عفونت گوش در کودکان، نحوه تشخیص و درمان

هر کسی ممکن است دچار عفونت گوش شود اما بچه‎ها بسیار بیشتر از بزرگسالان به آن مبتلا می‎گردند. از هر ۶ کودک ۵ نفر آنها تا رسیدن به سومین سالگشت تولد خود دستکم یک بار به عفونت گوش مبتلا می‎شود. در واقع عفونت گوش شایع‎ترین دلیلی است که بر اثر آن والدین فرزند خود را به دکتر ارجاع می‎دهند. نام علمی عفونت گوش اتیت مدیا است. اغلب موارد عفونت گوش هنگامی در کودکان بروز می‎کند که آنان هنوز حرف زدن را یاد نگرفته‎اند. اگر بچه هنوز به قدر کافی بزرگ نشده که بتواند بگوید "گوشم درد می‎کند" چند چیز هست که در این مورد می‎تواند کمک کننده باشد.

عفونت گوش چیست؟

عفونت گوش التهاب گوش داخلی است که معمولاً بر اثر باکتری، در هنگام جمع شدن مایعات پشت پردۀ گوش ایجاد می‎شود. هر کسی ممکن است دچار عفونت گوش شود اما بچه‎ها بسیار بیشتر از بزرگسالان به آن مبتلا می‎گردند. از هر 6 کودک 5 نفر آنها تا رسیدن به سومین سالگشت تولد خود دستکم یک بار به عفونت گوش مبتلا می‎شود. در واقع عفونت گوش شایع‎ترین دلیلی است که بر اثر آن والدین فرزند خود را به دکتر ارجاع می‎دهند. نام علمی عفونت گوش اتیت مدیا است.

علایم عفونت گوش کدامند؟

سه نوع اصلی عفونت گوش وجود دارد. هر یک از آنها علل خاص خود را دارد.

-اتیت مدیای حاد (AOM) شایع‎ترین نوع عفونت گوش است. بخش‌هایی از گوش داخلی عفونی و متورم شده و مایع در پشت پردۀ گوش به دام می‎افتد. این وضعیت سبب بروز درد در گوش می‎شود. فرد ممکن است به تب نیز دچار گردد.

-اتیت مدیای همراه افیوژن (OME) گاهی از اوقات پس از اینکه عفونت گوش دورۀ خود را طی کرده و مایعات پشت پردۀ گوش به دام افتاده‎اند، رخ می‎دهد. بچۀ دچار OME ممکن است فاقد هر گونه علامتی باشد، اما دکتر قادر است تا با استفاده از ابزار پزشکی خاصی مایع به دام افتاده پشت پردۀ گوش را ببیند.

-اتیت مدیای مزمن همراه افیوژن (COME) وقتی بروز می‎کند که مایع به دام افتاده در گوش میانی برای مدتی طولانی در آنجا باقی می‎ماند یا به صورت مکرر ایجاد می‎شود، اگرچه ممکن است هیچ عفونتی وجود نداشته باشد. COME برای کودکان مقابله با عفونت‌های تازه را مشکل می‎کند و همچنین می‎تواند به شنوایی آنها آسیب برساند.

چطور می‎توانیم تشخیص دهیم که کودک دچار عفونت گوش شده است؟

اغلب موارد عفونت گوش هنگامی در کودکان بروز می‎کند که آنان هنوز حرف زدن را یاد نگرفته‎اند. اگر بچه هنوز به قدر کافی بزرگ نشده که بتواند بگوید "گوشم درد می‎کند" چند چیز هست که در این مورد می‎تواند کمک کننده باشد:

-بچه گوش را تکان می‎دهد یا می‎کشد

-بچه نق می‎زند و گریه می‎کند

-بچه در خوابیدن دچار مشکل است

-بچه تب می‎کند (به ویژه در نوزادان و کودکان خردسال)

-گوش دچار ترشح و تخلیۀ مایعات است

-بچه دچار حالت چالش و مشکلات تعادل است

-بچه در شنیدن صداها یا پاسخ دادن به صداها دچار مشکل است

چه چیزهایی سبب عفونت گوش می‎شوند؟

عفونت گـــوش معمولاً بر اثر باکتری‎ها ایجاد می‎شود و اغلب اوقات هنگامی شروع می‎شود که بچه دچار گلودرد، سرماخوردگی، یا دیگر عفونت‎های سیستم تنفسی شده باشد. اگر عفونت سیستم تنفسی فوقانی باکتریایی باشد، همین باکتری‎ها ممکن است به گوش میانی نیز سرایت کنند. اگر عفونت سیستم تنفسی فوقانی توسط یک ویروس، مثل سرماخوردگی ایجاد شده باشد، باکتری ممکن است وارد محیطی مطلوب برای باکتری وارد شده و به عنوان عفونت ثانویه وارد گوش میانی شود. مایعات بر اثر عفونت در پشت پردۀ گوش جمع می‎شوند.

بخش‌های مختلف گوش

گوش دارای سه بخش اصلی است: گوش خارجی، گوش میانی و گوش داخلی.

گوش داخلی که عفونت گوش در آنجا بروز می‎کند 0 بین پردۀ گوش و گوش داخلی قرار گرفته است.

گوش داخلی شامل نُه‎تویی است که به حفظ تعادل در ما کمک می‌کند. کوکلیا یا قسمتی از این دهلیز، یک دستگاه حلزون شکل است که صداهای رسیده از گوش داخلی را به ارتعاشات الکتریکی تبدیل می‎کند. عصب شنیداری این پیام‌ها را از کوکلیا به مغز می‎برد.

دیگر بخش‌های مجاور گوش نیز ممکن است درگیر عفونت گوش شوند. لولۀ استاش (اوستاش) یک گذرگاه کوچک است که قسمت فوقانی گلو را به گوش داخلی متصل می‎کند. وظیفۀ لوله یا شیپور استاش فراهم کردن هوای تازه برای گوش میانی، تخلیۀ مایعات و حفظ فشار هوا در یک سطح پایدار بین بینی و گوش است.

ادنوئیدها پدهای کوچکی از بافت هستند که پشت بینی، بالای گلو، و نزدیک لولۀ استاش قرار دارند. ادنوئیدها عمدتاً از سلول‎های سیستم ایمنی ساخته شده‎اند. آنها از طریق به دام انداختن باکتری‌های وارد شده از راه دهان با عفونت‎ها می‎جنگند.

چرا کودکان بیش از بزرگسالان مستعد ابتلا به عفونت گوش هستند؟

چند دلیل در مورد ابتلا بیشتر کودکان به عفونت گوش در مقایسه با بزرگسالان وجود دارد.

لوله‎های استاش در کودکان کوچک‎تر است و در این دوره از زندگی تعداد لایه‎های آن در مقایسه با دورۀ بزرگسالی بیشتر است. این وضعیت حتی در شرایط نرمال نیز باعث دشوارتر شدن تخلیۀ مایعات از گوش می‎‎شود. اگر لولۀ استاش به علت سرماخوردگی یا دیگر ناخوشی‎های تنفسی دچار تورم یا انسداد شود، ممکن است عمل تخلیۀ مایعات از گوش انجام نشود.

سیستم ایمنی کودک هنوز کارآیی سیستم ایمنی بزرگسالان را ندارد چرا که هنوز دورۀ رشد خود را پشت سر می‎گذارد. همین موضوع مقابله با عفونت را برای بچه‎ها مشکل‎تر می‎کند.

به عنوان بخشی از سیستم ایمنی، ادنوئیدها به باکتری‎های وارد شده از راه بینی و دهان پاسخ می‏دهند. برخی از اوقات باکتری در ادنوئیدها به دام می‎افتد که این سبب بروز یک عفونت مزمن می‎شود که در مرحلۀ بعد می‎تواند از لولۀ استاش گذشته وارد گوش میانی شود.

دکتر عفونت گوش میانی را چطور تشخیص می‎دهد؟

نخستین کار دکتر پرسش از والدین در مورد سلامت عمومی بچه است. آیا بچه اخیراً دچار سرماخوردگی سر یا گلودرد بوده است؟ آیا در مورد خوابیدن دچار مشکل است؟ آیا بچه گوش‌هایش را می‎گیرد و می‎کشد؟ اگر احتمال وجود عفونت گوش مطرح باشد، ساده‌ترین راه برای پزشک استفاده از دستگاهی به نام اتوسکپ برای بررسی پردۀ گوش است. پردۀ گوش برآمده و سرخ رنگ نشان دهندۀ وجود عفونت در گوش محسوب می‎شود.

دکتر در عین حال ممکن است از یک اتوسکپ پنوماتیک استفاده کند که یک پف هوا را به داخل گوش روانه می‎کند تا بدین وسیله مایعات پشت پردۀ گوش بررسی شود. پردۀ گوش نرمال بسیار آسان‎تر از پردۀ گوش دچار جمع شدن مایع پشت آن به حرکت درمی‎آید و پس و پیش می‎شود.

تمپونومتری که از تون‎های صدا و فشار هوا استفاده می‎کند، در صـورتی که تشخیص هنوز در معرض تردید باشد ممکن است به عنوان ابزار تشخیصی از سوی دکتر مورد استفاده قرار گیرد. تمپونومتر یک پلاگ کوچک مجهز به میکروفن و بلندگویی کوچک است و همچنین دستگاهی که فشار هوای داخل گوش را تغییر می‎دهد. تمپونومتر میزان انعطاف‎پذیری پردۀ گوش را در شرایط متفاوت فشار اندازه‌گیری می‎کند.

عفونت گوش حاد چگونه درمان می‎شود؟

بسیاری از پزشکان در این مورد آنتی‎بیوتیک، برای مثال آموکسی‎سیلین، را برای یک دوره مصرف ده روزه تجویز می‎کنند. دکتر همچنین ممکن است داروهای ضد درد غیر نسخه‎ای مثل استامینوفن یا ایبوپروفن، یا قطره‌های گوش را برای کمک به رفع تب و درد تجویز کند. (از آنجا که آسپیرین یک ریسک فاکتور قابل پیشگیری اصلی در سندرم رینو تلقی می‎شود، کودک دچار علایم شبه آنفولانزا یا تب نباید آسپیرین مصرف کند مگر اینکه این کار به دستور دکتر انجام گیرد.)

اگر دکتر نتواند با قطعیت وجود عفونت گوش را تشخیص دهد و کودک نیز دچار درد شدید گوش یا تب نباشد، این احتمال وجود دارد که دکتر یکی دو روز صبر را برای مشخص شدن وضعیت درد گوش تجویز کند.

آکادمی بیماری‎های کودکان آمریکا در سال ۲۰۱۳ دستورالعملی را منتشر کرد که در آن پزشکان تشویق می‌شوند تا این گروه از بچه‎های دچار عفونت گوش را که انجام تشخیص قطعی در موردشان ممکن نیست، از نزدیک مورد پایش و پیگیری قرار دهند، به ویژه بچه‌هایی را که از لحاظ سنی بین ۶ ماهگی تا ۲ سالگی قرار دارند. اگر در فاصلۀ ۴۸ تا ۷۲ ساعت پس از شروع علایم بهبودی در وضعیت بچه ایجاد نشود، بر مبنای توصیۀ دستورالعمل مزبور پزشک باید درمان آنتی‎بیوتیکی را آغاز کند. گاهی از اوقات درد گوش ناشی از عفونت نیست، و برخی از عفونت‎های گوش نیز ممکن است بدون استفاده از آنتی‎بیوتیک بهبود پیدا کنند. استفاده از آنتی‎بیوتیک با رعایت احتیاط و به دلایل موجه از توسعۀ باکتری‎ها و مقاوم شدن آنها در برابر آنتی‎بیوتیک‎ها پیشگیری می‎کند.

وقتی پزشک برای بچه آنتی‎بیوتیک تجویز می‌کند، این موضوع مهم است که دارو بر مبنای دستورالعمل پزشک مصرف گردد و دورۀ درمان کامل شود. حتی در صورتی که پس از آغاز درمان وضعیت بچه رو به بهبود داشته و علایم بیماری در او از بین رفته باشد باز این موضوع اهمیت دارد که بدانیم این نشانۀ از بین رفتن کامل عفونت موجود در گوش نیست. توقف زودهنگام مصرف دارو به عفونت امکان برگشت می‎دهد. در عین حال ویزیت پیگیری وضعیت بچه نیز اهمیت دارد تا دکتر بتواند شرایط عفونت را مورد بررسی تکمیلی قرار دهد.

بهبود وضعیت بچه چقدر طول می‎کشد؟

بچه باید در طول چند روز پس از آغاز درمان توسط پزشک بهبود یابد. اگر چند روز گذشته باشد و بچه کماکان ناخوش به نظر بیاید، باید دوباره به پزشک مراجعه کرد. در این وضعیت این احتمال وجود دارد که بچه به آنتی‎بیوتیک دیگری نیاز داشته باشد. وقتی عفونت گوش به طور کامل از بین برود هنوز این احتمال وجود دارد که مایع در گوش میانی باقی مانده باشد اما به طور معمول این مایع در طول 3 تا 6 هفته ناپدید می‎شود.

در صورت مکرر شدن عفونت گوش بچه چه اتفاقی می‎افتد؟

برای اجتناب از بازگشت عفونت گوش، محدود کردن برخی عوامل منجر به عفونت مثل عدم قرار گرفتن بچه در اطراف افراد مصرف کنندۀ دخانیات و عدم رفتن بچه به بستر با بطری مفید است.

علی‎رغم این پرهیزها برخی کودکان ممکن است مداوماً، گاهی از اوقات ۵ تا ۶ بار در طول سال، دچار عفونت گوش شوند.

دکتر ممکن است بر آن باشد تا چند ماهی منتظر بماند تا ببیند که آیا علایم به خودی خود بهبود می‎یابند یا خیر، اما اگر عفونت برگردد و آنتی‎بیوتیک‎ها کارآیی نداشته باشند، بسیاری از دکترها انجام یک عمل جراحی را توصیه می‌کنند که در آن یک لولۀ تهویۀ کوچک در پردۀ گوش جاگذاری می‎شود تا جریان هوا بهبود یابد و از جمع شدن مایع پشت پردۀ گوش پیشگیری شود.

رایج‎ترین انواع این لوله‌ها به مدت ۶ تا ۹ ماه سر جای خود باقی می‎مانند و تا هنگام خارج کردنشان نیاز به بررسی پیگیرانه دارند.

اگر جاگذاری لوله‌های مورد اشاره نیز باعث پیشگیری از عفونت نشود، دکتر ممکن است برای پیشگیری از گسترش عفونت به لوله‎های استاش، برداشتن ادنوئیدها را در دستور کار قرار دهد.

آیا می‏‎توان از عفونت گوش پیشگیری کرد؟

در حال حاضر بهترین راه پیشگیری از بروز عفونت گوش اجتناب از ریسک فاکتورهای باعث ایجاد این عفونت است. در زیر چند کار که می‎توان در راستای کاهش احتمال بروز عفونت گوش در بچه‎ها انجام داد فهرست شده است:

-واکسیناسیون بچه‌ها را در مورد آنفولانزا انجام دهید. مطمئن شوید که در مورد بچه شما واکسن‎های سالانۀ آنفولانزا انجام می‎شود.

-توصیه می‎شود که بچۀ خود را با واکسن کونژوگه 13 گانۀ پنوموکوکال (PCV13) واکسینه کنید. PCV13 بیش از واکسن پیشین یعنی PCV7 بچه‎ها را در برابر ابتلا به عفونت ناشی از باکتری مصون می‎کند.

-اگر بچۀ شما پیشتر مورد واکسن PCV7 قرار گرفته است در مورد انتقال به واکسن PCV13 با پزشک مشورت کنید. CDC توصیه می‎کند که واکسیناسیون بچه‎ها در سن زیر دو سال باید انجام شود و این کار باید از سن دو ماهگی بچه آغاز گردد. مطالعات نشان داده‎اند که میزان ابتلا به عفونت گوش در کودکانی که واکسینه شده‎اند به مراتب کمتر است. انجام واکسیناسیون برای بچه‎ها در مهد کودک‎ها قویاً توصیه می‎شود.

-دست‎ها را مداوماً شستشو کنید. شستشوی دست‎ها از گسترش اجرام بیماریزا پیشگیری می‎کند و می‏تواند مانع ابتلا بچه به سرماخوردگی و آنفولانزا شود.

-از تماس بچه با دود سیگار و پیپ پیشگیری کنید. مطالعات ثابت کرده‎اند که بچه‎های قرار گرفته در معرض دود سیگار بیش از دیگر کودکان دچار عفونت گوش می‎شوند.

-هرگز بچه را در هنگام چرت زدن یا در طول شب با بطری شیر تنها نگذارید.

-اجازه ندهید بچه‎های مریض زمان را در کنار هم بگذرانند. در حد امکان مجاورت کودکان مریض را با دیگر کودکان یا دیگر کودکان مریض را با بچۀ خود محدود کنید.

چه تحقیقاتی در مورد عفونت گوش داخلی در دست انجام است؟

محققان در عرصه‎های متعددی برای بهبود امر پیشگیری، تشخیص، و درمان عفونت گوش میانی در حال تلاشند. برای مثال یافتن راه‎هایی برای پیش‎بینی بهتر اینکه کدام بچه‎ها در ریسک بالاتری برای ابتلا به عفونت گوش قرار دارند می‎تواند به ایجاد تاکتیک‎های پیشگیرانۀ موفق منجر شود.

یک عرصۀ دیگر که نیاز به کاوش بیشتری دارد این است که چرا برخی از کودکان بیش از بقیه مستعد ابتلا به عفونت گوش هستند. برای مثال کودکان بومیان آمریکایی و کودکان اسپانیایی تبار نسبت به بچه‎های دیگر گروه‎های قومی و نژادی بیشتر دچار عفونت گوش می‎شوند. سؤال این است که برای کاهش این ریسک چه اقدامات پیشگیرانه‎ای می‎توان انجام داد؟

دکترها در عین حال روند دستــیابی به دانش بیشتر در مورد اتفاقاتی را که در گوش کودکان دچار عفونت‎های برگشت کنندۀ گوش قرار دارند آغاز کرده‎اند. آنها کلنی‎های باکتری‎های مقاوم به آنتی‎بیوتیک موسوم به بیوفیلم‎ها را شناسایی کرده‎اند که در گوش میانی اغلب کودکان دچار عفونت مزمن گوش یافت می‎شوند. فهم اینکه چگونه می‏توان به این بیوفیلم‎ها حمله و آنها را نابود کرد می‏تواند راهی برای درمان موفقیت‎آمیز عفونت گوش و پیشگیری از انجام عمل جراحی باشد.

درک تأثیرات عفونت گوش بر توانایی تکلم و رشد زبان در کودکان یک عرصۀ مهم دیگر پژوهش در این حیطه محسوب می‎شود. ایجاد روش‎های تشخیصی دقیق‎تر برای عفونت گوش میانی به دکترها در تجویز درمان‎های هدفمندتر کمک خواهد کرد. محققان همچنین در حال ارزیابی داروهایی هستند که اکنون برای درمان عفونت گوش مورد استفاده قرار می‎گیرند، و نیز دستیابی به داروهای جدیدتر و مؤثرتر و دارای قابلیت تحویل آسان‎تر یکی از عرصه‌های پژوهشی کنونی محسوب می‎شود.