مراحل رشد جنین، طبق آیات و روایات

خداوند متعال چگونگی آفرینش انسان را در قرآن بدین گونه بیان می‌کند:«و ما انسان را از عصاره‌ای از گِل آفریدیم، سپس او را نطفه‌ای در قرارگاه مطمئن [رحم] قرار دادیم، سپس نطفه را به صورت علقه [خون بسته]، و علقه را به صورت مضغه [چیزی شبیه گوشت جویده شده]، و مضغه را به صورت استخوان‌هایی درآوردیم و بر استخوان‌ها گوشت پوشاندیم سپس آن را آفرینش تازه‌ای دادیم پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است!»
در این آیه خداوند به‌طور فشرده، طرز تکوّن جنین را گزارش فرموده است.
قرآن در آیه دیگر نیز راجع به آفرینش انسان می‌فرماید:
«سپس نسل او را از عصاره‌ای از آب ناچیز و بی‌قدر آفرید.»
و نیز فرموده است:
«ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را می‌آزماییم (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!»
توضیح آن که: از تمام سلول‌های مرد و زن یک سلول از مرد به نام «اسپرماتوزوئید» و یک سلول به نام «تخمک» از زن تشکیل‌دهنده جنین هستند.
شاید در سابق کسی باور نمی‌کرد که مبدأ پیدایش بشر، موجود بسیار ریزی است که در نطفه مرد میلیون‌ها مانند آن وجود دارد. ولی قرآن از پیش، به این حقیقت اشاره کرده است. احادیث نیز، قرن‌ها پیش از این، نکته مزبور را یادآور شده است:
«مردی برای جلوگیری از حامله شدن همسر خود، نطفه را در خارج رحم می‌ریخت (یعنی عزل می‌کرد) ولی علی‌رغم این منظور زنش حامله گشت، و فرزندی به دنیا آورد، مرد حضور امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمد و از حضرت چاره‌جویی ‌کرد، حضرت علی علیه‌السلام او را سوگند داد: آیا اتفاق افتاد که تو دو مرتبه در یک وقت بدون آن که در فاصله آن ادرار کرده باشی با همسرت هم‌بستر گشته و زناشویی نموده باشی؟ گفت: آری، حضرت علی علیه‌السلام فرمودند: فرزند از آن تو است.»
یعنی ممکن است کمتر از سر سوزنی نطفه، در مجرا مانده و زن را باردار نماید، چون نطفه در محیط مناسب ممکن است حیات خود را تا دو روز حفظ نماید.

شرح مراحل جنینی
وقتی که سلول تخم (ترکیب اسپرم و تخمک)، رشد و تقسیمات سلولی خود را آغاز کرد به آن «جنین» می‌گویند. جنین در لغت به معنی مخفی می‌باشد؛ از آن جهت که در میان رحم قرار داشته و از نظر مخفی است.
در پایان هفته سوم سلول تخم تقسیم شده، شروع به جاسازی در جداره رحم و
به اصطلاح لانه‌گزینی می‌نماید: «ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» و در حمایت آن زندگانی خود را آغاز می‌کند. در این وقت رحم را به لانه محکمی تشبیه کرده‌اند که به جز یک منفذ همه اطراف آن بسته است. به جنین، پیش از ماه چهارم «مضغه» می‌گویند.
همین سلول‌های نطفه‌ای بارور شده، تمام اعضاء ظاهری مانند پوست، مو، و اعضاء باطنی مانند ریه و کبد و اکثر غده‌ها را تشکیل می‌دهد.
در این وقت تخمک رنگ خون به خود گرفته، گویا مانند علقه و قطعه‌ای از خون است؛ سپس مانند کرمی است که سر و دم آن خمیده و پیچیده می‌باشد.
بعد به صورت مضغه یا گوشت جویده در می‌آید، برای توضیح بیشتر باید بگوییم: در جنین، جهاز قلب، به رنگ خون سرخ ظاهر می‌شود، و پس از آن در اثناء ماه اول نشانه‌های بقیه اعضاء ظاهر می‌شود، که بدان «مضغه مخلقه» گویند چون مقدمات استخوان و عضله در آن آفریده می‌شود. در این وقت در مضغه استخوان‌ها در حالی که با گوشت پوشیده است پدید می‌آید، پس از آن جوانه‌های کلیه‌ها و زبان و حنجره و جهاز تناسلی به‌طور مبهم ظاهر می‌شود؛ و سر مضغه به اندازه‌ای بزرگ است که می‌توان گفت معادل یک سوم حجم خود مضغه است و در آن آثار و نقش دو چشم دیده می‌شود و پلک‌ها و لب‌ها و گوش‌ها شروع به نمو می‌نمایند، دیواره‌های سینه، و قسمت‌های بالای بدن، روشن‌تر است و باقی اعضاء به‌تدریج ظهور می‌نماید؛ و موجود جدید از صورت مضغه خارج می‌شود، به طوری که شکل آن در ماه چهارم شبیه قیافه انسانی است در حالی که پیش از آن به صورت کرمی بوده، کم‌کم امتیاز جنسی آغاز شده و جنین در شکم مادر به جنبش درآمده و مانند انسان کوچکی می‌باشد.
رشد در اثناء ماه پنجم نیز ادامه دارد و اطراف و جوانب بدن و ناخن‌ها در حال نمو است. چنان‌که سر، در این وقت از مو پوشیده می‌شود، و در ماه ششم رو به ازدیاد می‌گذارد. پوست بیضتین کامل شده و بیضتین پائین می‌آید، و اعضاء بدن منظم می‌شود. طول جنین پس از تمام شدن رشد و نمو ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر و وزن آن میان ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ گرم است و پوست بدن در این وقت با ماده چربی پوشیده می‌باشد خداوند متعال این تطور را که در جنین سرانجام می‌گیرد به «خلقاً آخر» (یعنی تطور و آفرینش به‌گونه‌ای دیگر) تعبیر می‌کند.

نظریه گذشتگان درباره تطور و خلقت جنین
علامه مجلسی نظریه دانشمندان گذشته را درباره خلقت جنین این گونه بیان می‌کند:
«آغاز خلقت جنین، قرار گرفتن نطفه در رحم مادر است و شباهت به خمیری دارد که به تنور چسبیده باشد، سپس احوال آن دگرگون می‌شود، و به بذری همانند می‌گردد آنگاه که آن را در زمین قرار دهند، در این وقت آن را «نطفه» گویند.
پس از آن نطفه‌های خونی پدید می‌آید که آن را «علقه» گویند.
سپس رنگ سرخ روشنی در آن پیدا می‌شود و شبیه به خون خشک می‌گردد، و کم‌کم بزرگ می‌شود و در این وقت آن را «مضغه» نامند. پس از آن اعضاء سه گانه رئیسه و عمده در آن ظاهر می‌شود و برای سایر اعضا، نقش‌های مبهم و مخفی هویدا می‌گردد و آن را «جنین» نامند سپس نقش و نشانه‌های بقیه اعضاء در آن ظاهر می‌گردد و قوی و نیرومند و سخت می‌شود و روح در آن به جریان می‌افتد، و به جنبش در می‌آید، که آن را کودک نامند.
پس از آن نقش‌ها جدا می‌شوند و صورت انسانی پدید می‌آید و موی می‌روید و زبان باز می‌شود. در این وقت آفرینش بشر در رحم تکمیل می‌شود، تکمیل شدن آفرینش پسر، زودتر از دختر انجام می‌گیرد. وقتی خلقت کامل شد به غذایی که از ناحیه خون به او می‌رسد اکتفاء نمی‌کند. جنبش‌های شدید و سختی از خود نشان می‌دهد تا رباط‌ها و پیوندهای رحم را سست کند و خود را خارج سازد در این وقت ولادت صورت می‌گیرد.
اینک لازم است توضیحی درباره دوره‌های مختلف زندگانی جنین در رحم مادر از نظر علوم امروز ارائه کنیم تا محتوای سخن مرحوم علامه مجلسی برای ما روشن‌تر گردد.

دوره‌های زندگانی جنین در علوم امروز
۱- دوره تخم: که دو هفته اول پس از باروری را شامل است، در این دوره تخم یک موجود آزادی است و هیچ گونه پیوستگی و تعلق به رحم مادر ندارد و تا آن‌جا که معلوم است موادی از رحم مادر دریافت نمی‌دارد، در این مدت بر حجم و اندازه آن اضافه نمی‌شود. ولی در ساختمان داخلی آن تغییراتی به‌وجود می‌آید و آن عبارت از تقسیم سلول‌ها به‌طور تصاعدی است، به این معنی که: سلول بارور شده یا تخم به دو سلول تقسیم می‌شود، و هر یک از آن‌ها نیز به دو سلول و همین طور… تا آن که توده‌ای از سلول‌ها تشکیل می‌شود و در هر تقسیم کروموزوم‌های سلول از طول به‌طوری تقسیم می‌گردند، که هر سلول جدید نیمی از کروموزوم‌های سلول اولی را دارا است و در نتیجه دو سلول جدید از هر حیث تقریباً یکسان می‌باشند. این نوع تقسیم و تکثیر سلول در تمام دوران حیات ادامه دارد. اما این چند روز اولیه سرعت تکثیر سلول بیش از دیگر مراحل می‌باشد. این خوشه سلول را اصطلاحاً «رویان» می‌گویند.
در چند روز اول حیات، جنین یا رویان غذای خود را از طبقه وسط سلول اصلی ماده می‌گیرد و به‌تدریج که رویان طول لوله رحم را طی می‌کند و خود را به رحم می‌رساند این ذخیره غذایی رو به نقصان می‌گذارد مسافرت نطفه منعقد شده از لوله به رحم سه تا پنج روز طول می‌کشد در انتهای روز ششم که رویان به صورت توده‌ای از سلول‌ها درآمد در دیواره رحم استقرار می‌یابد و سپس در دیواره نرم و ضخیم رحم فرو می‌رود و در این باره قرآن می‌گوید:
ما جنین را نطفه‌ای در جایگاه استواری قرار دادیم.
جدار رحم در این حال محتوی مقدار زیادی غدد و عروق خونی است و به‌تدریج که رویان در دیواره رحم استقرار می‌یابد در آن‌جا محل سکونت و غذا را در دسترس خود می‌یابد.
۲- دوره علقه: «فَخلقنَا النُطفه عَلَقه» در اواخر هفته دوم که تقریباً تخم، خود را به رحم می‌چسباند یک نوع علقه و پیوستگی میان تخم و رحم ایجاد می‌شود بدین جهت خداوند نطفه را در این وقت علقه نامیده، چون اولاً: مانند علقه (زالو) و به صورت انگلی زیست می‌نماید، و ثانیاً: تخم، به مادر و رحم تعلّق و پیوستگی پیدا می‌کند. در این دوره سلول‌های اطراف جنین توانایی آن را دارد که سطح رحم را شکافته و جنین کاملاً در درون رحم جای گیرد و خون، اطراف او را احاطه نماید. در این حالت تنها غشاء خارجی است که با مادر چسبیدگی دارد و غذای خود را از بدن مادر می‌برد.
از حضرت امام صادق علیه‌السلام روایت شده که فرمودند:
«خداوند قاعدگی و حیض زن را قطع نموده و روزی جنین را از همان خون در شکم مادر قرار داده است.»
در دوره دوم از زمانی که تخم، خود را به رحم می‌چسباند تا هنگامی که ساختمان و ترکیب خود را پیدا می‌کند به دوره جنینی معروف است (اگر چه تمام دوره‌های زندگانی در رحم مادر را دوره جنینی می‌گویند) به هر حال این دوره از آخر هفته دوم آغاز شده و تا اواخر هفته هفتم ادامه دارد. در این مدت مجزا شدن قسمت‌های مختلف بدن تقریباً در حدود ۹۵ درصد به حد کمال خود می‌رسد. بنابراین در این مدت کوتاه هشت صفحه کوچکی که تنها در زیر میکروسکوپ نمایان بود به صورت یک موجود انسانی درمی‌آید که با هیچ حیوانی اشتباه نمی‌شود. ولی باید دانست این موجود انسانی در این سن با شخص بزرگ و حتی با کودک نوزاد به کلی فرق دارد: سرش نسبت به بدنش بی‌نهایت بزرگ و چشمانش عریض و از یکدیگر بسیار دور می‌باشد، و دست‌ها و پاهایش خیلی کوچک‌اند. ولی با همه این‌ها یک کودک انسان است نه جوجه مرغ یا بچه گربه. در زیر چشم شخص ورزیده ممکن نیست این اشتباه رخ دهد.
برای توضیح بیشتر باید گفت در این دوره از هفته سوم قاعدگی زن تقریباً قطع می‌شود و توده سلول‌هایی که پس از رشد تبدیل به نوزاد می‌شود، جنین در این حال به چشم دیده می‌شود: اغلب اعضاء شروع به تشکیل کرده‌اند؛ ناحیه‌ای که بعداً سر و مغز را تشکیل می‌دهد به سرعت رشد کرده، طول رویان در انتهای هفته چهارم حدود ۴ میلیمتر می‌شود. در این هفته اعضاء مهم داخلی از قبیل کبد، لوله هاضمه، مغز و ریه‌ها شروع به تشکیل می‌نمایند، قلب شروع به زدن می‌کند؛ ولی صدای ضربان قلب تا هفته‌های بعد شنیدنی نیست. اکنون محتمل است که زن به این فکر بیفتد که نکند آبستن باشد؟
در هفته پنجم، رویان به شکل کمان خمیده می‌شود و به صورت هلال پهن در می‌آید. تشکیل تیره پشت آغاز می‌شود، رشد سر بسیار سریع‌تر از بقیه بدن است: رشد سر هم‌چنان تا هنگام ولادت ادامه دارد، دست و پا به صورت جوانه‌های بسیار کوچکی ظاهر می‌شود.
در هفته ششم، طول رویان تقریباً یک سانتی‌متر است: چهار جوانه دست و پا رشد خود را ادامه داده و به صورت ساعد و ساق پا درمی‌آید، انگشتان دست و پا روی پرده نازکی طرح‌بندی می‌شود. رویان دارای دم مشخص و شکم برجسته‌ای است زیرا اعضاء داخلی شکم، سریعاً رشد می‌کند.
در هفته هفتم (که تقریباً دو ماه از قطع قاعدگی می‌گذرد) چهره نوزاد (جنین) شکل قطعی خود را نمودار می‌سازد: گوش‌ها و پلک‌ها در حال تشکیل‌اند، اعضاء داخلی شکم در جای خود مستقر می‌شود:
۳- دوره سوم یا آخرین دوره زندگی پیش از تولد:
این دوره به بیان قرآن از دوره مضغه تا هنگام تولد ادامه دارد: «فخَلقنا العَلَقه مُضغَه فَخَلقنَا المُضغَه عِظاماً…». این دوره را دوره «فتوس» می‌نامند، و مدت آن، سی هفته آخر پیش از تولد است. رشد در این دوره بیشتر در اندازه می‌باشد و به عبارت دیگر: رشد به‌طور مطلق صورت می‌گیرد، زیرا در این دوره رشد وزن و اندازه کودک به مراتب زیادتر از دوره قبلی است.
برای توضیح بیشتر لازم است یادآور شویم که در سومین ماه آبستنی که از هفته هشتم تا هفته دوازدهم ادامه دارد جفت و پرده‌ها به‌طور کامل تشکیل شده‌اند، پرده به صورت کیسه‌ای در می‌آید که محتوی مایعی است و جنین در این مایع شناور است. در این ماه پرده نازک میان دست و پا تحلیل می‌رود و به‌تدریج که جنین رشد می‌کند دم نیز از بین می‌رود و پوست، نازک و شفاف است در آخرین ماه طول جنین حدود ۶ سانتی‌متر و وزنش حدود ۱۴ گرم است. شکم مادر رفته رفته بزرگ می‌شود و حس می‌کند که لباس زیرینش تنگ است.
در ماه چهارم که از هفته دوازدهم تا شانزدهم ادامه دارد، انگشتان دست و پا کاملاً ساخته شده و ناخن‌های کوچکی شروع به رویش کرده. پشت هنوز خمیده است، ولی سر راست‌تر، و به روی پوست سر موی کمی می‌روید و جوانه‌های دندان در عمق آرواره‌ها تشکیل می‌یابد، اعضاء تناسلی خارجی پدید می‌آید.
در هفته شانزدهم، جنین ۱۲ سانتی‌متر طول، و تقریباً ۱۱۴ گرم وزن دارد و در همین اوان عضلات جنین شروع به فعالیت می‌کند، در اواخر این ماه ترکیب چهره کاملاً مشخص و لب‌ها روی هم قرار گرفته، به طوری که لب بالا لب زیرین را پوشانده است. چشم‌ها بسته، و سوراخ بینی باز است. شکل دست‌ها و پاها و انگشتان به خوبی معلوم و مشخص می‌باشد.
از احمد بن ابی‌نصر روایت شده که گفت از امام رضا علیه‌السلام خواستم درباره زنی از نزدیکان ما دعا کند؛ در حالی که حامله بود.
امام فرمودند:
«تا وقتی که چهار ماه از زندگانی جنین نگذشته، باید دعا کرد.»
گفتم کمتر از چهار ماه آبستن است. امام دعا کردند.
سپس فرمود:
«انسان در رحم سی روز نطفه و سی روز علقه و سی روز مضغه و سی روز مخلّقه و غیر مخلّقه است، وقتی چهار ماه بگذرد خداوند دو فرشته سازنده به سوی آن بر می‌انگیزد که جنین را تصویر نماید و روزی و اجل او را ثبت می‌کند.» و نیز از حضرت صادق علیه‌السلام روایت شده است که در تفسیر آیه:
«لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُم» فرمودند: «معنی خلقناکُم به ترتیب ساختن نطفه و علقه و مضغه و استخوان و گوشت است و معنی صوّرناکم صورت و نقش چشم و بینی و گوش و دهان و دو دست و دو پا است.
در ماه پنجم یعنی - از هفته هفدهم تا بیست و یکم و احیاناً هفته هیجدهم و بیستم - پزشک می‌تواند به وسیله گوشی صدای ضربان قلب جنین را بشنود و در همین اوان است که وقتی جنین دست و پای خود را باز می‌کند احساس مخصوصی در مادر تولید می‌شود. طول جنین در هفته بیستم، ۲۰ سانتی‌متر و وزنش حدود ۳۰۰ گرم است و شکم مادر به طور محسوس بزرگ می‌شود.
در ماه ششم تا نهم - یعنی از هفته بیست و دوم تا هفته سی و هشتم - شکم به سرعت جلو می‌آید، و بدن جنین در طول با سرعت بیشتری نمو می‌کند، پوست تا ماه هشتم چین و چروک‌دار و سرخ است و بی‌شباهت به پیر کوچکی نیست، چربی پوست در خلال دو ماه آخر تشکیل می‌شود. از ماه ششم تا کمی قبل از تولد، پوست از کرک لطیف پوشانده شده و از این به بعد رفته رفته ماده چرب سفید و نرمی روی بدن گرد می‌آید. از ماه ششم حرکت جنین به صورت ضربات واقعی درمی‌آید. جنین ممکن است چندین مرتبه تغییر وضع دهد: گاهی به روی یک پهلو قرار می‌گیرد و زمانی بر پهلوی دیگر، پاره‌ای از اوقات سر، بالا و موقعی پائین باشد. عموماً از ماه هفتم جنین وضع ثابتی به خود می‌گیرد، و تا زمان تولد ممکن است به همین وضع بماند.
ممکن است جنین قبل از هفته بیست و هشتم به دنیا بیاید و زنده بماند، ولی این اتفاق بسیار نادر است. قبل از این موعد رشد داخلی به اندازه کافی نرسیده است که جنین بتواند زندگانی خود را در دنیای خارج ادامه دهد. پس از هفته بیست و هشتم یعنی تقریباً از شش ماه و نیم به بعد احتمال زنده ماندن جنین در صورتی که زودرس به دنیا بیاید با افزایش هر ماه علاوه می‌شود. در ماه هفتم احتمال حیات نوزاد بسیار و در ماه هشتم بیشتر است. بدیهی است این امر مشروط بر آن است که مراقبت مخصوص نوزادان زودرس یا نارس درباره آن‌ها عملی شود.

چه هنگام جنین آماده تولد است؟
در ماه نهم: قسمت اعظم کرک نرم و لطیفی که پوست جنین را پوشانده از بین می‌رود؛ رنگ پوست مایل به رنگ طبیعی و از یک طبقه ضخیم چربی پوشیده است، سر از موهای لطیفی مستور، و چشم‌ها خاکستری رنگ است، به محض آن که جنین به دنیا می‌آید به شدت گریه می‌کند، و دست و پا را به تندی و با حرارت حرکت می‌دهد. وزن متوسط نوزادی که در ماه نهم متولد می‌شود در حدود ۴ کیلوگرم و قامت او حدود ۵۰ سانتی‌متر است. تغییرات وزن این قبیل نوزادان، بین ۵ / ۲ تا ۹ / ۴ کیلوگرم است، و قامتشان میان ۴۸ تا ۵۵ سانتی‌متر تغییر می‌کند.