کودکان معلول ذهنی و جسمی، راهکارهای شکوفا شدنشان

افراد، هم از نظر وضع ظاهری و قیافه و هم از لحاظ ویژگی‌های غیرجسمی مثل هوش، خلاقیت و استعداد با همدیگر تفاوت دارند و کودکان کم‌توان هم از این قاعده مستثنی نیستند؛ بنابراین شما به‌عنوان والد یک فرزند کم‌توان باید متناسب با توانایی‌ها و استعدادهای او آموزش‌های لازم را به او بدهید. فراهم کردن امکانات و بستر مناسب برای شکوفا شدن قابلیت‌ها و استعدادهای او هدیه‌ای است که فقط شما می‌توانید به فرزندتان بدهید.

تولد تا 2سالگی

حساس‌ترین دوران زندگی بلافاصله پس از تولد شروع می‌شود و تا 2سالگی ادامه دارد. کودک در 2سال اول زندگی بیشترین تأثیر را از محیط اطرافش گرفته و چیزهای فراوانی یاد می‌گیرد. بعضی از معلولیت‌ها که از بدو تولد مشخص نمی‌شود- مثل بعضی از معلولیت‌های ذهنی و مشکلات شنوایی- در طول این 2 سال مشخص می‌شود. بنابراین والدین نباید به راحتی این 2 سال طلایی را از دست بدهند. بسیاری از غرایز، عواطف و استعدادهای فرزندان حتی فرزندان کم‌توان، در این 2 سال شکوفا می‌شود. لازم است والدین یک فرزند کم‌توان در ماه‌های اولیه پس از تولد با معلولیت فرزند خود کنار بیایند تا بتوانند گام‌های مفیدی را برای کاهش عوارض و درمان معلولیت فرزندشان بردارند. 2سال اول زندگی برای تمام کودکان به‌ویژه یک کودک کم‌توان از حساس‌ترین و مهم‌ترین دوران به شمار می‌آید. تربیت عواطف و احساسات در این 2 سال شروع و پایه‌گذاری می‌شود. در 2سال اول زندگی قوه‌ناطقه کودک فعال می‌شود، حس شنوایی برای پذیرش و شنیدن مطالب آماده می‌شود، چشمان کودک به رفتار و عمل دیگران خیره می‌شود و قلبش قابلیت تمایل به آنچه در اطرافش می‌گذرد را پیدا می‌کند؛ بنابراین استفاده نکردن از این فرصت برای یک کودک معلول خسارات غیرقابل‌جبرانی به بار می‌آورد.

دوران پیش از دبستان

از ۲سالگی تا ۶سالگی سرعت رشد زیاد است. رشد دستگاه اعصاب تا ۴سالگی بسیار سریع است. در این دوره ابتدا تکامل عضلانی در عضلات بزرگ انجام می‌پذیرد و سپس پس از ۵سالگی رشد عضلات کوچک صورت می‌پذیرد. در این دوره است که بیشتر مهارت‌های عضلانی باید به کودک آموخته شود و چنانچه کودک فرصتی برای آموختن مهارت‌های عضلانی و بدنی نداشته باشد ممکن است در تکامل عضلات دست و پا عقب بماند. کودکان اگر مشکلات جسمی- حرکتی خاصی نداشته باشند، در این دوره فوق‌العاده فعال هستند و می‌توانند بدن خود را کنترل کنند و از فعالیت بدنی لذت ببرند. مهم‌ترین مرحله زندگی که رها شدن از تسلط والدین و رسیدن به درجه فردیت و استقلال است از این دوران شروع می‌شود. سال‌های بین ۳ تا ۶سالگی مرحله شکل‌گیری شخصیت، تربیت حواس و تربیت تخیل است. عواطف پس از ۳سالگی تقریبا حالات شبیه بزرگسالی را دارد و رشد ذهنی در این دوره به سرعت پیش می‌رود، پرسش‌کردن از این دوره شروع می‌شود و همچنین تخیل کودک به اوج خود می‌رسد.

کارشناسان تعلیم و تربیت تأکید دارند که آموزش‌های قبل از دبستان،کودکان را برای ورود به دبستان آماده می‌کند و آموزش‌های صحیح و لازم در این دوره برای توسعه خزانه لغات و ایجاد مفاهیم اساسی و قدرت بیان در کودک نقش بسیار مهمی دارد.

راهکارهای کاربردی

- رفتارهای فرزندتان را مشاهده کنید. نخستین روش برای کشف استعدادهای کودک، مشاهده رفتار اوست. بسنجید و ببینید کودکتان با توجه به سنش زود به حرف افتاده یا دیر. حدودا از چه سطح هوشی برخوردار است؟ توانایی‌های حرکتی او در چه سطحی است؟ گنجینه لغات، حافظه کلامی، حافظه عددی، سرعت یادگیری و... او در چه حدی است؟

- بچه‌ها در هر آنچه استعداد دارند علاقه نشان می‌دهند و در هر چه علاقه نشان می‌دهند توانمندتر می‌شوند. درواقع علاقه و استعداد رابطه‌ای مستقیم با هم دارند؛ بنابراین به فرزندتان اجازه دهید علائقش را کشف کند.

- به بازی‌ها و فعالیت‌هایی که او انتخاب می‌کند توجه نشان دهید. بازی‌هایی که او انجام می‌دهد اطلاعات زیادی درباره استعدادهای نهفته او در اختیار شما قرار می‌دهد.

- بگذارید مرتکب اشتباه شود. اگر همه کارها را به‌طور کامل و بی‌نقص انجام دهد، هرگز برای کشف و گسترش یک استعداد، خطر نخواهد کرد.

- از او سؤال کنید. با پرسیدن سؤال‌های اساسی از قبیل چرا آسمان آبی است، به کودک خود کمک کنید تا با شگفتی‌های دنیا مواجه شود. با کمک یکدیگر پاسخ مناسبی به سؤال بدهید.

- کودک را مجبور به یادگیری نکنید. این الگو که برای پیشرفت و رشد استعدادهای کودکان باید هر روز درس‌های خاصی را به آنان آموخت، ممکن است آنان را مضطرب یا دلزده کند.

- انتظارات‌تان از او واقع‌بینانه باشد. نه بیشتر و نه کمتر از میزان توانایی‌هایش از او انتظار انجام فعالیتی را نداشته باشید.

- در انجام کارها کودک خود را سهیم کنید. بگذارید او با انجام کارها موفقیت را در ذهن خود مجسم کند. با دادن فرصت‌هایی این‌چنینی به کودک‌تان و ارزیابی عملکردهای او بهتر می‌توانید استعدادها و علایق او را کشف کنید.

- او را تشویق کنید تا در زمینه‌هایی که با مشکل مواجه است تلاش کند، با مشکل دست و پنجه نرم کند و کلنجار برود. در واقع مانع او نشوید و به او کمک کنید تا با هر محدودیتی رودررو شود.

- مواد و اسباب‌هایی را در خانه قرار دهید که حواس کودک را تحریک می‌کنند؛ مثل وسایل نقاشی، آلات موسیقی، عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی، خمیر بازی و... .

- به کودک‌تان برچسب نزنید؛ مثلا نگویید خوب نقاشی می‌کشد اما اصلا در شنا استعداد ندارد. این برچسب‌ها ممکن است شرایطی را به او تحمیل کند که با استعدادهای ذاتی‌اش همخوانی ندارد.

- برای انجام فعالیت‌هایی نظیر خواندن، گوش دادن به موسیقی و صحبت کردن برنامه زمانی منظمی را درنظر بگیرید. اگر فرزندتان به فعالیت‌های گروهی خاصی علاقه نشان می‌دهد شرایط را طوری فراهم کنید که بتواند به آنها بپردازد.

- برای پرورش خلاقیت کودک خود داستان‌های طنزآمیز برایش بخوانید.

فعالیت‌هایی را که فرزندتان انجام می‌دهد مورد انتقاد یا قضاوت قرار ندهید؛ مثلا نگویید «خوب کاری می‌کنی فلان بازی را انجام می‌دهی» یا « فلان کار را انجام نده چون به درد نمی‌خورد».

- با کودک خود بازی کنید و از این طریق سرزندگی و شوخ‌طبعی‌تان را به او نشان دهید.

اگر در طول روز فعالیتی را انجام داده و موفقیت‌هایی را کسب کرده درباره آن با سایر اعضای خانواده صحبت کنید تا عزت نفس و اعتماد به نفس او افزایش یابد. به صحبت‌های کودک‌تان گوش کنید. چیزهایی که او به آنها اهمیت بسیاری می‌دهد، می‌تواند سرنخی از استعدادهای خاصی باشد که در وجود او نهفته است. اگر کارهای روزمره‌ای را که به‌عهده او گذاشته‌اید، او با دقت و منظم آنها را انجام می‌دهد، او را تحسین کنید تا مسئولیت‌پذیری او نسبت به کارهایی که بر عهده دارد افزایش پیدا کند. به‌صورت خانوادگی همراه با فرزند معلول‌تان از مکان‌های جدید دیدن کنید.

- داستان‌های الهام‌بخشی را برایش بخوانید که قهرمانان این داستان‌ها در زندگی موفقیت‌هایی را کسب کرده‌اند. اجازه دهید فرزندتان به گروه‌های همسالی بپیوندد که همگام با استعدادهای او هستند. فرزندتان را به‌هیچ‌وجه با دیگران مقایسه نکنید و عملکرد فعلی‌اش را با عمکرد گذشته خودش مقایسه کنید.

- برای برانگیختن علائق و استعدادهای فرزندتان از موقعیت‌های گروهی یا جمعی (خارج از منزل) بهره ببرید؛ مثلا با هم به کتابخانه، موزه، کنسرت، یا مسابقه بروید.

- فرزندتان را به صحبت درباره آینده‌اش تشویق کنید.

- بدون اینکه او را به سمت حیطه یا رشته خاصی هدایت کنید از دیدگاه‌های او حمایت کنید.

- فرزندتان را با افراد موفق آشنا کنید.

- او را به کتاب خواندن تشویق کنید.

آزادی او را سلب نکنید

رشد کودک در دوران پیش از دبستان نباید یکجانبه و یک‌بعدی باشد. اگرچه به‌عنوان پدر و مادر باید دقت و مراقبت لازم را در تربیت کودک به عمل آورید اما نباید مانع آزادی او بشوید چون این کار باعث ایجاد عقده‌های روانی در کودک می‌شود؛ چون فطرت کودکانه، او را به سمت شیطنت و بازی می‌کشاند. بین زمان تولد و سن ۵سالگی تعداد زیادی از مهارت‌های ادراکی اساسی یاد گرفته می‌شوند؛ زبان شفاهی و دریافتی آموخته می‌شوند، عادات اجتماعی که در نحوه و میزان سازگاری کودک با تجارب مدرسه تأثیر زیادی دارد کسب می‌شود.