تنبیه برای کودکان، ده روش جایگزین

تصور تربیت کودک، بدون استفاده از روش‌های تنبیه کودک، کار دشواری است. ولی برای گرایش به پرهیز از تنبیه کودک دلایل مثبت زیادی وجود دارد. از جمله اینکه تأثیر تنبیه کودک نه تنها موقتی است بلکه کودک را وادرا می‌کند تا برای جلوگیری از خطر تنبیه هر آنچه را که بتواند انجام دهد. مثلاً به دروغ متوسل می‌شود یا اینکه راه بی‌اعتنایی را در پیش می‌گیرد و یا برای انتقام از پدر و مادر بیشتر از قبل به رفتار ناخواسته‌اش ادامه می‌دهد و از همه مهم‌تر اینکه کودکمان بدون اینکه خودش بداند، خصومتی را در درون پروش می‌دهد که بعدها این خصومت را متوجه دوستان، خویشان، همسر و حتی فرزند آینده خود می‌کند.

پس چه کنیم که رفتارهای ناخواسته کودکمان را بدون تنبیه کودک از بین ببریم؟ یکی از بهترین راه‌ها که به کمک آن می‌توان رفتار ناخواسته کودک را از بین برد نادیده گرفتن آن رفتار است. نادیده گرفتن، یعنی پیش گرفتن یک دوره سکوت، خودداری از توجه، حمایت یا تشویق. یعنی وقتی کودک کاری می‌کند یا حرفی می‌زند که از نظر ما صحیح نیست به جای اینکه سرش داد بکشیم و به طور موقت او را از این کار منع کنیم، بی‌اعتنایی کردن به او را در پیش می‌گیریم چرا که با داد کشیدن سر کودک او را وا می‌داریم در لحظاتی که می‌خواهد توجه ما را به سمت خود جلب کند، رفتار ناخواسته‌اش را تکرار نماید.

راه دیگر این است که بهانه یا انگیزه بروز یک رفتار را از میان برداریم. یعنی موقعیت کودک را طوری دستکاری کنیم تا آن بخشی که فلان رفتار را در وی بر می‌انگیزاند حذف شود. مثلاً کودکمان مدام سراغ پریز برق می‌رود و هر دفعه نیز با برخورد شدید ما مواجه می‌شود، استفاده از یک محافظ پریزی این مساله را به راحتی حل می‌کند. یا اینکه کودکمان به سراغ کتاب‌های کتابخانه می‌رود، کتاب‌ها را به هم می‌ریزد و آن‌ها را پاره می‌کند. تخلیه کلیه کتاب‌ها از قفسه‌ای که در دسترس بچه‌هاست برای حل مساله کافی است. یکی دیگر از راه‌هایی که به خوبی می‌توان به جای تنبیه از آن استفاده کرد منحرف کردن توجه اوست. برای اینکه حواس کودک را پرت کنیم می‌توانیم برایش داستانی تعریف کنیم، لطیفه‌ای بگوییم و یا او را به فعالیتی دیگر واداریم.

اگر آنچه را که برای انحراف توجه کودک پیدا می‌کنیم، لذت‌بخش باشد می‌تواند به صورت یک سرگرمی خوب در آید و او را به سوی آموزش رفتارهای جدید رهنمون کند. و بالاخره یکی از جادویی‌ترین فنون برای جلوگیری از تنبیه کودکان فن مشاهده رفتار خودمان است. اگر در رفتار خودمان دقیق شویم، چه بسا به این نکته می‌رسیم که رفتار بچه اشکالی ندارد. فقط کافی است خود را به جای طفلمان بگذاریم و از دایره ذهنی او به مساله نگاه کنیم آیا دست نزدن به پریز برای او مفهومی دارد؟ آیا می‌داند چرا نباید کتاب‌ها را پاره کند؟ آیا می‌داند چرا نباید لباسش را خاکی کند؟ او هیچ پیش زمینه ذهنی در این موارد ندارد و تنها پیامی که در هنگام تنبیه از ما دریافت می‌کند این است که: چرا من خوب نیستم؟ چرا باز کاری کردم که مامان و بابا از دست من عصبانی شدند؟ و در نهایت احساس ناتوانی می‌کند و عزت نفسش کم می‌شود.

پس چه زیباست که هر روز تعداد دفعاتی را که کودک با یک مشکل نزد ما می‌آیدو ما به جای حمایت یا پذیرش سر او داد می‌کشیم، یادادشت کنیم. با توجه به یادداشت‌های روزانه، ما به طور سحرآمیزی خواهیم توانست تعداد دفعات فریاد کشیدنمان را کم کنیم و پس از مدتی با کمال تعجب در می‌یابیم که فریاد کشیدن‌های ما در بسیار از مواقع بی‌مورد بوده و هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای برای تنبیه کودک دلبندمان نداشته‌ایم.

نتیجه اینکه: بدون تنبیه کودک هم می‌توان به گونه‌ای بسیار موفقیت‌آمیز رفتارهای ناخواسته او را از بین برد و از او فردی شاداب قدرتمند و جسور ساخت.

10 روش ساده برای این که کودکان را تنبیه نکنیم!

1- تشویق کودک خود

بهتر است به جای تنبیه کردن کودک، او را برای انجام اعمال خوبش مورد تحسین و تشویق قرار بدهید. در این حالت به طور ناخودآگاه متوجه می‌شود با انجام کارهای خوب، چقدر مورد توجه پدر و مادر است و بر عکس با اذیت کردن و بهانه گرفتن از یک سری مزایا محروم می‌شود و هم خود و هم پدر و مادرش از این وضع خوشحال و راضی نیستند. با این عمل، کودک به تدریج تشویق می‌شود رفتارش را متعادل کرده تا بیشتر مورد لطف و محبت والدین خود قرار گیرد. بنابر این برای این که بتوانید از این روش تربیتی حداکثر استفاده را ببرید باید او را همواره به خاطر کارهای خوبش مورد تشویق قرار دهید. تا به تدریج رفتار درست در او درونی شود.

2- نشاندن کودک بر روی صندلی مخصوص

برای کودکتان توضح بدهید اگر کار بد انجام دهد، چند دقیقه او را روی صندلی مخصوص می‌نشانید. برای کودک زیر دو سال که به خوبی متوجه صحبت‌های شما نمی‌شود، می‌توانید با زبان اشاره ارتباط برقرر کنید. به عنوان مثال اگر کودک یک ساله شما به سمت پریز برق می‌رود، او را بغل کنید و با حرکات دست و سر به او بگویید: «نه خطرناک است.»

با انجام این کار بعد از چند باری او متوجه می‌شود و دیگر سراغ آن نمی‌رود بعد از دو سالگی شما می‌توانید وقتی کار اشتباهی انجام داد علاوه بر اینکه او را به طور شفاهی متوجه کارش می‌کنید، بر روی صندلی مخصوصی نیز بنشانید. اگر احساس کردید از این کار می‌ترسید می‌توانید او را مدتی کنار خود بنشانید. ولی او باید متوجه شود که این عمل به دلیل کار نادرستش بوده است. یادتان باشد این صندلی فقط مخصوص همین کار است، در موارد دیگر سعی کنید از این صندلی استفاده نکنید. او به مرور زمان ارتباط بین رفتار بد و نشستن روی صندلی را متوجه می‌شود. با ارتباط کلامی، راحت‌تر می‌توانید منظور خود را به کودتان منتقل کنید. در دوسالگی، اغلب کودکان ارتباط بین رفتار بد و نشستن بر روی صندلی را به خوبی درک می‌کنند با افزایش سن کودک بیشتر می‌توانید برای او در این‌باره توضیح دهید.

این موضوع در مورد همه کودکان به یک صورت نیست. به عنوان مثال «پسر دومم چون مرتب شاهد نشستن برادرش روی صندلی مخصوص بود، با این عمل آشنایی کامل داشت. اگر هم کار نادرستی انجام می‌داد، فقط کافی بود با نگاه کردن در چشم‌هایش او را متوجه رفتارش بکنم. بنابراین همه کودکان به یک صورت نیستند، برای هر کودکی روش خاصی مورد نیاز است. حتی اگر بیرون از منزل هستید و رفتار نادرستی از کودکتان سر زد، می‌توانید به همین صورت با او رفتار کنید.

به عنوان مثال اگر در فروشگاه یا پارک هستید و کودکتان رفتار بدی از خود نشان داد، او را روی یک صندلی یا نیمکتی بنشانید تا کاملاً متوجه کار نادرستش بشود. بنابراین همواره در تربیت کودکتان ثابت قدم باشید.

3- کودک خود را زیاد تنها نگذارید

بعد از اینکه کودکتان رفتار بدی از خود نشان داد، فوراً او را روی صندلی مخصوصی بنشانید و یا اگر بزرگ‌تر بود او را به اتاقش بفرستید تا او راحت‌تر متوجه منظور شما بشود. بهتر است از قبل برای او توضیح دهید که چه کاری خوب و چه کاری بد است. اگر باز هم به صحبت‌های شما توجهی نکرد او را سرزنش نکنید و نگویید: «هزار بار به تو گفتم این کار را نکن. پس حالا برو و تا نگفتم از اتاقت بیرون نیا.» با این عمل باعث می‌شوید او عصبانی و خشمگین شود و با شما مقابله به‌مثل کند. مدت زمانی که او را روی صندلی مخصوص می‌نشانید و یا او را به اتاقش می‌فرستید، نباید زیاد طولانی باشد. سعی کنید برای هر کار اشتباهی یک زمان مشخصی را تعیین کنید. به عنوان مثال اگر لگد زد، پنج دقیقه او را به اتاقش بفرستید، اگر حرف بد زد شش دقیقه و...

4- در برابر کودک سکوت کنید

کودک باید یاد بگیرید وقتی به او می‌گویید به اتاقت برو، داد و فریاد راه نیندازد و خیلی راحت اشتباه خود را بپذیرد. شما نیز نباید او را سرزنش کرده و صحبت‌های خود را تکرار کنید. اگر هم نیاز بود به کودکتان موردی را گوشزد کنید، آن را در وقت مشخصی که کاملاً آمادگی دارد، انجام دهید. تا بتوانید نتیجه بهتری بگیرید.

5- ساعت رت برای کودک خود تنظیم کنید

زمان برای کودکان زیر سه سال معنا و مفهومی ندارد. مثلاً اگر بگویید دو دقیقه به اتاقت برو. او متوجه زمان نمی‌شود. بنابراین بهتر است تایمر یا ساعت زنگ‌داری را تنظیم کنید تا سر موقع زنگ بزند بعد از شنیدن صدای زنگ، نیاز نیست به کودک بگویید حالا می‌توانید کار دیگری انجام دهی. بگذارید خودش تصمیم بگیرد. او با این عمل به تدریج متوجه منظور شما می‌شود و اشتباهاتش کاهش می‌یابد.

6- مکان مناسبی را برای کودک خود انتخاب کنید

اگر کودکان نوپا کار اشتباه انجام دادند و رفتار نامناسبی داشتند، آن‌ها را روی صندلی و یا چهارپایه مخصوصی بنشانید. در مورد کودکان بزرگ‌تر می‌توانید آن‌ها را به اتاقی بفرستید اگر بیرون از منزل هستید، تنها کافی است کودک را از محلی که مرتکب اشتباه شده دور کنید. دور کردن او از محیط تأثیر زیادی روی کودک می‌گذارد و متوجه اشتباهش خواهد شد. همواره به خاطر داشته باشید در اتاقی که کودک را می‌فرستید تلویزیون روشن نباشد و یا وسایل جذاب وجود نداشته باشد، برعکس باید مکانی باشد که حوصله‌اش سر برود و خسته شود تا بیشتر متوجه اشتباهش بشود.

7- عکس‌العمل شما هنگام مخالفت کودک چیست؟

چند دقیقه‌ای کنار او بنشینید و به او بگویید: «من "مادرت" هستم. پس باید به حرف من گوش کنی و به اتاق بروی. «اگر شما عصبی نشوید و مدت زمان تنهایی نیز کوتاه باشد، دلیلی برای مخالف او وجود ندارد.

اگر کودک بزرگ‌تر باشد و متوجه صحبت‌های شما بشود، سعی کنید برای او توضیح دهید که چرا او را به اتاقش می‌فرستید. به او بگویید: «وقتی رفتار بدی داری و یا کار اشتباهی انجام می‌دهی، بهتر است آن را بپذیری، به اتاقت بروی و در مورد آن فکر کنی.»

همواره به خاطر داشته باشید کودکان زیر پنج سال نمی‌توانند به خوبی فکر کنند و تصمیم‌گیری کنند. این وظیفه شماست که به آن‌ها آموزش دهید اگر کار نادرستی انجام دهند، مجبورند چند دقیقه‌ای تنها بمانند. مطمئن باشید اگر در روش تربیتی‌تان ثابت قدم باشید آن‌ها خیلی زود به این عمل عادت می‌کنند. به کودکان بالای پنج سال نیز می‌توانید این چنین توضیح دهید: «اگر مخالفت کنی، پنج دقیه دیگر نیز به وقتت اضافه می‌شود.» اگر باز هم به صحبت‌های شما توجهی نکرد و با شما مخالفت کرد، به او بگویید: «در صورتی که به حرف‌های من توجه نکنی، امروز و دو روز دیگر هم نمی‌توانی تلویزین نگاه کنی.» و یا اینکه به او حق انتخاب بدهید: «ده دقیقه به اتاقت برو و یا بقیه روز هیچ‌گونه تفریحی نداری.»

8- فرصت فکر کردن به کودکتان بدهید.

تنهایی این فرصت را ایجاب می‌کند تا کودکان روی اعمالشان فکر کنند و در رفتارشان تجدید نظر کنند. در این هنگام شما نیز می‌توانید رفتار او را تجزیه و تحلیل کنید. اگر رفتار کودکتان زیاد بد نبوده است چند دقیقه‌ای تنها ماندن برای او کافی است ولی اگر به عنوان مثال باعث آزار شخص دیگری شده و رفتارش شما را ناراحت کرده است، در این صورت هنگام فرستادن به اتاقش به او بگویی: «سعی کن درباره کاری که انجام دادی، خوب فکر کنی. اگر دوستت با تو این کار را انجام می‌داد، چه کار می‌کرد؟» اغلب کودکان هنگامی که تنها می‌شوند در مورد رفتارشان فکر می‌کنند و متوجه اشتباهشان می‌شوند نیاز نیست مرتب به کودکتان توضیح دهید که چقدر کارش زشت بوده و شما از او چه انتظاری دارید. در این صورت صبحت‌های شما برای او تکراری می‌شود. ولی اگر کودک خود متوجه عواقب کارش بشود، تأثیر آن چند برابر می‌شود و احتمال تکرار آن کاهش می‌یابد.

شما به عنوان پدر و مادر نیاز به آرامش دارید:

گاهی اوقات مادر نیاز به تنهایی و استراحت دارد. با فرستادن کودک به یک اتاق امن و راحت می‌تواند این فرصت را برای خود فراهم کند و به آرامش برسد. در حالت دیگری نیز می‌توانید این کار را انجام دهید. به عنوان مثال اگر مشغول بازی با کودکتان بودید و او اذیت می‌کرد و به صحبت‌های شما توجهی نمی‌کرد به او بگویید: «حالا که این مطرح شد من به اتاق دیگری می‌روم و کتاب می‌خوانم، هر وقت خواستی، خوب بازی کنی به من بگو. من می‌آیم و دوباره با هم بازی می‌کنیم.»

اگر شما مشغول انجام کاری هستید و کودکتان داد و فریاد راه انداخته است و شلوغ می‌کند، به او بگویید: «تو با این کارهایت آرامش مرا به هم می‌زنی. به اتاقت برو و خودت را سرگرم کن.» شما با این جمله این پیام را به او می‌دهید که تنها به فکر خود نباشد و به حقوق دیگران نیز احترام بگذارد.

9- پس از تمام شدن تنبیه کو دک خود دیگر راجب آن حرف نزنید

هنگامی که مدت زمان تنها ماندن کودک به اتمام رسید، دیگر قضیه را دنبال نکنید. به او اجازه دهید به کارهای معمولش بپردازد از آن به بعد، او خود متوجه می‌شود که آرام و بی‌سر و صدا بازی کند و مزاحم شما نشود.

10- در زمان مناسبی برای کودکتان داوری کنید:

هنگامی که کودکان بازی می‌کنند، آن قدر غرق در بازی می‌شوند که متوجه سر و صدای خود نیستند. اگر چند نفر از آن‌ها در یک اتاق مشغول بازی باشند کنترل آن‌ها کاری دشوار است. در این شرایط بهترین کاری که می‌توانید انجام دهید این است که پیش از آنکه از کوره در بروید به آن‌ها تذکر دهید که مواظب رفتارشان باشند و آرام بازی کنند. اگر باز هم به صحبت‌های شما توجهی نکردند، اسباب بازی‌های مورد علاقه‌شان را از اتاق خارج کنید، بچه‌ها را از هم جدا کنید و آن‌ها را به کار دیگری تشویق کنید و یا اینکه می‌توانید چند دقیقه از وقت خود را بگذارید و برای‌شان کتاب داستانی بخوانید. با این عمل شما به طور ناخودآگاه روی رفتار آن‌ها تأثیر می‌گذارید و آن‌ها را آرام می‌کنید.

این روش تربیتی به هیچ عنوان تنبیه نیست:

فرستادن کودک به اتاق و یا او را روی صندلی نشاندن به هیچ عنوان تنبیه نیست.

این عمل جلوی رفتار بد کودک را می‌گیرد. او باید از همان ابتدا متوجه شد که نمی‌تواند هر گونه رفتار بدی را از خود نشان دهد. روزی کودک دوساله‌ام سر میز شام اذیت می‌کرد و همه خانواده را به ستوه آورده بود. وقتی او را به مدت دو دقیقه روی صندلی کامپیوتر نزدیک میز شام نشاندم، باعث شد که جلوی رفتار بد او گرفته شود. از آن زمان به بعد، هر موقع اذیت می‌کرد، به او می‌گفتم، صندلی کامپیوتر، و این خود یادآوری بود برای آنکه رفتار بد خود را تکرار نکند. کودکان بین دو تا سه سال کاملاً به این نوع روش تربیتی عادت می‌کنند. یک روز «مبین»، «یاسمین» چهار ساله را هل داد و او به زمین افتاد. بعد «یاسمین» پیش من آمد و گفت: «بابای مبین»، مبین مرا هل داد، پس باید شش دقیقه به اتاقش برود. بنابراین کودکان خیلی سریع به این طرز برخورد عادت می‌کنند و به تدریج رفتار بد آن‌ها کاهش می‌یابد.

این روش تربیتی که تنها برای کودکان اهمیت دارد و جلوی بدرفتاری آنان را می‌گیرد، بلکه برای والدین نیز بسیار مهم است. در مدت زمانی که کودک در اتاقش است، پدر و مادر می‌توانند در مورد عملکرد خود فکر کنند، آرامش خود را حفظ کرده و حتی این عمل جلوی تنبیه بدنی کودک را نیز می‌گیرد بنابراین هیچ گاه سریع قضاوت نکنید. کمی به خود وقت دهید و بعد تصمیم‌گیری کنید.