نوزاد عقب مانده چگونه است؟ علائم و نحوه تشخیص
نوزاد عقب مانده ممکن است در مقایسه با همسالان خود تأخیرهایی در رشد جسمی، حرکتی، شناختی یا زبانی نشان دهد. در این مقاله، بیشتر درباره علائم و راه‌های تشخیص این اختلال صحبت خواهیم کرد.
نوزاد عقب مانده ممکن است در مقایسه با همسالان خود تأخیرهایی در رشد جسمی، حرکتی، شناختی یا زبانی نشان دهد. این تأخیرها می‌توانند ناشی از عوامل ژنتیکی، مشکلات هنگام تولد یا شرایط محیطی باشند. تشخیص زود هنگام از طریق بررسی علائم اولیه و انجام آزمایش‌های لازم می‌تواند نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی این نوزادان داشته باشد. در این مقاله، بیشتر درباره علائم و راه‌های تشخیص این اختلال صحبت خواهیم کرد.
ناتوانی ذهنی چیست؟
نوزادی که دچار ناتوانی ذهنی است، در دو حوزه دچار محدودیت خواهد بود:
- بهره هوشی (IQ): آی‌کیو به توانایی نوزاد در یادگیری، استدلال، تصمیم‌گیری و حل مسائل اشاره دارد.
- رفتارهای انطباقی: این مهارت‌ها برای زندگی روزمره ضروری هستند و شامل برقراری ارتباط مؤثر با دیگران، تعامل اجتماعی و مراقبت از خود می‌شوند.
ضریب هوشی (IQ) با آزمون‌های استاندارد اندازه‌گیری می‌شود. میانگین IQ برابر با ۱۰۰ است و اکثر افراد دارای نمره‌ای بین ۸۵ تا ۱۱۵ هستند. اگر کودکی ضریب هوشی کمتر از ۷۰ تا ۷۵ داشته باشد، به‌عنوان فردی با ناتوانی ذهنی شناخته می‌شود.
نحوه تشخیص ناتوانی ذهنی در کودکان
برای ارزیابی رفتارهای انطباقی، متخصص اطفال مهارت‌های کودک را مشاهده و با همسالان او مقایسه می‌کند. موارد زیر در این بررسی‌ها لحاظ می‌شوند:
- توانایی غذا خوردن و لباس پوشیدن مستقل
- میزان توانایی برقراری ارتباط با دیگران و درک آن‌ها
- نحوه تعامل کودک با خانواده، دوستان و کودکان هم سن
انواع ناتوانی ذهنی
به طور کلی، ناتوانی ذهنی به چهار دسته تقسیم می‌شود:
- خفیف
- متوسط
- شدید
- عمیق
بارزترین علائم این ناتوانی در کودکان دارای ناتوانی ذهنی عمیق مشاهده می‌شود. سابقه خانوادگی این بیماری، ویژگی‌های جسمی و نقاط عطف رشد می‌توانند در تشخیص زودهنگام آن نقش مؤثری داشته باشند.
معیارهای تشخیص ناتوانی ذهنی در کودکان
از دو ماهگی تا یک سالگی، کودکان نقاط عطف رشدی بسیاری را تجربه می‌کنند. در این دوران، نوزاد از یک کودک وابسته به فردی کنجکاو تبدیل می‌شود که محیط اطراف خود را کشف می‌کند.
نقاط عطف رشد کودکان زیر یک سال
- ۲ تا ۳ ماهگی: توجه به صداها، تلاش برای پاسخ‌دادن، دنبال‌کردن اشیا با چشم، بلند کردن و نگه‌داشتن سر
- ۴ تا ۶ ماهگی: زمزمه‌کردن، توجه به صحبت‌های دیگران، انجام حرکات هدفمند، غلت‌زدن
- ۷ تا ۹ ماهگی: ایجاد دلبستگی به والدین، کنترل بهتر دست‌ها، غلت‌زدن و نشستن
- ۱۰ تا ۱۲ ماهگی: درک برخی کلمات و عبارات، تقلید صداها، گفتن یکی دو کلمه، کنجکاوی، گرفتن و دادن اشیا، ایستادن با کمک وسایل
اگر کودکی در این مهارت‌های اساسی تأخیر داشته باشد، لازم است پزشک وضعیت بینایی و شنوایی او را بررسی کند تا مشخص شود که مشکل ناشی از اختلالات حسی مانند کم‌بینایی یا کم‌شنوایی نیست.
علائم ناتوانی ذهنی
گاهی تشخیص ناتوانی ذهنی دشوار است، اما برخی نشانه‌ها در نوزادان و کودکان نوپا می‌توانند هشداردهنده باشند:
۱. تأخیر در رشد فیزیکی
کودکانی که دچار ناتوانی ذهنی شدید هستند، ممکن است علائم زیر را داشته باشند:
- ضعف عضلانی
- مک زدن ضعیف هنگام شیر خوردن
- عدم هماهنگی در مکیدن و بلعیدن
براساس گزارش Healthy Kids، کودکانی که درجات خفیف‌تری از این ناتوانی را دارند، ممکن است با نشستن و ایستادن مشکل داشته باشند. برخی از این کودکان تا ۶ ماهگی غلت نمی‌زنند و تا ۱۲ ماهگی چهار دست‌وپا راه نمی‌روند.
۲. تأخیر در گفتار
تشخیص مشکلات گفتاری در نوزادان دشوار است، اما نشانه‌های زیر می‌توانند حاکی از وجود مشکل باشند:
- ناتوانی در تکرار صداها در ۳ تا ۶ ماهگی
- عدم زمزمه و تقلید صداها در ۵ تا ۹ ماهگی
به طور معمول، نوزادان اولین کلمات خود را تا ۱۴ ماهگی می‌گویند و تا قبل از دو سالگی از ترکیب دو کلمه استفاده می‌کنند.
۳. واکنش به محیط
- نوزادان سالم معمولاً به صداهای محیطی واکنش نشان داده و به آن توجه می‌کنند و تا یک یا دو ماهگی به صورت خود جوش لبخند می‌زنند.
- نداشتن واکنش مناسب به محیط می‌تواند نشان‌دهنده اختلال فکری باشد.
دیگر علائم تأخیر رشدی و تشخیص نوزاد عقب مانده شامل موارد زیر می‌شوند:
- عدم علاقه به افراد دیگر
- عدم شناخت والدین در سه ماهگی
- بی‌حالی غیرطبیعی
علل ناتوانی ذهنی در کودکان
ناتوانی ذهنی یک اختلال رشد عصبی است که می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله عوامل ژنتیکی، مشکلات مادرزادی، شرایط محیطی و بیماری‌های عفونی مادر در دوران بارداری ایجاد شود. در این بخش، به بررسی این عوامل و تأثیر آن‌ها بر رشد ذهنی کودک می‌پردازیم.
۱. عوامل ژنتیکی
یکی از مهم‌ترین دلایل ناتوانی ذهنی در کودکان، عوامل ژنتیکی هستند. برخی از شایع‌ترین اختلالات ژنتیکی مرتبط با ناتوانی ذهنی عبارتند از:
- سندروم داون: این سندروم ناشی از وجود یک کروموزوم اضافی در جفت کروموزوم شماره ۲۱ است. کودکان مبتلا به سندروم داون معمولاً دارای ویژگی‌های خاص ظاهری، تأخیر در رشد شناختی و مشکلات یادگیری هستند.
- سندروم فراجیل ایکس: این سندروم در اثر جهش در ژن FMR۱ روی کروموزوم X ایجاد می‌شود. کودکانی که به این اختلال دچار می‌شوند، معمولاً مشکلات یادگیری، بیش‌فعالی و اختلالات زبانی دارند. این سندروم یکی از شایع‌ترین علل ارثی ناتوانی ذهنی است.
۲. اختلالات مادرزادی و مشکلات هنگام تولد
برخی از مشکلاتی که در دوران بارداری یا هنگام تولد رخ می‌دهند، می‌توانند به ناتوانی ذهنی در کودکان منجر شوند:
- کمبود اکسیژن هنگام تولد (هیپوکسی): اگر نوزاد هنگام زایمان دچار کمبود اکسیژن شود، ممکن است آسیب مغزی ببیند که در نهایت به مشکلات شناختی و رشدی منجر می‌شود.
- وزن کم هنگام تولد: نوزادانی که با وزن بسیار کم متولد می‌شوند، در معرض خطر بیشتری برای مشکلات رشد ذهنی قرار دارند، به‌خصوص اگر به‌دلیل زایمان زودرس متولد شده باشند.
- اختلالات متابولیک مادرزادی: برخی بیماری‌های متابولیکی، مانند فنیل‌کتونوریا (PKU)، می‌توانند باعث تجمع مواد سمی در مغز نوزاد شوند و رشد شناختی او را تحت تأثیر قرار دهند.
۳. عوامل محیطی
محیطی که کودک در آن رشد می‌کند، نقش مهمی در رشد شناختی او دارد. برخی از مهم‌ترین عوامل محیطی که می‌توانند باعث ناتوانی ذهنی شوند عبارتند از:
- سوءتغذیه: تغذیه ناکافی و کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری، مانند ید و آهن، در دوران بارداری و اوایل کودکی می‌تواند بر رشد مغزی تأثیر منفی بگذارد و باعث ناتوانی ذهنی شود.
- قرارگیری در معرض مواد سمی: برخی مواد شیمیایی مانند سرب، جیوه و آرسنیک می‌توانند تأثیرات مخربی بر رشد مغز کودکان داشته باشند. قرار گرفتن در معرض این مواد، به‌خصوص در دوران جنینی، می‌تواند باعث مشکلات شناختی و رشدی شود.
- مصرف الکل و مواد مخدر در دوران بارداری: مادرانی که در دوران بارداری از الکل یا مواد مخدر استفاده می‌کنند، خطر بروز ناهنجاری‌های مغزی و ناتوانی ذهنی در فرزندشان را افزایش می‌دهند. به‌عنوان مثال، سندروم جنین الکلی (FAS) یکی از عوارض جدی مصرف الکل در دوران بارداری است که می‌تواند منجر به مشکلات ذهنی و رفتاری شود.
۴. بیماری‌های عفونی مادر در دوران بارداری
برخی از بیماری‌های عفونی که مادر در دوران بارداری به آن‌ها مبتلا می‌شود، می‌توانند تأثیرات مخربی بر رشد مغز جنین داشته باشند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سرخجه: اگر مادر در سه‌ماهه اول بارداری به سرخجه مبتلا شود، خطر بروز ناتوانی ذهنی، مشکلات شنوایی و بینایی در نوزاد افزایش می‌یابد.
- توکسوپلاسموز: این عفونت که از طریق تماس با مدفوع گربه یا مصرف گوشت خام آلوده منتقل می‌شود، می‌تواند باعث آسیب‌های مغزی و مشکلات رشدی در جنین شود.
- سیتومگالوویروس (CMV): این ویروس یکی از علل شایع ناتوانی ذهنی و کم‌شنوایی مادرزادی در کودکان است و در صورت انتقال از مادر به جنین، می‌تواند منجر به آسیب‌های عصبی شود.
- زیکا ویروس: این ویروس که از طریق نیش پشه منتقل می‌شود، می‌تواند باعث میکروسفالی (کوچک بودن غیرطبیعی سر) در نوزاد شود که اغلب با مشکلات شناختی و ناتوانی ذهنی همراه است.
نتیجه‌گیری
شناخت علائم نوزاد عقب مانده و تشخیص به موقع آن می‌تواند در مدیریت بهتر این وضعیت و ارائه حمایت‌های مناسب بسیار مؤثر باشد. با مراجعه منظم به پزشک متخصص، ارزیابی رشد نوزاد و دریافت مداخلات درمانی مناسب، می‌توان به بهبود توانایی‌های او کمک کرد و مسیر بهتری برای رشد و توسعه او فراهم ساخت.
