درمان اسهال کودکان، طب سنتی

اسهال، «استفراغ طبع» است و هنگامی صورت می‌گیرد که در بدن «خلط»‌های آزار دهنده‌ای به معده چسبیده شده یا در آن تولید شده باشد.
اسهال ساده موقعی است که مدفوع آبکی و روان است و آثار گیر روده یا زحیر (نوعی اسهال همراه با خون) یا اسهال عفونی یا اسهال خونی در بین نباشد. اکثر مواقع اسهال را می‌توان با تغییر نوع غذا و به خصوص مصرف نوشیدنی‌های قابض مانند «چایی»، «قهوه»، «دوغ»، «آرد سنجد» و پرهیز از غذاهای ملین و پرحجم درمان کرد و نوشیدنی و غذاهای آبکی بیشتر مورد مصرف قرار گیرد تا بدن با کم‌آبی مواجه نشود.
اسهال یکی از بیماری‌هایی است که در جهان به خصوص در کشورهای در حال توسعه سالانه باعث مرگ هزاران کودک می‌شود و سایر افراد نیز از این ناراحتی در امان نیستند. این بیماری به سرعت سبب از دست رفتن آب بدن می‌شود. کودکان زیر شش سال به این بیماری حساسیت بیشتری دارند و بیشترین تلفات اسهال ، این کودکان هستند.
آنچه در اسهال مورد اهمیت است جلوگیری از کم شدن و از دست رفتن آب بدن است چون در اسهال‌های مختلف مخاط روده‌ها مقدار زیادی از آب خون را گرفته و همراه مقداری سدیم و پتاسیم دفع می‌کنند. بنابراین در عمل آب‌رسانی به بدن، اضافه شدن ترکیبات سدیم و پتاسیم نیز ضروری است.
یکی از انگل‌های ذره‌بینی که در احشاء انسان زندگی می‌کند، ژیاردیا است که به خصوص در کودکان سبب اسهال‌های مزمن یا متناوب می‌شود. کسی که در روده‌اش ژیاردیا باشد اسهال زرد کف‌دار و بدبو دارد؛ ولی در مدفوع او «خون» یا «بلغم» وجود ندارد. دل پیچه‌های ملایم دارد؛ اما تب ندارد و شکمش زیاد نفخ می‌کند و ضعیف و بی‌حوصله می‌شود. معمولاً ضمن جلوگیری از آلودگی مجدد می‌توان با تغذیه صحیح و استراحت کافی این‌گونه اسهال‌ها را بهبود بخشید.
اما فرق بین اسهال و هیضه این است که در هیضه قی (استفراغ ) هم وجود دارد و مریض به زودی ناتوان می‌شود؛ اما در اسهال چنین نیست. درمان همه انواع گفته شده این است که از بیرون‌روی بیمار تا وقتی که از پاکی کامل «مزاج» او اطمینانی نیست جلوگیری نشود. یعنی باید «مزاج» او طوری باشد که پس از آن «خلطی» از او دفع نشود و عوارض بیماری باز بایستند، بلکه باید تا به دست آمدن این نتیجه با نوشاندن «آب گرم» «طبیعت» را برای پاکسازی یاری دهند و اگر جاهلی در جلوگیری از بیرون روی بیمار بکوشد به مرگ او کمک کرده است.

اسهال عفونی
این عارضه را معمولاً به عنوان اسهال تابستانی شناخته‌اند و متداول‌ترین نوع اسهالی است که در کودکان دیده می‌شود. اسهال عفونی دو نوع است. در نوع اول حمله بیماری به تدریج صورت می‌گیرد و اسهال اولین علامت آن است که ممکن است عمل دفع به پنج تا ده مرتبه در روز برسد، مدفوع رقیق و اغلب سبز رنگ است و به زودی «بلغم» نیز به آن اضافه می‌شود. کم و بیش تب نیز به همراه دارد. این نوع اسهال عفونی ممکن است به طور خفیف و ملایم دوران خود را طی کند یا آنکه به تدریج بدتر شود و به اسهال التهابی (ورم روده‌های بزرگ و کوچک) منجر شود. در نوع اخیر حمله بیماری به طور ناگهانی با استفراغ ، تب و دفع مکرر و مدفوع سبز رنگ همراه است. ابتدا مدفوع زیاد و آبکی و حاوی خون است. ولی بعداً به رنگ سبز یا خرمایی در می‌آید و با «بلغم» همراه می‌شود. گاهی استفراغ ثابت و سرسخت می‌ماند.
تعداد دفعات اجابت مزاج نشان دهنده وضع بیماری نیست؛ زیرا در بعضی موارد درجه حرارت بدن کودک بالاست در حالی که تعداد دفعات اجابت مزاج چندان زیاد نیست.

علت اسهال عفونی
بیماری اسهال گاهی میکروبی است، گاهی ویروسی و گاهی در اثر وجود انگل‌های داخل دستگاه گوارش و حرکات آن‌ها در داخل روده عارض می‌شود. گاهی نیز علل فیزیولوژیکی دارد؛ اما در مداوای اسهال گاهی بی‌توجهی می‌شود و این عدم توجه سبب ضایعات جبران‌ناپذیری خواهد شد.
از علت‌های اسهال شدید در کودکان انگل تک سلولی ژیاردیا است که در همه جا یافت می‌شود به خصوص در مناطقی که وضعیت بهداشتی ضعیف‌تری دارند و آب سالم در آنجا به سختی به دست می‌آید.
یکی دیگر از علت‌های اسهال «صفرا» است که علامتش تشنگی، درد، احساس گزش در شکم و بیرون‌روی رقیق و چرکی است که پیش از آن بیمار گزشی در روده‌های خود حس می‌کند.
دلیل دیگر چیرگی حرارت بر معده است که نشانه آن تشنگی، التهاب، تب، گزندگی، بیرون‌روی رقیق، غش و ناراحتی است.
نوع دیگر، از «بلغمی» است که در معده حبس شده و نشانه‌اش بیرون‌روی مواد لزج و «بلغمی»، کمی عطش همراه با التهاب و باد گلوی ترش است.
دیگر آنکه سردی بر «مزاج» چیره شده و علامتش مانند حالت اول است. مگر آنکه در این نوع، بیمار سابقه بدگوارشی هم دارد.
علت دیگر آن است که «سودا»یی به معده می‌چسبد با این نشان که بیمار دارای اشتهای زیادی است و در دهانه معده احساس گزش می‌کند و دهانش ترش است و اگر چیزی بخورد یا کمی روغن بیاشامد این حالت تمام می‌شود.
سبب دیگر آنکه بیمار مبتلا به تُخمه (سوء هاضمه) است که در اثر آن «خلط»‌های نارس در معده پیدا می‌شود و علامتش آن است که پیش از اسهال تُخمه وجود دارد، باد گلو بدبو است و شکم قرقر می‌کند.
علت دیگر آنکه کبد ضعیف است و نمی‌تواند کیموس (غذای نیمه گوارش شده) را جذب کند و نشانش این است که بیرون‌روی آبکی و سفید و پیشاب نیز سفید (بی‌رنگ) است؛ و پلک‌ها و پاها ورم کرده و رنگ بیمار به سفیدی می‌گراید.
دلیل دیگر، کم‌توانی مغز است که در اثر آن مواد زیان‌داری به معده می‌چسبد و به روده‌ها می‌رسد و آن را برای مدت زیادی مرطوب می‌کند و «مزاجش» را دگرگون می‌سازد و از نیروی گوارشیش می‌کاهد.
سبب دیگر آن است که بیمار غذایی را خورده که در حال گوارش است و راه رگ‌های روده‌ها را بسته و در این حال غذای دیگری را می‌خورد که نمی‌تواند هضم کند و طبیعت آن را بیرون می‌راند، این بیماری را اسهال معده‌ای نامیده‌اند.
گاهی کیموس‌های مضری در کبد جمع شده و آن را از دریافت غذاهای تازه بازمی‌دارد و بنابراین آن غذاها به معده برمی‌گردد و سبب اسهال می‌شود علامتش کم شدن نیرو و اسهال کم است و بیمار از همین مقدار کم بیش از مقدار زیاد در سایر حالات ضعیف می‌شود و نیز ممکن است در کبد و اندام‌های گوارشی ضعفی باشد که در این صورت کبد قسمت لطیفی را که در کیموس هست می‌گیرد؛ اما قسمت غلیظ باقی می‌ماند و طبیعت می‌خواهد که آن را بیرون براند. علامتش این است که گاه‌به‌گاه است و انسان در مدت چند روز تندرست است. اما بعد از آن بیرون‌روی دوباره آغاز می‌شود و پس از چند روز تمام می‌شود و این حالت را اسهال ادواری می‌نامند. گاه در دهانه معده و یا دهانه راه‌های روده به کبد، ورمی پیدا می‌شود که غذای لطیف از آن رد می‌شود؛ اما غلیظ باقی می‌ماند. علامتش ناتوانی بیمار و نقاهت اوست و اینکه مدفوع به اندازه‌ای است که بیمار غذا خورده و یا نزدیک به آن مقدار است این نوع اسهال را مزمن می‌گویند.
علت اسهال عفونی در تمام موارد سوء تغذیه و به خصوص مصرف غذاهای پروتئینی (گوشت، ماهی و غیره) در هوای گرم است.

درمان اسهال عفونی
اگر اسهال از نوع گرفتگی‌های روده باشد باید برای رفع این گرفتگی‌ها با خوردن «طرطر زاج» و «نمک طرطر» اقدام شود و علامت باز شدن روده‌ها این است که ادرار پس از مدتی که کم بوده زیاد می‌شود و پیش از آن بی‌رنگ است و بعد به زردی می‌گراید و مدفوع کم است و سپس زیاد و رنگش معتدل می‌شود. درحالی‌که پیش از آن سفید بوده است پس از آن باید داروهای ادرار آور به کار برد؛ اما همین‌که مسلم شد راه‌های روده باز شده و تفاله مانده دفع شده است، باید به جلوگیری از بیرون‌روی پرداخت. بیرون‌روی بیشتر خودبه خود بند می‌آید.
مواد لازمی که به تنهایی می‌توان برای درمان اسهال در کودکان به کار برد، عبارت است از:
- «فوزنج» که به عنوان قطع کننده اسهال کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- «قُثاء الحمار» که عصاره آن برای درمان بیماری اسهال مناسب است و کامل‌ترین مقدار استفاده از این شربت ۵۱ / ۱ گرم است و کمترین مقداری که از آن نوشیده می‌شود ۳۶ / ۰ گرم است و باید به کودکان به مقدار ۴۵ / ۱ گرم بدهند؛ چرا که بیشتر از این مقدار برای آن‌ها مضر است.
- برگ گیاه «قُطن» که عصاره آن جهت درمان اسهال عارض در کودکان مفید بخش است. زکریای رازی نیز همین نظر را دارد.
- «بزرقطونا» به عنوان ماده مناسب، درمان کننده اسهال مکرر در کودکان است.
- «سیب» به عنوان بهترین میوه‌ها، دارای نفع بسیار، فعال کننده روده‌ها و دورکننده اسهال در اطفال است. نحوه استفاده از آن به این صورت است که باید رنده شده آن را در روز به میزان ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ گرم و در پنج مرتبه به طفل داده شود.
یکی از پزشکان سیب را در درمان اسهال کودکان به‌عنوان دارویی درمانگر تجویز و توصیه می‌کند. طرز استفاده‌ی آن بدین قرار است: در تمام مدّتی که کودک مبتلا به اسهال است فقط «سیب رنده شده» به او داده شود.
همچنین می‌توانید آب «سیب سرخ» را بگیرید و با «عسل» شیرین کنید و به کودک بدهید. اسهال کودک را درمان می‌کند.
در بعضی اسهال‌ها «رنده شده سیب رسیده» را اگر به کودک بدهند و او را از غذای دیگر جز «چای کمرنگ» بدون شیرینی ممنوع سازند، نافع است.
می‌توان گفت «سیب» خودبه خود یک داروخانه کامل است. «سیب» جهاز هاضمه و اسهال حاد و مزمن را شفا می‌دهد. مخصوصاً اسهال اطفال شیرخوار را در فصل تابستان. نیز ناراحتی‌های کوچک را علاج می‌کند به همین منظور طفلی را که به اسهال مبتلا باشد باید از هر غذایی غیر از سیب پرهیز داد.
سیب را بایستی به این ترتیب به کودک داد:
۷- ۹ عدد «سیب» را پوست کنده و هسته داخلی آن‌ها را بگیرید و برش بزنید و در یک روز سه مرتبه به قدری به کودک بدهید که هر مرتبه سیر شود، آنگاه بعد از دو یا سه روز که بهبودی حاصل شد، باید مقدار «سیب» را که گفته شد کم کرد و در عوض آن جوشانده گیاه: «شوفان» یعنی «جو صحرائی» اضافه کنید به اندازه‌ای که بهبودی حاصل شود. باید غذای کودک را به غذای طبیعی تبدیل کرد. باید متوجه بود که در روز اول که طفل تحت معالجه است، اگر هر مقدار و هر نحوه غذای غیر از «سیب» و «آب معمولی» به کودک بدهید اثر معالجه را نابود خواهد کرد.
بنابراین جوشانده «دانه‌های گیاه جو صحرائی» را برای معالجه اسهال کودکان بعد از آنکه آنان را به وسیله «سیب» معالجه کرده باشید استعمال می‌شود.
همچنین در درمان اسهال به وسیله «سیب» در یکی از کشورها برای نخستین‌بار متخصصین بیماری‌های کودکان، سیب را به عنوان مداوا برای اسهال کودکان به کار برده، نتایج درخشان از آن گرفتند. روزی ۷ - ۲۰ عدد «سیب» را که کاملاً رسیده باشد، خیلی ریز رنده کرده در ۴ تا ۵ وعده تجویز می‌کنند، در مدت ۲۴ ساعت قولنج‌ها متوقف شده مدفوع کم می‌شود و تب قطع می‌شود و پس از چند روز به رژیم عادی برمی‌گردند.
در بعضی مواقع ترس در کودکان موجب اسهال می‌شود. استفاده از «مواد غذایی فاقد مواد فیبری» و «سیب رنده شده مانده که رنگ آن به قهوه‌ای بگراید» و «آب صاف شده هویج پخته» با «نمک» برای درمان اسهال مناسب است. توجه داشته باشید که «هویج خام» در این‌گونه موارد استفاده نکنید؛ زیرا «هویج خام» ملین است. استفاده از «کته ماست کم‌چرب»، «سماق» و «زیره» روی غذای مورد استفاده بسیار مفید است.
همچنین زمانی که در «ماست ترش شده»، «سنگ سرخ شده در آتش» یا «آهن گداخته» انداخته شود و آن را بجوشانند و به اطفال بدهند برای درمان اسهال آن‌ها مفید است. لازم به ذکر است که آهن گداخته از سنگ بهتر است. همچنین «تخم مرغی» که در «سرکه» جوشیده شده است، همراه با «سماق» به بیمار خورانده شود خونریزی اسهال را قطع می‌کند.
«سک» نیز به عنوان جوشانده چینی است که از «املج» و در حال حاضر چون گرفتن آن سخت است از «عفص» و «بلح» گرفته می‌شود که این مواد مانند «رامک» عمل می‌کند. گفته شده است که بهترین این نوع جوشانده بوی تند و کارکرد خوبی دارد؛ و گرم و خشک است و در درمان اسهال کودکان به کار می‌رود.
ترکیب دیگر، «سفوف خرنوب» است که این دارو برای رفع اسهال به کار می‌رود و در درمان کودکان مؤثر است. که ترکیب آن به صورت زیر است:
«خرنوب نبطی پاک و خالص شده» ۸۳ / ۳۱ گرم، «زیره کرمانی» که یک شبانه‌روز در «سرکه بسیار ترش» خیسانیده و در سایه خشک شده باشد؛ «سماق»، «بلوط» و «گشنیز» و «دانه آس» و «مصطکی» از هرکدام ۵۵ / ۹ گرم، «سنجد» و «آرد نبق» از هر کدام ۷۳ / ۱۲ گرم را جمع کرده و بکوبید و مورد استفاده قرار دهید.
ترکیب دیگر شامل ۲۱ / ۶۸ گرم قسمت پیه میوه «حنظل»، ۳۲ / ۱۰۲ گرم «سقمونیا»، ۱۰ / ۳۴ گرم «عصاره افسنتین» و ۰۵ / ۱۷ گرم «مقل» است که این مواد را با «آب کراث» مخلوط کرده و از آن حبی شبیه «کرسنه» درست کنید و از جوشانده آن به اندازه ۱۸ / ۰ یا ۲۸ /۰ گرم به کودکان بدهید.
«میوه نسترن وحشی» خاصیت ضد اسهال دارد که برای کودکان مفید است. فقط ویتامین ندارد، بلکه مواد دیگری نیز دارد که خواص متعددی به آن می‌دهد، از جمله ضد اسهال بودن آن برای کودکان است.
اگر ۲۰ تا ۳۰ گرم «میوه گل نسترن» را در ۱ لیتر «آب»، مدت پنج دقیقه بجوشانید و به بچه‌هایی که مبتلا به اسهال شده‌اند بدهید، اسهال آن‌ها برطرف خواهد شد.
سفوف «حب الرمان» نیز برای جلوگیری از اسهال سودمند است. ترکیبات آن چنین است:
«دانه انار برشته»، «طباشیر»، «صمغ عربی»، «کتیرا»، «مصطکی»، «تخم مورد»، «گلبرگ گل سرخ» و «گل ارمنی» را به اندازه مساوی می‌کوبند اندازه خوراکش برای بچه‌ها ۲۷ / ۲ گرم صبح و ۲۷ / ۲ گرم عصر است و همراه با «شربت سفرجل» یا «شربت سیب ترش» باید بخورند.
سفوف «سده» نیز برای درمان اسهال کودکان مفید است. این سفوف شامل مواد زیر است:
«ریوند» چهار «جزء»، «برگ گل سرخ»، پنج «جزء»، «پوست بیرونی پسته که سبز باشد» ، «تخم گشنیز» از هرکدام دو «جزء»، «عود قماری»، «مصطکی» از هر کدام یک «جزء»، «قرنفل» و «آمله» از هرکدام نصف «جزء» آن‌ها را کوفته و غربال کرده و مخلوط کنید.
اندازه خوراکش ۵۴ / ۴ گرم است و باید با «گلاب» و یک روز در میان به بیمار خورانده شود. این دارو برای بیمارانی که در حال تب به اسهال گرفتار می‌شوند، مفید است؛ زیرا اسهال را قطع کرده و از بیرون‌روی جلوگیری می‌کند و برای کودکان بسیار سودمند است.
«اقاقیا» همراه با «لادن» و «روغن گل سرخ» برای قطع اسهال بچه‌ها مفید است.
«لعاب برنج» نیز برای درمان اسهال کودکان بسیار مفید است.
همچنین اطبای قدیم، از «گرد لیکوپود» جهت درمان اسهال کودکان، استفاده می‌کردند.
«ریشه و برگ تمشک جنگلی» نیز به علت داشتن اسید سیتریک و اسید مالیک در درمان بیماری‌های اسهال کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
همچنین «شربت تمشک کبود» برای اسهال کودکان بسیار مفید است.
«شربت توت وحشی»، نیز اگر هر روز به بچه‌ها داده شود در درمان اسهال آنها مفید است.
جوشانده «ریشه‌های توت فرنگی» به مقدار ۲۰ گرم در یک لیتر «آب» نیز برای اسهال کودکان مفید است.
«حب نرکچور» اسهال شدید کودکان را می‌بندد.
همچنین «زبان گنجشک کاذب»، در اسهال بزرگسالان و کودکان به تجربه مفید واقع شده است.
مصرف «سیب زمینی» نیز در اسهال کودکان تجویز می‌شود.
اگر «نخود» را برشته کرده، آن را بکوبید و پودرش را به بیمار مخصوصاً کودکانی که به اسهال مبتلا شده‌اند بدهید، مدفوع آنان طبیعی شده و شفا می‌یابند.
جوشانده «هویج» در آب که کاملاً حل شود، به میزان ۵۰۰ گرم در یک لیتر، با افزودن اندکی «نمک» در درمان اسهال کودکان مفید است به شرط آنکه چیز دیگری داده نشود.
در جای دیگر آمده است اگر ۱ کیلوگرم «رنده ‌شده هویج» را در ۱ لیتر «آب» بجوشانید و از صافی رد کنید و آب آن را به بیمار دهید تا بنوشد یبوست معده را برطرف می‌سازد و اگر به «آب» آن‌قدر آب اضافه کنید تا به ۲ لیتر برسد، بعد ۶ گرم «نمک» در آن حل کنید و به مرور بخورید. اسهال را بند می‌آورد، می‌توانید آن را برای اسهال کودکان هم استفاده کنید.
برای معالجه اسهال اطفال باید هر روز، مقداری «هویج» به آنان داد.
یا اینکه نیم کیلوگرم «هویج قرمز» را در یک لیتر «آب» آن‌قدر بجوشانید که نرم شود بعد آن را له کنید و با فشار، آب آن را بگیرید. آن‌قدر «آب جوش» به آن اضافه کنید که جمعاً یک لیتر شود. ۳ گرم «نمک» نیز به آن اضافه کنید و در طول روز به مرور به کودک بخورانید و چند روز این کار را انجام دهید.
«سوپ هویج» داروی قدیمی‌ها برای اسهال اطفال است بچه‌هایی که معده‌ای حساس دارند نیز «سوپ هویج» برای آن‌ها مفید است.
درمان نوع شدید اسهال عفونی نگاه داشتن کودک در بستر و پاک کردن روده‌ها هنگام شب و صبح به وسیله «تنقیه» با «آب گرم» و پرهیز از هر نوع خوراکی جز «آب» و «آب پرتقال» به مدت چند روز است (نه شیر و نه چیز دیگر). همین که شدت بیماری تا حدی تخفیف یافت و اسهال از بین رفت رژیم تمام میوه را می‌توان در مورد کودک بیمار به کار برد و پس از چند روز می‌توان از غذای معمولی استفاده کرد. اگر حال کودک خیلی بد است و پدر و مادرش احساس خطر کرده تصور می‌کنند که خود نمی‌توانند او را درمان کنند لازم است متخصص درمان طبیعی را بر بالین او فراخوانند. کسالت کودک هر قدر شدید باشد اگر درمان به موقع و روش صحیحی انجام گیرد مسلماً همان روش ساده درمانی خانگی مؤثر واقع خواهد شد.
«گردوی کباب شده» باعث قطع اسهال کودکان می‌شود و اگر مقدار ۹۴ / ۰ گرم از «شیر شیردان بزغاله» به طفل بخورانند اسهالش را قطع می‌سازد و اگر از «پنیرمایه خرگوش» که خشک کرده باشند و کوبیده باشند مقدار ۹۴ / ۰ گرم به طفل با «آب گرم» مخلوط کرده و بخورانند در ساعت قطع اسهال می‌شود و اگر از شیردان خشک کرده خرگوش مقدار ۵۴ / ۴ گرم به کسانی که دچار اسهال هستند داده شود باعث قطع آن می‌شود.
«شَتَرْ» نیز برای اسهال بچه‌ها مفید است.
«آب برگ پنبه» برای جلوگیری از اسهال بچه‌ها مفید است.
«شربت ازگیل» را در طول شبانه‌روز یک یا دو فنجان به کودکان بخورانید برای رفع حالت اسهالی و جمع شدن شکم بچه‌ها بسیار مفید است.
به این صورت که ۱۰۰ گرم «ازگیل نارس» را که هنوز سبز است با کارد تکه‌تکه کنید و با ۵۰ گرم «مسکه» تازه به مدت ۱۵ دقیقه بجوشانید و ۵ دقیقه نیز آن را دم کنید. آن‌قدر «شکر» در آن حل کنید تا سفت شود و در ۲۴ ساعت ۱۰۰ تا ۲۰۰ گرم آن را به طفل بخورانید.

کودکانی که اسهال دارند باید از خوردن «پولپ میوه خربزه» پرهیز کنند.
برای قطع اسهال کودکان به خصوص در دوران ظاهر شدن دندان‌ها ۵۰ گرم سرشاخه‌های گلدار «گیاه روئینه» را در ۱ لیتر «آب» بجوشانید بعد ۱۵۰ گرم «قند» در «آب» صاف ‌کرده آن را حل کنید و هر ساعت به ساعت یک قاشق سوپخوری از آن را به کودکان بخورانید مفید است.
یا اینکه ۱۰- ۵۰ گرم سرشاخه گلدار این گیاه و یا ریشه آن را در ۱ لیتر «آب» بجوشانید و روزانه ۳-۵ فنجان بین دو غذا به بیمار بخورانید.
از قرن‌ها پیش در طب سنتی دنیا معمول بوده است که از «جوشانده برنج» برای معالجه اسهال کودکان استفاده می‌شده است.
متخصصان بهداشت و سلامتی خاصیت «برنج» را کاملاً تأیید کرده و دستور غذایی زیر را برای معالجه‌ی اسهال و کم شدن آب بدن کودک توصیه می‌کنند: دو مشت «برنج» را در ۱ لیتر «آب» همراه با یک قاشق چایخوری «نمک» به آرامی پخته و به کودک بدهید.
«خیار نرسیده» و کوچک را با «شکر» بپزید و به بچه‌ها بخورانید برای اسهال آن‌ها مفید است.
دوای «حب الاس» برای اسهال کودکان که هنگام بیرون آمدن دندان به وجود می‌آید نافع است. ترکیب آن چنین است:
«حب الاس»، «تخم خشخاش سفید»، «کندر ذَکَر»، «سعد کوفی» از هر یک ۵۹ / ۱ گرم کوفته بیخته با «زرده تخم مرغ» با «شربت آس» بدهند.
«دوآء الأنفحه» در یک روز اسهال کودکان را که هنگام دندان بیرون آوردن به هم دچار آن می‌شوند باز می‌دارد:
«دانه مویز ساییده»، «استخوان سوخته»، «شاه‌ بلوط مقشر»، «گشنیز خشک بریان»، «سماق مُنقی»، «خرنوب»، «تخم کرفس»، «زیره کرمانی مدبر»، «قسط»، «حسک»، «نانخواه»، به میزان برابر «پنیر مایه خرگوش» یا «پنیر مایه بز» یا «پنیر مایه آهو» هرکدام که باشد نیم «جزء» کوبیده و غربال کنید هر ساعت مقداری به بیمار بخورانید در شش ساعت ۴۶ / ۲۵ گرم باید خورده باشد.
ترکیب حبی که اسهال «بلغمی» را باز دارد به قرار زیر است:
«مرّ»، «قرفه»، «افیون» و «جندبیدستر»، به میزان مساوی همانند فلفل، حب کنید. شربتی هفت حب است. از این مقدار به طفل دو حب، به کودک ده ساله چهار حب بدهید. بعضی به جای «قرفه»، «تخم کرفس» به ترکیب می‌افزایند.
همچنین حب قابض با ترکیب زیر باعث حبس شکم می‌شود و برای سردمزاجان بسیار مفید است:
«مرمکی صافی»، «جندبیدستر»، «افیون» را به اجزا مساوی کوفته و غربال کنید. از آن حب‌هایی بسازید که هر حب به اندازه یک ماش یا نصف ماش باشد. به جوان شربتی به مقدار یک ماش و به طفل به قدر نیم ماش داده شود.
ترکیب دارویی زیر داروی دیگر برای اسهال شدید و ضعف معده که از رطوبت باشد مفید است.
«زاج سبز» ۷۹ / ۴۵۴ گرم و «براده آهن» ۳۹ / ۲۲۷ گرم را در سه لیتر «آب» به مدت پانزده دقیقه بجوشانید و صاف کنید و دوباره بجوشانید تا غلیظ و خشک شود. اندازه خوراکش برای کودکان از ۰۵ / ۰ تا ۱ / ۰ گرم و برای بزرگسالان ۶ / ۰ گرم است.
برخی از حکما «گزنه» را یکی از بهترین داروها برای قطع خونریزی و اسهال کودکان و بواسیر و اگزما می‌دانند.
شربت «فواکه ضد کولیت» برای اسهال کودکان و بزرگسالان نافع است و آب از دست رفته میان‌بافتی در اسهال‌های سخت مانند وبا را جبران کرده و میکروب اسهال را می‌کشد.
مواد تشکیل دهنده این شربت از عرقیات و آب میوه‌ها است.
عرقیاتی مانند:
«مورد»، «پنیرک» یا «انجبار»، «شوید»، «چای مکه»، «گلنار»، «بادرنجبویه»، «همیشه بهار» یا «زیره سبز» از هرکدام یک شیشه.
آب‌میوه‌هایی مانند:
«بِه»، «سیب»، «گلابی سیبری (شکری)»، «انار»، «کُنار نارس»، «خرمالوی کم‌رسیده» از هر کدام ۲۵۰ گرم.
طرز تهیه:
آب‌میوه‌ها و عرقیات را ۱۰ دقیقه روی شعله ملایم بجوشانید، سپس مقداری «عسل» و یا «شکر» و یا «قند» به اندازه‌ای که شیرین شود به آن افزوده و ۱۰ دقیقه دیگر بجوشانید.
نصف قاشق چایخوری «زعفران» ساییده اضافه کنید و ۱۰ دقیقه دیگر بجوشانید. در یخچال نگهداری کنید. روزانه بین ۱ تا ۳ استکان به بیمار داده شود تا میل کند.

«دارچین» در درمان اسهال کودکان استفاده می‌شود.
با استفاده از «بلوط قوی (شتوی) و بلوط زمستانی» اسهال کودکانی که به مرض خنازیر و عفونت غدد «بلغمی» معدی مبتلا شده باشند معالجه می‌شود.
شیره گیاهی به نام «سعلب نقطه‌دار» را می‌توان برای معالجه انواع اسهال کودکان به کار برد. برای تهیه شیره آن باید: اولاً یک قسمت از کوبیده آن را با ده قسمت «آب سرد» مخلوط سازید، آنگاه به نسبت ۹۰ درصد «آب جوش» به آن اضافه کنید.

شیره «تخم انجره» برای معالجه اسهال کودکان استعمال می‌شود.
«عسل» برای رفع اسهال نیز مفید است و به خصوص برای اسهال کودکان اثر درمانی مفید دارد و تأثیر آن از «شربت قند» که معمولاً در هنگام اسهال به کودکان داده می‌شود، بیشتر است.
یکی از فراورده‌های «نعناع» «اسانس نعناع» است که از تقطیر برگ و سرشاخه‌های گلدار نعناع تحت اثر بخار آب تهیه می‌شود. این اسانس به عنوان رفع‌کننده‌ی دل‌پیچه‌ی بچه‌ها و اسهال به کار می‌رود.
برای کودکانی که دچار اسهال شده‌اند «آب به»، «آب هویج»، «آب سیب‌زمینی خام»، «آب سیب درختی با عسل»، «حریره با بادام پوست کنده»، «فرنی بادام»، «لعاب برنج» مفید خواهد بود. ضمناً به منظور درمان می‌توانید «گوشت بدون چربی» را کباب کنید و هنگام کباب کردن آب آن را با فشار خارج کنید و به او بخورانید.
- در صورتی‌که آب بدن تمام نشده باشد، یک مشت «شکر» و کمی «نمک» را در ۱ لیتر «آب جوشیده‌ی سرد شده» مخلوط و چند قطره «آب‌لیمو» به آن اضافه کنید. به کودکان کمتر از شش ماه هر سه ساعت ۱۰ قاشق غذاخوری و به کودکان بیشتر از ۶ ماه هر ۳ ساعت ۱۵ تا ۲۰ قاشق غذاخوری بدهید و سه روز ادامه دهید.
- «گلنار»، «فوفل»، «قرص کمر»، «طباشیر»، «مصطکی»، «کندر»، «صمغ عربی»، «ریشه‌اریسا»، «ریشه‌ انجبار»، «تخم گشنیز» و «بلوط» از هرکدام ۵۴ / ۴ گرم نرم بکوبید و روزانه پس از هربار بیرون‌روی به اندازه‌ی یک ماش از آن را تدریجاً به او بخورانید.
اگر کودک به اسهال مبتلا شده است «گردوی پوست‌کنده» را بر آتش بریان کنید، آن را بکوبید کودک آن را همراه «شکر» بوداده و «آب سرد» بخورد. مقدار خوراکی آن به اندازه یک «فندق» باشد.
انواع «زاج‌ها» و انواع «پنیرمایه‌ها» از داروهای بندآور اسهال هستند.
کودک مبتلا به اسهال اگر به وزن ۷۹ / ۰ گرم «پنیرمایه بزغاله»، بخورد اسهالش بند می‌آید. که آن را باید با «آب سرد» به وی داد.
در علاج اسهال که سببش خراش و پوست‌اندازی روده باشد «قرص کوکب»، «قرص زرنیخ» - که داروی خوره است- مفیدند. باید قرص زرنیخ را در «تفاله انگور» نگهداشت که اثر خود را از دست ندهد.
«قرص سوخته کاغذ» نیز برای درمان اسهال مفید است که ترکیبش به قرار زیر است:
«کاغذ سوخته» به وزن ۸۳ / ۳۱ گرم، هر دو نوع «زرنیخ سوخته»، «پوست نازک مس»، «شب یمانی (زاج بلوری)» و «آهک خاموش نشده» از هریک به وزن ۲۰ / ۳۸ گرم. با «آب بارهنگ» خمیر کرده و از آن قرص بسازید و هر قرصی به وزن ۷۳ / ۱۲ گرم باشد. اگر بیمار کودک است به وزن ۱۸ / ۳ گرم و اگر بزرگ‌سال است یک قرص استفاده کند.

وزن ۳۶ / ۶ گرم «اسفرزه» را در «روغن گل» مخلوط کنند. اسهال را بند آورد و از خراش جلوگیری کند؛ و به ویژه برای کودکان بسیار مفید است.
از نظر بقراط «حمام» برای کسی که اسهال دارد بی‌نهایت مفید است.
«سفوف مقلیاثا» نیز مفید است که عبارتست از:
«هلیله کابلی»، «هلیله سیاه»، «بلیله»، «آمله» همه را با «روغن زیتون» بریان کرده از هر یک ۹۱ / ۱۵ گرم، «زیره کرمانی» که در «سرکه» خیسانده، سپس بریان کرده و «تخم گَندَنا» بریان کرده، «حب الرشاد» بریان کرده و از هر یک ۲۸ / ۲۲ گرم، «تخم کرفس به سرکه پرورده» بریان کرده ۷۳ / ۱۲ گرم «مصطکی»، «سنبل»، «قاقله»، «قرنفل»، «عود هندی» هر یک ۳۶ / ۶ گرم، «سعد» ۵۵ / ۹ گرم به جز «حب الرشاد» همه را کوفته و الک کرده، مخلوط سازید. شربتی ۵۵ / ۹ گرم صبح و ۵۵ / ۹ گرم شام استفاده شود.
و یا با این «سفوف عود» بدهند:
«عود خام»، «زیره کرمانی» در «سرکه» خیس کنید و سپس بریان کرده، همچنین «قاقله» و «دانه مویز» را در «سرکه» خیس کرده بریان کنید برای شربت آن ۵۵ / ۹ گرم از این ترکیب مناسب است.
حبی که برای درمان اسهال «بلغمی» مناسب است به این ترتیب تهیه می‌شود: به مقدار مساوی از «مر» و «قرفه» و «افیون» و «جندبیدستر» برداشته و حب‌هایی به اندازه فلفل سازند برای شربت آن، هفت حب در «آب سرد» بریزند و اگر بیمار کودک است یک یا دو حب و برای کودک ده ساله چهار تا پنج حب مورد استفاده قرار گیرد.
بعضی اطبا به جای «قرفه»، «تخم کرفس» استفاده می‌کنند و به طور مساوی «زعفران» هم اضافه می‌کنند سپس حب‌هایی به اندازه نخود ساخته دو حب می‌دهند.
ترکیب «بنادق کندری» که در ذرب (اسهال معدی) و اسهال اطفال معمول است بدین شرح است:
«مازو سبز» ۱۸ / ۳ گرم، «کندر»، «کزمازج» هر یک ۹۱ / ۱۵ گرم، «افیون» ۷۳ / ۱۲ گرم. «حب الآس» ۸۳ / ۳۱ گرم را بکوبید و الک کنید و حالت گلوله بسازید.
«حب کافوری» برای اسهال اطفال که با تب حار باشد معمول ا‌ست.
برای طفلی که مدفوعش سبز و زرد است ترکیب زیر استفاده شود.
«تخم خرفه» ۰۲ / ۷ گرم، «اناردانه»، «سماق»، «زرشک»، «مغز بابرنگ» و «پوست بیرونی پسته» هر یک ۵۱ / ۳ گرم، «صمغ عربی»، «طباشیر»، «صندل سرخ»، «صندل سفید» و «تخم کاهو» هر یک ۰۱ / ۳ گرم همه را بریان کنید و «کتیرا»، «نشاسته»، «گلنار»، «تخم مورد»، «زهرمهره خطائی» هر یک ۵۰ / ۱ گرم «مغز بادام شیرین» یک عدد بکوبید و غربال کنید با «لعاب بهدانه» حب کوچک درست کنید و یک صبح و یک شام به بیمار بدهید.
«غنچه انار» ۰۲ / ۶ گرم «بادیان»، «بابرنگ» هر یک ۲ گرم کمی ساییده به اندازه «مونگ» حب بسازید و یکی صبح و یکی شام به بیمار بدهید.
«زهرمهره خطائی» ۲ گرم، «برگ نیب»، «کتهه سفید»، «خذف آب نادیده» هر یک ۵۰ / ۱ گرم، «افیون» ۲۵ / ۰ گرم، «شنگرف» ۰۵ / ۰ گرم در آب ساییده حب‌هایی به اندازه «موتهه» درست شود. اگر طفل بسیار کوچک باشد حب‌هایی به اندازه «جاورس» ساخته می‌شود که یکی صبح و یکی شام به او می‌دهند. همچنین شیر به بیمار نوشانده شود.
«حب رمان» که در درمان اسهال اطفال مورد استفاده قرار می‌گیرد. به قرار زیر است:
«انار خام حلو» را از طرف سر تراشیده و قدری از دانه خالی کرده اول ۱ گرم «افیون خالص» در آن ریخته و پر کنید، بعد یک عدد «جوزبوا» در آن قرار دهید و دوباره «دانه‌های انار» را بر روی آن بریزید و آن را پر کرده و سرش را بگذارید. با ریسمان خام بپیچید که انار به نظر نیاید و در «روغن زرد» بریان کنید. وقتی‌که ریسمان سرخ شود، آن را در آورده و ریسمان را از آن دور کرده با «جوز» و «افیون»، «انار» را در هاون ریخته، کمی بکوبید تا له شود و ۴۸ / ۱۰ گرم «بسباسه» ساییده به آنها اضافه کرده مجدداً بکوبید و از ترکیب حاصل، حب‌هایی به اندازه فلفل بسازید. شربتی یک حب تا دو حب مورد استفاده قرار گیرد و اگر در اسهال خون هم آمده باشد قدری «کهربا» ساییده با آن مخلوط کنید.
سفوف برای اسهال دموی و صفراوی مجرب از حکیم الهی بخش:
«تخم حماض»، «حب الآس»، «گل سرخ»، «صمغ عربی»، «مصطکی»، «نشاسته»، «طباشیر»، «اناردانه بریان» هریک ۰۱ / ۳ گرم، سفوف سازید. خوراک با «شربت انار» ۰۵ / ۱۲ گرم. به طفل ۲ گرم و برای جوان ۰۲ / ۶ گرم داده شود.
داروی دیگری که مفید است شامل این ترکیبات است:
«بیل‌گری»، «موتهه دهنیه» به میزان مساوی گرفته بکوبید و غربال کنید. سپس آن را با «آب برنج» شسته، سرخ کنید.
همچنین ترکیب دیگری که جهت اسهال و پیچش اطفال تجویز می‌شود چنین است:
«گل دهاوه»، «بیل‌گری»، «اندر جو»، «خس» به طور مساوی کوبیده و غربال کنید ۱ گرم، یا کمتر و یا بیشتر با «عسل» مخلوط کنید و به بیمار بلیسانید و بعضی «آمله» به جای «دهاوه» اضافه می‌کنند و در این صورت به قی (استفراغ) هم کمک می‌کند و در نسخه دیگر «لوده» هم به ترکیب اضافه شده است و اگر بخواهید می‌توانید دارو را جوکوب کرده سپس بجوشانید و به بیمار دهید.
«سفوف» «طباشیر» جهت اسهال که از رخاوت (سستی) معده و امعا باشد مع حرارت مزاج، بینهایت نافع است به ویژه برای اطفال. اگر به اندازه ۲۵ / ۰ گرم از این سفوف با ۳۷ / ۰ گرم «یاقوتی معتدل» مخلوط شود به بیمار بدهید مجرب است.
«گِل مختوم» ۶۴ / ۱۳ گرم، «کافور»، «طباشیر»، «گلنار» هر یک ۵۴ / ۴ گرم.
نوع دیگری از «سفوف» که برای اسهال اطفال مجرب و غیر اطفال نیز نافع است.
«طباشیر»، «اناردانه بریان» را بسیار کم ساییده «صمغ عربی»، «کتیرا»، «مصطکی»، «حب الآس»، «گل سرخ»، «گِل ارمنی» به طور مساوی سفوف کنید و در اطفال ۲۷ / ۲ گرم شام و ۲۷ / ۲ گرم صبح با «شربت سیب» یا «شربت به» و «انار» و غیره به بیمار بدهید.

سفوف مجرب برای حبس اسهال اطفال
«صمغ عربی بریان»، «کپورکچری بریان» و «مازو سبز» از هر یک ۰۱ / ۳ گرم برداشته همه را کوفته و سپس الک کرده آنگاه ۰۳ / ۹ گرم «نبات سفید» در آن مخلوط کنید ۱ گرم صبح و شام به طفل بخورانید.
اگر طفل شیرخواره نباشد «پنیر مایه»؛ خصوصاً پنیر مایه خرگوش و یا بزغاله، نرم بکوبید و غربال کنید، مقدار یک حبه با «آب سرد» بخورانید.
از گیاه پرورشی «کاسنی وحشی» در موارد اسهال و … استفاده می‌شود.
همچنین «پنیر تازه بی‌نمک» برای اسهال کودکان مفید است.
خوردن «امرود خشک» و «بهی خشک» و «سیب خشک» و «غبیرا» که آن را «سنجد» گویند برای درمان کودکان بسیار سودمند است.
از آنجایی که اسهال به دلیل سده (گرفتگی) کبد اتفاق می‌افتد و در کودکان به خاطر پرخوری و درهم خوردن و خوراکی‌های غلیظ و شیرین بسیار اتفاق می‌افتد، باید از مواد قابض خشک قوی پرهیز شود زیرا سده و مرض را شدت می‌بخشد. علاج آن باید با «آش سماق» و «زرشک» و «آش زرشک» و «ناردان» و «آش ناردان» با «شربت بهی» و «آب کاسنی» و «به ترش» و موادی از این قبیل باشد.
برخی از داروهایی که به تنهایی برای جلوگیری از بیرون‌روی مفید هستند از این قرار است:
«جفت بلوط» و «گلنار» و «جوز» برشته با «نبات» برای اسهال کودکان مفید است.
«قانصه الدجاج» خشک کرده که با سوهان ساییده باشند همراه با «رب به» یا «رب مورد» برای اسهال بچه‌ها سودمند است.

عصاره «برگ قُطن» برای اسهال بچه‌ها مناسب است.
گاهی کودکان همراه با سرماخوردگی اسهال ملایمی هم دارند در این هنگام نباید به کودک داروی اسهال داده شود بلکه لازم است مقدار کافی مایعات به او داده شود تا بدن طفل با کم‌آبی مواجه نشود و با بهبودی سرماخوردگی اسهال نیز بهبود می‌یابد و گاهی نیز در کودکان پیدایش عفونت در گوش یا در مجاری ادراری یا گلو ممکن است روی دستگاه گوارش اثر گذاشته و شکم بچه اسهالی شود در این صورت لازم است ابتدا عفونت مشخص‌شده مداوا شود. مداوای عفونت، مداوای اسهال نیز خواهد شد چنانچه اسهال با استفراغ نیز همراه باشد باید متوجه باشیم که آب بدن به سرعت کم می‌شود. باید هرچه سریع‌تر از مایعات آب‌رسان به بدن استفاده شود و مرتب از «چایی»، «دوغ» استفاده کرد.
حکایت ۱:
کودکی دچار بحران تب غیر خالصه به اسهال شده بود و بعد از رفع تب، معده و احشای او ضعیف شده بودند و غالباً سده هم در جگر او به واسطه درمان‌های غلیظ و ضعف قوا به وجود آمده بود. هرچه می‌خورد هضم نشده به صورت اسهال دفع می‌شد. دلیلش این بود که در تب برای تسکین حرارت، «مرخیات» و «مبردات» مثل «آلوی مقشر خیسانیده» و «شفتالو» و «هندوانه» و «انار ترش» بسیار به او داده بودند و مدت ده روز اسهالش طول کشیده بود. در شبانه‌روز بیست مرتبه نزد او می‌رفتند و به او مواد قابض می‌دادند که فایده نداشت. تا اینکه به او «پلاو مزعفر» (برنج زعفرانی) داده شد و میل کرد و خورد و بهبود یافت. کودکان و اطفال زیادی به این صورت مداوا شدند و آنچه اسهال بحرانی و غیر بحرانی داشتند و کهنه شده بود درمان شدند.
حکایت ۲:
در ساوه در سال ۹۰۴ در فصل تابستان در هوا اندکی آلودگی پیدا شد که باعث ایجاد تب و اسهال دموی شد به خصوص در اطفال و کودکان و عده زیاد دچار شدند که به هیچ وجه مداوا نمی‌شدند. حتی تریاقات نیز مؤثر نبود. دختربچه‌ای بود که یک سال و نیم به این بیماری دچار شد و بهبود نیافت و چنان ضعیف شد که از پهلو به پهلوی دیگر و نمی‌توانست بگردد. او را همچنان به حالت بی‌هوشی بر روی بالشی می‌خواباندند. تا اینکه برای رفتن به مزدقان که هوای آن خنک‌تر از ساوه بود و وحشتی در هوای آن نبود عازم شدند.
از هوای ساوه پنج فرسخ که دور شدند بر لب رودخانه‌ای برای چند لحظه نشستند و هوای خنک رودخانه سحرگاه بر این طفل خورد و چشم باز کرد و طلب نان کرد. قدری به او نان دادند خورد و آب طلب کرد و خورد و حرکت و تکلم آغاز کرد. بار دیگر رهسپار شدند و دو فرسخ دیگر رفتند. صبحگاه به منزلگاهی خوش‌هوا فرود آمدند. نان و ماست طلب کرد، دادند و خورد قوت یافت؛ چنان‌که برخواست و خود میل به بازی کردن پیدا کرد و تب و اسهال هر دو کمتر شده بود. و بار دیگر چهار فرسخ دیگر پیش رفتند و به موضع خوش‌هوا به سرچشمه و اندکی شب خوابیدند و در این شب مقداری نان با پنیر شور خورد و شکمش کاملاً خوب شده بود و در صبح تب او نیز با اندکی عرق بر طرف شد و برخواست و می‌دوید و بازی می‌کرد تا عصر که آنجا بود، دو نوبت شکمش کار کرد. نیمی اسهال و اندکی خون‌آلوده و عصر از آنجا به مزدقان رفتند. با همین انتقال هوا و حرکت کاملاً صحت یافت و از غذاها پرهیزی نداشت ولی میوه اصلاً به او داده نشد. برای تغذیه به او نان و ماست و پلو و ماست و برنجینه با ماست می‌دادند که بینهایت خوب بود.