازد.