رفتار کودک در مدرسه، وقتی ناشایسته چیکار کنیم؟

بی‌تردید، وقتی از مدرسه به شما تلفن می‌شود و ناظم مدرسه به شما می‌گوید که فرزندتان کار ناشایستی انجام داده، بسیار ناراحت و افسرده می‌شوید. شما از این موضوع نگران می‌شوید که مبادا به کودکتان برچسب دردسر تراش و مسئله ساز بزنند و بگویند نمی‌تواند خودش را با محیط اطرافش تطبیق دهد. همچنین، ممکن است لحظه‌ای چنین احساس کنید که پدر یا مادر خوبی نبوده‌اید و وظیفه خود را درست انجام نداده‌اید؛ ولی به یاد داشته باشید که معلم‌ها یا ناظم‌ها فقط وقتی تلفن می‌کنند که کودک، کار ناپسندی انجام داده باشد و هنگامی که کودک شما کارهای خوب و پسندیده می‌کند، کسی به شما تلفن نمی‌کند تا شما را با خبر سازد. این مسأله، چندان عجیب نیست چون مسئولان مدرسه، سرشان شلوغ است و وقت این کار را ندارند. بنابراین، شما فقط از کارهای بد کودکتان آگاه می‌شوید. البته، مسؤولان مدرسه می‌کوشند خودشان مسایل رفتاری مربوط به مدرسه را حل و فصل کنند، مگر این‌که مسأله غیرعادی تکرار شونده و یا خیلی جدی باشد.
وقتی معلم یاناظم می‌گویند: «متأسفم، ما یه مشکلی پیدا کرده‌ایم.» ممکن است منظورشان این باشد که «جانی» باهمکلاسی‌اش کتک کاری کرده؛ یا «سوزان» سرکلاس حرف می‌زند و یادداشت رد و بدل می‌کند. ممکن است «رفتار ناپسند، صرفا حرف زدن با پشت سری یا شلوغ کردن در کلاس باشد. معمولا برای این‌گونه رفتارها و عملکردها عدم همکاری کودک در کلاس دلایل واضحی وجود دارند. مثلا ممکن است کودک، فقط در کلاس غیر قابل کنترل باشد یا این‌که کلاس، یکی دیگر از مکان‌هایی باشد که یک کودک غیر قابل کنترل را نمی‌توان مدیریت کرد. کمک کردن به کودک برای تصحیح رفتارش در مدرسه، مستلزم تلاش مشترک خانه و مدرسه است. راه‌حل‌هایی که ما پیشنهاد می‌کنیم به شما کمک خواهد کرد که مسأله را شناسایی کنید و با تعیین سیاست‌هایی، تلاش‌هایتان را با معلم‌ها و ناظم‌ها هماهنگ کنید.

۱- به جمع آوری اطلاعات بپردازید
اولین گام این است که از همه منابع موجود و در دسترس، اطلاع کسب کنید تا بدانید که در مدرسه چه خبر است و خلاصه این‌که، قضیه به طور دقیق چیست؟

2- با کودک صحبت کنید
برای نخستین بار که چنین مسأله ای پیش می‌آید، با کودک به طور مفصل درباره رفتارش در مدرسه بحث کنید. او را آگاه کنید که شما در جریان هستید و می‌خواهید به طور دقیق بدانید که قضیه چیست و در مدرسه چه خبر است؟ آیا از این موضوع که کارش در مدرسه خیلی کم است خسته می‌شود؟ چرا در سالن‌های مدرسه پرسه می‌زند؟ وقتی کار کلاسی‌اش را انجام نمی‌دهد، چه اتفاقی می‌افتد و او چه می کند؟ وقتی کار کلاسی اش تمام شد چه می‌کند؟ درباره رفتار درست و راه‌های عملکرد پسندیده در مدرسه با او صحبت کنید و به او بگویید چه انتظاراتی از او دارید. حتی به یک کودک مهدکودکی هم وقتی بگویید: «باید به حرف معلم گوش بدی و هر چی گفت انجام بدی.» یا «باید آروم بشینی و منتظر نوبتت بشی.» کاملا درک می‌کند.

2- با معلم یا ناظم مدرسه ملاقات کنید
کاری کنید مسئولان مدرسه دریابند که اهمیت زیادی برای تحصیل کودکتان و رفتار درستش در مدرسه قائلید و این مسائل را در اولویت قرار می‌دهید. ترتیب یک قرار ملاقات خصوصی را در زمانی مثل زنگ تفریح یا قبل و بعد از مدرسه بدهید، به ندرت می‌توانید مساله را با یک تلفن حل کنید. درباره رفتار کودکتان، مسائل مربوط به تحصیل و شخصیت او با معلم گفتگو کنید. بپرسید که تاکنون، چگونه مسؤولان مدرسه خودشان به حل و رفع این مشکل خاص پرداخته‌اند؟ آیا کودک در همه کلاس‌ها این‌گونه رفتارها را دارد یا فقط در یک کلاس این چنین است؟ آیا این مشکل به تازگی پیش آمده و یا بارها تکرار شده است؟ آیا دانش آموزان زیادی در کلاس بدرفتاری می‌کنند یا فقط کودک شما شاخص است؟ اگر کودک شما مشکلات تحصیلی دارد چگونه می‌توانید نیازهای درسی او را برطرف کنید؟ آیا معلم یا ناظم، پیشنهاد خاصی دارند؟ توقعات خود را به وضوح و روشنی توضیح دهید و نشان دهید که انتقاد پذیرید و با ذهنی باز آماده شنیدن نظرات آن‌ها هستید.

3- از نزدیک رفتار کودک را در کلاس ببینید
بی‌تردید بهترین راه برای نگاه کردن کودک در سر کلاس، این است که این کار را وقتی انجام بدهید که او متوجه نیست. بعضی مدرسه‌ها برای این کار، آینه‌های یک طرفه دارند ]ما تاکنون در ایران چنین مدرسه‌هایی ندیده ایم![ اگر این کار ممکن نیست، می‌توانید حداقل یک روز به عنوان کمک داوطلبانه به معلم، سرکلاس حاضر شوید و رفتار کودکتان را ببینید. از معلم بخواهید کاری به شما بدهد که با دانش آموزان در ارتباط باشید و کارها و تکالیف معمول روزانه آن‌ها را ببینید. این روش، به شما فرصت می‌دهد که کودکتان و همکلاسی‌هایش را هنگام کار در کلاس ببینید. توجه کنید که اکثر کودکان چگونه رفتار می‌کنند؟ آیا اغلب آن‌ها مشغول انجام کار خودشان هستند؟ آیا همه آن‌ها به معلم توجه می‌کنند و با او همکاری دارند؟ اگر بتوانید بیشتر بمانید و یا به تکرار در سرکلاس حاضر بشوید، کودکتان به حضور شما عادت می‌کند و احساس ناراحتی نخواهد کرد.

4- از منابع دیگر اطلاعات استفاده کنید
ممکن است به اطلاعات اضافی احتیاج داشته باشید و این مسأله بستگی به آن دارد که سر کلاس چه چیزی دیده باشید. آیا کودکتان به دارویی که مصرف می‌کند، واکنش نشان می‌دهد؟ اگر تنش غیر عادی در منزل وجود دارد، شاید لازم باشد کودک را از نظر عاطفی ارزیابی کنید. اگر نظر معلم این است که ریشه مشکل کودکتان در مسأله یادگیری است، ممکن است عاقلانه این باشد که با یک مشاور آموزشی و یا یک روانشناس، مشورت کنید.

5- مسائل را شناسایی کنید
اکنون از رفتار کودکتان در مدرسه که به نظر می‌رسد نادرست و نامعمول است، مطلع شده‌اید. ممکن است بعضی از ایرادها چندان موجه و قابل توجه نباشند و همچنین، ممکن است این‌گونه رفتارها فقط سرکلاس یک معلم خاص، از کودک سر بزند. به هر حال، با شناختی که از محیط کلاس پیدا کرده‌اید و بعضی از زمینه‌ها را می‌دانید، حالا موقع آن است که جلوتر بروید.

6- رفتارها را مشخص و مجزا کنید
با کمک معلم یا ناظم، مشخص کنید کدام رفتارها باید تغییر یابند. سپس، کوشش خود را در جهت تغییر آن رفتارها در کودک، متمرکز کنید.

7- بر حسب شرایط عمل کنید
اگر کودک، همان رفتاری را که در مدرسه دارد، در خانه نیز دارد، رسیدگی به مسأله و بر آمدن از عهده آن را باید از خودتان آغاز کنید. یک جلسه توجیهی درباره چگونگی عملکرد، برای خانواده بگذارید. در صورتی که مسائل شکل علمی، تحصیلی و آموزشی دارند، باید از آن مسائل شروع کنید و ابتدا به آن‌ها بپردازید.

8- برای تغییر رفتار کودک تدبیری بیندیشید
با مشورت معلم یا ناظم مدرسه، برنامه‌ای را برای رویارویی با مسأله، ترتیب دهید و راه رسیدن به هدفتان را تعیین کنید. گاهی مشاوره‌های روانشناسی با آموزشی قبل از پرداختن به هر اقدامی لازم اند. پیشنهادهای زیر، شرایطی را فراهم می‌آورند تا بتوانید به طور مداوم از پیشرفت کار مطلع شوید.

9- آن رفتار خاص را هدف قرار دهید
کاری را که کودک باید انجام دهد، برای او مشخص کنید. بهتر است این کار را با کلمات و جمله‌های مثبت انجام دهید. اگر مشکل این است که کودک، مزاحم همکلاسی‌هایش می‌شود و خودش هم کارش را انجام نمی‌دهد، دستوراتی که باید به او داده شود این طور خواهند بود: «کار خودت رو بکن؛ تکالیفت رو کامل و درست انجام بده؛ پشت میزت بمون»، اگر کودک این سه کار را انجام بدهد، دیگر نخواهد توانست همکلاس‌هایش را آزار بدهد. به عبارتی دیگر، با کار درسی‌اش سرگرم می‌شود و دیگر وقت ایجاد دردسر را نخواهد داشت. استفاده از روش‌های تقویت و تشویق برای رفتار خوب و شایسته، نتیجه را مطلوب‌تر خواهد کرد.

10- تلاش‌هایتان را در منزل و مدرسه، هماهنگ کنید
بگذارید کودک دریابد که والدین و معلمانش در مورد او هم عقیده‌اند و انتظارات یکسانی دارند و همچنین، شبکه اطلاعاتی به گونه‌ای است که اطلاعات خانه به مدرسه و اطلاعات مدرسه به خانه خواهد رسید. ممکن است معلم بخواهد برای دانش آموزش که فعال است و استعداد کافی دارد، برنامه مستقلی تعیین کند. باید والدین، در این راه کمک کنند و برای کودکشان برنامه مناسبی با توجه به شرایط او طرح‌ریزی کنند و مهم‌تر آن‌که با اصل برنامه و نقشه موافق باشند. گرچه، باید از میان پدر یا مادر آن‌که تأثیر بیشتری بر روی کودک می‌گذارد و یا فرصت بیشتری دارد، نقش اصلی را ایفا کند.

11- یک برنامه زمانی طراحی کنید
برای اکثر مسائل لازم است در اوایل کار به طور روزانه و بعد با فاصله بیشتر نسبت به نتیجه و پیشرفت کار کودک واکنش نشان دهید. باید روند اطلاعات به طور مرتب در جهت مدرسه به خانه برقرار باشد و این مسأله که چند روز به چند روز این کار صورت بگیرد، به نوع آن بستگی دارد. بسیاری از والدین و همچنین معلم‌ها، در آغاز برای دستیابی به این هدف، بیش از اندازه فشار می‌آورند و به تلاش می‌پردازند، ولی به سرعت هم از شدت فشار می‌کاهند. این مسأله اهمیت دارد که پیگیری تداوم داشته باشد.

12- مسائل خانه و مدرسه را با یکدیگر مرتبط کنید
این روش‌ها به شما کمک خواهند کرد که مسایل مدرسه و خانه را به هم متصل کنید تا بتوانید رفتار کودک را زیر نظر داشته باشید.

13- از «تشویق نامه» به ویژه در مورد رفتار کودک استفاده کنید
این روش، بسیار عالی است؛ زیرا باعث می‌شود که کودک همیشه اخبار خوب را به خانه بیاورد. نامه کوتاهی به معلم بنویسید و رفتاری را که از کودک انتظار دارید، برای او توضیح دهید و چند کپی از یک فرم تهیه کنید. مثلا با عنوان: «گواهی رفتار خوب جسی» یا «اعلامیه کار مدرسه إلی» یا هر چیز مناسب دیگر. از معلم خواهش کنید هر روز که رفتار کودک، به ویژه در آن مورد خاص، خوب و به حد انتظار نزدیک‌تر باشد، یکی از فرم‌ها را برای شما پرکند و به کودک بدهد که به خانه بیاورد.

14- اطمینان یابید که کودک راه به دست آوردن آن فرم ها را می‌داند
برای او به طور روشن توضیح دهید که چه انتظاری دارید و او چه باید بکند و همچنین، پیامدهای مثبت و منفی کارش را قبلا تعیین کنید. در این روش، معلم باید همکاری خوبی داشته باشد و نامه ها و تشویق‌ها را به درستی و در موقع لازم برای شما بفرستد و زود هم از اینکار دست نکشد. به یاد داشته باید که این روش مبتنی بر قانون «همه یا هیچ» نیست؛ ولی یک روش تدریجی است که می‌تواند به تصحیح رفتار کودک کمک کند. برای مثال، برنت در ابتدا برای آن‌که صبح‌ها به تنهایی کار مدرسه‌اش را انجام می‌داد، تشویق نامه می‌گرفت، ولی بعدها تشویق نامه در صورتی به او داده می‌شد که نمرات خوبی هم کسب کند. والدین برنت، نامه‌های رسیده را نگهداری می‌کردند و برنت، برای هر نامه یک ستاره می‌گرفت و جوایز خوبی هم برای گرفتن تعداد مشخصی ستاره تعیین شده بود. روش‌های دیگری هم وجود دارند برای نمونه، کلی، در صورتی می‌توانست برنامه بعد از ظهر تلویزیون را تماشا کند که تشویق نامه می‌گرفت و در غیر این صورت، نمی‌توانست. اگر این تشویق نامه‌ها تا هفته چهارم هم ادامه می‌یافت، او می‌توانست برای صبح روز یکشنبه‌اش، برنامه دلخواهش را برای بیرون رفتن با پدرش تعیین کند.

15- ثبت پیشرفت‌ها را به کودکتان واگذار کنید
پس از این‌که رفتارهای مورد انتظار را به طور دقیق مشخص کردید، اجازه بدهید خودش میزان پیشرفتش را دریابد. کوین می‌داند که باید کارش را به تنهایی انجام دهد و حواسش به کار خودش باشد. او نباید کسی را اذیت کند، نباید کسی را قلقلک بدهد، نیشکون بگیرد یا تشر بزند. و در غیر این صورت، باید یک امتیاز منفی به خودش بدهد. او باید بداند که هر روز که برگه مخصوص امتیاز منفی‌اش را که خودش و معلمش امضاء کرده‌اند، بدون امتیاز منفی به خانه بیاورد یک امتیاز مثبت می‌گیرد.
برای شروع، باید معلم هم امتیازهای منفی را ثبت کند و اگر در زمان پایانی کلاس، تعداد امتیازهای منفی اش با امتیازهایی که کودک به خودش داده بود تفاوت چندان نداشت، برگه او را امضا کند و البته، در مقابل صداقت او در دادن امتیازهای منفی او را تشویق کند. پس از مدتی، دیگر لازم نیست معلم هم امتیازها را ثبت کند. امتیازهای مثبت را با جوایز از پیش تعیین شده تعویض کنید. به تدریج، مقدار امتیاز مورد نیاز برای کسب جایزه (مادی یا غیر مادی) را افزایش دهید. همچنین، ممکن است در ابتدا از کودک بخواهید گزارش کار روزانه‌اش را که معلم نوشته یک روز در میان، پس از آن یک هفته به یک هفته و بعد هر ماه یک بار برای شما بیاورد.

۱۶- از پیامدهای منفی استفاده کنید
زمانی که روش‌های مثبت گرا راه به جایی نمی‌برند، از تاکتیک منفی استفاده کنید. ممکن است کودک، احتیاج به تمرین بیشتر داشته باشد که دریابد چه کارهایی را نباید انجام دهد.

17- از روش تصحیح بیش از حد استفاده کنید
به کودک کمک کنید که آگاه شود همیشه، همه کارهایش نوعی پیامد خواهد داشت. با استفاده از روش تصحیح بیش از حد، کارهای نادرست او را تصحیح کنید. مثلا اگر سرکلاس به همکلاسی‌هایش گچ پرتاب می‌کند، باید مجبور شود بعد از ساعت کلاس بماند و همه کلاس نه فقط قسمت‌هایی که خودش کثیف کرده را تمیز کند و یا بعد از کلاس مجبور شود سرکلاس بماند تا زمانی را که با شیطنت تلف کرده، جبران کند.

18- از سلب امتیازات استفاده کنید
رفتار درست، ممکن است باعث به دست آوردن برخی امتیازات از قبیل شرکت در فعالیت‌های فوق برنامه، شرکت در برنامه‌های تفریحی و اردوهای مدرسه بشود؛ ولی نشان دادن رفتار نادرست باید باعث سلب این گونه امتیازات از دانش آموز شود.