دلایل لکنت کودکان، پیشگیری و درمان را بهتر بشناسیم

بروز ناروانی در روند گفتار امری طبیعی است. گفتار فرآیندی پیچیده است که از ایده‌پردازی در ذهن شروع می‌شود و با حرکات هم‌زمان و هماهنگ تعداد بسیار زیادی از عضلات لب‌ها، زبان، حلق، حنجره و دیافراگم به همراه عضلات قفسۀ سینه ادامه می‌یابد. چنین فرآیند پیچیده‌ای ممکن است با بروز خطاهایی مختل شود. همۀ ما تجربۀ بروز ناروانی در گفتار را به‌صورت وقفه یا گیر، تکرار کلمه یا بخشی از آن یا طولانی‌شدن بیش از اندازۀ تولید برخی اصوات داشته‌ایم. وقتی این ناروانی‌ها تا اندازه‌ای افزایش یابد که به روند طبیعی گفتار آسیب بزند، توجه شنونده را به خود جلب کند و باعث بروز نگرانی و احساسات منفی در گوینده شود، دیگر با ناروانی طبیعی گفتار مواجه نیستیم بلکه با پدیده‌ای پاتولوژیک به نام «لکنت» روبه‌رو هستیم. در این مقاله قصد داریم در مورد لکنت کودکان بیشتر صحبت کنیم.

علائم لکنت
واضح‌ترین علامت لکنت همان وقفه‌هایی است که در روند گفتار به‌ وجود می‌آید. مکث‌های ناخواسته، گیر و بروز اسپاسم در عضلات لب‌ها، زبان یا تارهای صوتی حنجره، تکرار غیرعادی هجایی از یک کلمه و کشیدن یک صامت یا مصوت از شایع‌ترین این علامت‌ها هستند. ولی علائم لکنت به این موارد ختم نمی‌شود. ترس از بیان برخی کلمات و جایگزین‌کردن کلمه‌های دیگر، اجتناب از صحبت‌کردن در برخی موقعیت‌ها و توسل به حرکات جبرانی مانند فشارآوردن به لب‌ها، بستن چشم‌ها، مشت‌کردن دست‌ها و انقباض عضلات بدن از دیگر نشانه‌های لکنت به‌شمار می‌آید. فرد تصور می‌کند می‌تواند به کمک این حرکات از وقفه‌ای که در فرآیند گفتار پیش آمده است خلاص شود، حال آنکه این رفتارها خود باعث تشدید لکنت و پیچیده‌ترشدن درمان آن می‌شود.

علت لکنت کودکان
هیچ کودکی با لکنت به دنیا نمی‌آید و اولین کلمه‌ها را با لکنت بیان نمی‌کند. لکنت، به‌طور معمول، بین دو تا پنج سالگی و پس از سپری‌شدن دوره‌ای از رشد طبیعی گفتار کودک بروز می‌کند. اگرچه بیشتر خانواده‌ها ترس یا ترومای عاطفی را عامل اصلی لکنت می‌دانند، اما در نبود زمینه‌های ژنتیکی، ترس به‌تنهایی نمی‌تواند موجب ایجاد لکنت شود. به‌طور تقریبی ۶۰% از مبتلایان به لکنت، در خانواده یا اقوام نزدیک خود، فرد دیگری را که لکنت دارد می‌شناسند.
اولین ناروانی‌های گفتاری کودک نتیجۀ ناهماهنگی توانایی‌های ذهنی و حرکتی اوست. کودک سعی دارد ایده‌هایش را، همانند بزرگسالان، در قالب جمله‌های طولانی و پیچیده بریزد و آن‌ها را به‌سرعت بیان کند. این در حالی است که او مهارت لازم را ندارد و هنوز مناطق حرکتی مغزش به کارایی کافی نرسیده‌اند. قرارگرفتن کودک در چنین شرایطی به بروز ناروانی‌های طبیعی می‌انجامد. اگر میزان این ناروانی‌ها زیاد باشد یا خانواده و اطرافیان کودک با نگرانی و حساسیت نسبت به آن موضع بگیرند و یا کودک در محیطی پرتنش رشد کند، احتمال تشدید ناروانی‌ها و تبدیل آن به لکنت افزایش می‌یابد.
درواقع، لکنت محصول مجموعه‌ای از علل فیزیولوژیکی (اختلال در غلبۀ نیم‌کره‌ای مغز)، ژنتیکی (وجود زمینۀ ژنتیکی)، عاطفی (هیجان شدید)، خانوادگی (انتظارات نامعقول، حساسیت‌های مفرط و سخت‌گیری‌های تربیتی) و اضطراب‌های محیطی است و نمی‌توان تنها یکی از این عوامل را علت وقوع آن دانست.

پیش‌گیری از لکنت
گمان نکنید اگر کودکتان زود زبان باز کرده و در حال حاضر خوب و روان صحبت می‌کند، دیگر از هرگونه مشکل گفتاری مصون خواهد بود. بیشتر کودکانی که در سنین ۲ تا ۴ سالگی علائم ناروانی و حتی لکنت را نشان می‌دهند، قبل از بروز این علائم، راحت و روان صحبت می‌کرده‌اند. به یاد داشته باشید، فراهم‌آوردن محیطی آرام و دور از هرگونه ترس، هیجان شدید و فشارهای تربیتی، برای پیش‌گیری از ابتلای کودکتان به ناروانی گفتار، بسیار اهمیت دارد.
برخی از رویدادهایی که ممکن است باعث بروز ناگهانی علائم لکنت در کودک شود عبارت‌اند از:
- از شیر گرفتن کودک،
- جداکردن ناگهانی جای خواب کودک،
- فرستادن ناگهانی کودک به مهدکودک،
- تولد نوزاد بعدی،
- آموزش آداب توالت‌رفتن (از پوشک گرفتن کودک)،
- بستری‌شدن در بیمارستان یا مراجعه به دندان‌پزشک،
- مواجهۀ کودک با حیوانات و ترس از آن‌ها،
- هیجان بسیار شدید،
- مسافرت طولانی یکی از والدین،
- مشاجرۀ شدید والدین در حضور کودک،
- جدایی والدین (طلاق)،
- تصادف رانندگی،
- مرگ یکی از بستگان نزدیک.
بسیاری از این رویدادها اجتناب‌ناپذیرند و برخی دیگر مانند آموزش آداب توالت‌رفتن یا از شیر گرفتن کودک به‌واقع برای رشد و تربیت کودک ضروری هستند. لذا باید تلاش کرد این رویدادها به‌تدریج و در زمان مناسب رخ دهند تا میزان اضطرابی که به کودک وارد می‌شود به حداقل برسد.

درمان لکنت
طبق آمار ۱% از جمعیت بزرگسالان جامعه لکنت‌زبان دارند و تعداد مردان دچار لکنت‌زبان چهار برابر زنان است. در کودکان میزان شیوع حدود ۵% است؛ یعنی،٨۰% کودکان مبتلا به لکنت بهبود می‌یابند و تنها ٢۰% آن‌ها تا بزرگسالی با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کنند. نقش خانواده در پیش‌گیری از انتقال لکنت به دورۀ بزرگسالی بسیار پراهمیت است. پیش‌گیری و مداخلۀ زودهنگام در درمان لکنت یک اصل است. خانواده‌هایی که کودک را به‌دلیل لکنت‌زبان سرزنش نمی‌کنند، نگرانی خود را به کودک انتقال نمی‌دهند‌، باحوصله به گفته‌های کودک گوش می‌‌کنند، سرعت گفتاری خود را کاهش می‌دهند، محیطی آرام و دور از تنش برای او فراهم می‌کنند و با مشاهدۀ اولین علائم لکنت به متخصصان گفتاردرمانی مراجعه می‌کنند احتمال تداوم لکنت را در کودکشان بسیار کاهش می‌دهند.
درمان افرادی که در بزرگسالی هم دچار لکنت هستند فرآیندی طولانی و تدریجی است. اگرچه داروها در کاهش اضطراب مبتلایان به لکنت مؤثرند، اما متأسفانه تاکنون هیچ دارویی با تأثیرات ماندگار و دائمی در بهبود لکنت شناخته نشده است. بنابراین، درمان بر پایۀ اصلاح الگوهای نادرست گفتاری و سازماندهی مجدد سیستم عصبی برای کنترل موفق گفتار استوار است. گفتاردرمانگران نحوۀ کنترل سرعت گفتار و نظارت بر آن را به بیماران خود می‌آموزند. همچنین، با بیماران تمرین می‌کنند که چگونه تنش عضلات گفتاری خود را کاهش دهند و گفتاری بدون فشار و تقلا داشته باشند. از سوی دیگر، جنبۀ مهمی از درمان لکنت کودکان تمرکز بر رفع نگرانی‌ها و انگاره‌هایی است که در اثر تداوم لکنت طی سال‌ها در ذهن بیمار شکل گرفته است. خطاهایی که خانواده، مدرسه، همسالان و سایر افراد جامعه در برخورد با لکنت فرد مرتکب می‌شوند در ایجاد این برانگیختگی‌ها و باورها مؤثر است.
باورهای غلطی که منجر به ترس از بیان برخی کلمات شده و لکنت را تشدید کرده است. درواقع، درمان نگرش‌ها و عواطف بیمار بخش عمده‌ای از فرآیند درمان است که بدون آن امکان موفقیت وجود ندارد. بنابراین، درمانگران نه تنها باید دربارۀ سازوکارهای زیربنایی گفتار دانش کافی داشته باشند، بلکه ضروری است بتوانند از روش‌های روان‌شناختی اصلاح رفتار، شناخت‌درمانی و حساسیت‌زدایی نیز بهره ببرند و در صورت لزوم، از همکاری روان‌شناسان مجرب در این زمینه استفاده کنند.
با توجه به آنچه گفته شد، لکنت بیماری هزارچهره‌ای است که به علل بسیار متنوعی رخ می‌دهد و درمان دارویی ندارد. در این میان، نقش اراده و انگیزۀ بیمار در درمان لکنت بسیار پررنگ است. کسی که می‌خواهد بر لکنتش غلبه کند باید پرتلاش و پیگیر باشد، از شکست‌های احتمالی دلسرد نشود، از استمرار تمرینات و طولانی‌شدن دورۀ درمان خسته نشود، شجاعت کافی برای درافتادن با نگرش‌ها و هیجان منفی خود را داشته باشد و خود را برای تغییر جنبه‌های مختلفی از رفتار و شخصیتش آماده کرده باشد.