خانم مرضیه برومند، یک عمر فعالیت برای کودکان

نی نی بان: مرضیه برومند از کارگردان های موفق تلویزیونی در تولید فیلم ها و مجموعه های طنز داستانی با هدف جذب مخاطب کودک و نوجوان است. از این رو یکی از شناخته شده ترین نام هایی است که در حوزه سینمای کودک و نوجوان وجود دارد. او فیلم هایی چون شهر موش ها، الو الو من جوجوام و مربای شیرین را در کارنامه سینمایی و آثار برجسته یی چون مدرسه موش ها، قصه های تابه تا، خونه مادربزرگه، آرایشگاه زیبا، خودروی تهران ۱۱، هتل و ورثه آقای نیکبخت را در کارنامه تلویزیونی خود ثبت کرده است.

درخشش سینمایی این کارگردان باسابقه و توانای عرصه کودک و نوجوان به دهه 60 سینمای ایران و فیلم شهر موش ها که ادامه یی بر مجموعه عروسکی مدرسه موش ها محسوب می شود، بازمی گردد.

مرضیه سادات برومندیزدی متولد خردادماه ۱۳۳۰ در تهران است. وی به خاطر موقعیت شغلی پدرش مرتب در سفر و ماموریت بود و از این رو سه، چهار سال اول عمرش را در خوی گذراند. در چهار سالگی به تهران آمد و در جنوب شرقی این شهر ساکن شد و تا مقطع دیپلم آنجا بود. آشنایی اش با عرصه تصویر و دنیای کودک در نوجوانی شکل گرفت یعنی زمانی که خانواده اش موفق به خرید تلویزیون شدند. در همان سال ها عطش فیلم دیدن را داشت.

با این گرایش و میل شدید مرضیه برومند در سال 1348 به دانشکده هنرهای زیبای تهران راه یافت و چهار سال بعد در رشته هنرهای نمایشی فارغ التحصیل شد.

برومند از ابتدای حضور در عرصه های هنری جذب گروه های مختلف تئاتری کودک و نوجوان شد. البته پیش از ورود به دانشکده هنرهای زیبا، در تئاترها و نمایش های تلویزیونی از جمله استراحت در طبقه بالا (۱۳۴۷)، امشب از خود می سازیم (۱۳۴۸)، وای بر مقلوب (۱۳۴۹) و سفر خوش (۱۳۴۹) حضور یافت. پس از فارغ التحصیلی نیز نمایش هایی چون کدو قلقله و دیو (۱۳۵۴)، اولدوز و کلاغ ها (سال های ۵۸ - ۵۴)، داستان ضحاک (۱۳۵۸) و یک جفت کفش برای زهرا را تجربه کرد.

او در این سال ها عضو گروه تئاتر پیاده مهدی هاشمی و داریوش فرهنگ بود. برومند در زمینه کار کودک عضو پایه گذاران نخستین گروه نمایش کودک در تلویزیون در سال 1350و عضو پایه گذاران نخستین گروه تئاتر ویژه کودکان و نوجوانان بود.

مرضیه برومند علاوه بر فعالیت در زمینه مورد علاقه اش، هر از گاهی به ایفای نقش های کوتاه در آثار سینمایی و تلویزیونی می پرداخت تا شناخت بهتری از حس و حال حضور بر صحنه داشته باشد. این روند که از گذشته و حضورهای کوتاه در فیلم هایی چون دایره مینا، سلطان صاحبقران، حکایت مسافر گمنام و تحفه ها آغاز شده بود، در کارهای بعدی و اخیر او ادامه یافته است که از آن جمله می توان به سریال آرایشگاه زیبا در نقش کوتاه مادر چندین کودک که برای آرایش به آرایشگاه اسد می آیند و نقش مادر حمیرا در سریال معصومیت از دست رفته و آخرین سریال او که در ایام نوروز با نام نشانی پخش شد، اشاره کرد.

به این ترتیب، او تجربه های ارزنده یی در عرصه های گوناگون نمایشی به دست آورد. اما برومند را اغلب به عنوان عروسک گردان و عروسک ساز می شناختند زیرا عمده ترین و شاخص ترین تجربیات خود را در این زمینه کسب کرده و امروز یکی از چهره ها و هنرمندان این عرصه شناخته می شود.زیر گنبد کبود سری اول یک برنامه تلویزیونی پنج قسمتی بود که او در سال 1361 با حضور دو بازیگر خردسال لیلی رشیدی و لیلا حاتمی آن را ساخت. مرضیه برومند در این برنامه مجری و قصه گو بود. او قصه را تعریف می کرد و بازیگران آن را به نمایش درمی آوردند. چند سال بعد این شکل برنامه سازی در برنامه یی دیگر با همین نام ادامه یافت که در آن مرضیه برومند در کنار ایرج طهماسب، راضیه برومند و رضا بابک مسوولیت نگارش قصه ها را بر عهده داشت. بی گمان شاخص ترین مجموعه تلویزیونی مرضیه برومند در خلال سال های 60 تا 63 مدرسه موش ها است؛ مجموعه یی که خاطره انگیزترین مجموعه تلویزیونی برای نسل های جوان و میانسال امروز به حساب می آید؛ مجموعه یی پر از شخصیت ها و عروسک های مختلف که هر کدام پرداخت و شخصیت پردازی ویژه یی داشتند. عروسک هایی چون نارنجی، کپل، خوش خواب، گوش دراز، دم باریک، عینکی و سرمایی که تنها اسم آنها برای شناخت کامل شخصیت ها و خصوصیات شان نزد کودک کفایت می کرد. برومند به این دلیل این شخصیت ها را بر اساس خصوصیات رفتاری شان نامگذاری کرده بود که مخاطب کودک با شنیدن نام هر یک به ماهیت رفتاری وی پی ببرد و درگیر وقایع و مفهوم آموزشی شود.

شاگردان این مدرسه استثنایی شاید بالغ بر ۱۵ تا ۲۰ شخصیت می شدند. خلق این شخصیت های مختلف و مستقل بی نهایت دشوار بود و می توان گفت در مقایسه با آثار عروسکی که بعدها ساخته شدند و عموماً یک یا دو شخصیت اصلی داشتند، مدرسه موش ها به لحاظ ساخت و نگارش، جایگاهی ویژه در میان آثار کودک تلویزیون و سینما دارد.

پس از پایان بخش تلویزیونی این مجموعه، برومند یکی از معروف ترین و موفق ترین فیلم های عروسکی دهه 60 سینمای ایران شهر موش ها را با همکاری محمدعلی طالبی ساخت. اگرچه این فیلم منتسب به محمدعلی طالبی است اما نقش مرضیه برومند در ساخت و ساز و پدید آمدن این فیلم سینمایی عروسکی اگر بیش از محمدعلی طالبی نباشد، کمتر از او نیز نبوده است.
شهر موش ها پیش از عرضه شدن در قالب یک فیلم بلند سینمایی، موفقیت و محبوبیت خود را از شخصیت پردازی صحیح و مطلوب مجموعه تلویزیونی مدرسه موش ها گرفته بود. به عبارت بهتر می توان گفت این اثر بیشترین موفقیت خود را مدیون تیزهوشی و قابلیت های حرفه یی مرضیه برومند در عرصه نمایش های عروسکی است. از این رو کارگردان ها بر اساس ارتباط چند شخصیت آشنای عروسکی داستانی تازه را به تصویر کشیدند و از آنجا که شخصیت پردازی در هر نمایش عروسکی مهم ترین بخش کار است، تماشاگران شهر موش ها با آگاهی و آشنایی قبلی خط ارتباطی پررنگ تری با شخصیت ها و فضای قصه پیدا کردند. به این ترتیب درصد قابل توجهی از این استحکام و همراهی مخاطب مرهون تلاش مرضیه برومند بوده است.

برومند پس از این فیلم چند مجموعه عروسکی از جمله زال و سیمرغ و یک، دو همه با هم را برای گروه کودک شبکه های یک و دو ساخت اما در هیچ یک نتوانست موفقیت مدرسه موش ها را تکرار کند. بنابراین با طرح دیگری به سراغ مجموعه عروسکی خونه مادربزرگه رفت و ثابت کرد قابلیت درخشش دوباره یی را پس از اولین مجموعه تلویزیونی موفقش دارد.

بر اساس یک نظرسنجی ۶۸ درصد کودکان شش تا دوازده ساله شهر تهران خونه مادربزرگه را یکی از برنامه های عروسکی مورد علاقه شان دانسته اند. از این تعداد ۹۶ درصد مخاطب و تماشاگر این مجموعه بوده اند. ۷۱ درصد برنامه را به طور دائم تماشا کرده اند و ۸۴ درصد اظهار داشته اند که این برنامه را زیاد دوست داشته اند. اکثر بینندگان از آهنگ برنامه زیاد خوش شان آمده، ۷۵ درصد دکور برنامه را زیاد دوست داشته اند و ۷۱ درصد نیز پیام برنامه را که دوستی و همزیستی مسالمت آمیز بوده، درک کرده اند.

این مجموعه بر اساس فیلمنامه یی از مرضیه برومند، مرحوم احمد بهبهانی و حمید جبلی جلوی دوربین رفت و موفقیت و اقبال عمومی آن نزد کودکان و نوجوانان موجب شد گروه سازنده با پایان یافتن سریال، سری جدید آن را با حضور شخصیت های جدید تولید کنند. سری جدید نیز با موفقیت درخور توجهی روبه رو شد.

پس از موفقیت این سریال، مرضیه برومند کوشید همانند فیلم پیشینش با انتخاب شخصیت های محبوب این مجموعه فیلمی سینمایی بسازد. حاصل این تلاش فیلم سینمایی الو الو من جوجوام بود؛ این فیلم گامی متفاوت در محدوده یی گسترده تر بود. درونمایه فیلم همچنان حیطه مورد علاقه و حرفه یی مرضیه برومند، یعنی نمایش عروسکی و کاراکترهای انسانی را در برمی گیرد. شخصیت های عروسکی مرضیه برومند جاندارتر از آدم های قصه هستند. و این خصوصیات حکایت از روابط عمیق و احساس مشترک سازنده عروسک ها با دست ساخته هایش دارد. فراتر از ارتباط انسان با اشیا فیلم ارتباط درونی مرضیه برومند با عروسک هایش را به تصویر می کشد؛ ارتباطی که کاملاً نمایان و قابل احساس است.
الو الو من جوجوام نیز برآمده از دل سریال موفقی بود که مخاطب کودک مجذوب آن شده بود؛ از این رو نوید موفقیت و فروشی بالا همچون فیلم شهر موش ها را می داد اما چنین نشد. برومند پس از این شکست تجاری در سینما به تلویزیون که جایگاه و خانه نخست او محسوب می شد روی آورد.
برومند در دوره جدید فعالیت های هنری و فیلمسازی اش اندکی از سینمای متداول کودک که صرفاً داستان های آن برای کودکان خوشایند است، فاصله گرفت و حد میانه یی را با آثار خانوادگی اش در پیش گرفت تا اثری بسازد که هم بزرگسالان را جذب کند و هم کودکان را در بر بگیرد؛ در تداوم این سیاست، سریال آرایشگاه زیبا ساخته شد. آرایشگاه زیبا یکی از نمونه های خوب سریال سازی تلویزیونی با مضمون طنز اجتماعی است؛ سریالی که در عین سادگی با داستان های خطی یکنواخت و قابل پیش بینی و با چاشنی طنز خود توانست مخاطبان زیادی جذب کند. عینی بودن شخصیت ها، بازی های درست بازیگران اصلی و فرعی، خلق موقعیت های طنزی که ممکن است در عالم واقع مدام به سادگی از کنارشان بگذریم و متن مناسب، همه از عوامل موفقیت سریال مذکور بودند.

این کارگردان خوش قریحه و خلاق در اکثر کارهایش همواره درک و شناختی صحیح از مخاطبان و سطح سلایق آنها دارد و آثارش را بر این اساس پی می ریزد. این همان ویژگی بود که در مجموعه های تلویزیونی بعدی او از جمله هتل، خودروی تهران 11، خانه تکانی، کاراگاه شمسی و مادام و قصه های تابه تا به یاری اش آمد. آثار نام برده اگرچه طنزی اجتماعی و خانوادگی داشتند اما چون داستان هایشان از بطن جامعه گرفته شده بود، بسیار ملموس تر و باورپذیرتر از دیگر آثار مشابه خانوادگی و اجتماعی بودند.

آرایشگاه زیبا دو لوکیشن عمده داشت که بسیاری از وقایع مهم داستان در آن دو فضا یعنی منزل و آرایشگاه اسد خمارلو اتفاق می افتاد. محل کار اسد خمارلو گزینه و فضای مناسبی برای شکل گیری وقایع مختلف سریال بود؛ زیرا آرایشگاه مغازه یی نیست که مشتریان برای خرید جنسی به آن وارد و سپس خارج شوند. بنابراین آرایشگاه فضای بکری برای ساخت سریال طنز با موضوع اجتماعی به حساب می آمد.

آرایشگاه زیبا سریالی اپیزودیک بود و هر داستان در یک قسمت به پایان می رسید. در عین حال نقطه اتصال تمام داستان ها، وقایع و آدم های اسد خمارلو و خانواده و ماجراهای شخصی او بود که گاهی آنقدر پررنگ به آنها پرداخته می شد که قصه ها و ماجراهای آرایشگاه به طور کامل کنار گذاشته می شد یا به حاشیه می رفت.

با نگاهی به آثار مرضیه برومند می توان گروه ثابتی از بازیگران را دید که همواره تکرار می شوند. برومند شناسنامه شخصیتی و قابلیت های بازی بازیگرانش را می شناسد و بر اساس آنها هر شخصیت را می نویسد. پس زمانی که بازیگر به مرحله یی از شناخت و درک دقیق از نقشی از پیش طرح شده می رسد نیمی از راه را طی کرده است. بنابراین برای تسریع در رسیدن به نقش بهتر است شخصیت برآمده از خود بازیگر باشد. رضا بابک بازیگر نقش اسد بر همین اساس انتخاب شده بود. این روند در تمام کارهای برومند وجود دارد.

خودروی تهران 11 دیگر مجموعه شاخص این کارگردان تلویزیونی است که چند سال پس از سریال آرایشگاه زیبا، چند تئاتر تلویزیونی و مجموعه هایی چون بیالوی آوازخوان در سرزمین بلبل خان (1372)، قصه های تابه تا، کودکی غلامحسین خان و قورباغه سبز تولید شد.
محمل اصلی وقایع خودروی تهران ۱۱ پرایدی بود که هر بار در اختیار شخصی قرار می گرفت تا به این ترتیب داستانی جدید خلق شود.
ساخت موفق این مجموعه نشانگر استعداد و توانایی قابل توجه مرضیه برومند در عرصه هنرهای نمایشی است؛ البته او متن سریال را با همکاری حمید جبلی نوشته بود. ساختار بصری ساده و جذاب خودروی تهران 11 این مجموعه را در ردیف بهترین کارهای مرضیه برومند قرار داده است.

این کارگردان در سریال هتل ساخته دیگرش باز هم همچون آرایشگاه زیبا تلاش کرد با استفاده از موقعیت و فضایی چون هتل به کالبدشکافی مسائل اجتماعی بپردازد و در کنار آن با ایجاد موقعیت های طنز، لحظاتی شاد و سرگرم کننده فراهم کند؛ در عین حال خواسته یا ناخواسته راوی و ناقل فرهنگ اندیشه، احساس و زبان مردم گوشه و کنار کشور نیز شد.

نکته دیگر در سریال هتل مضمون پرمایه بسیاری از قسمت ها بود؛ مضامینی چون ترس، حساسیت، هیجان، کینه، تنهایی و خرافه پرستی که اتفاقات و تعلیق های بسیار داشتند. در واقع هتل بیشتر تلنگر می زد و هر داستان در یک قسمت شکل می گرفت و به نتیجه می رسید.
در حوزه پرداخت شخصیت نیز با پررنگی بعدهای مثبت و منفی روبه رو هستیم؛ تضادی که آدم های داستان را به سیاه و سفید تقسیم می کند. برومند با این عناصر سعی داشته جنبه های طنز اثر را پررنگ تر کند تا به درام کمدی یا تراژدی نیفتد؛ برای مثال دو متصدی پذیرش هتل با دو گونه خصوصیت متفاوت اخلاقی، وجهه یی طنز یافته بودند. در کل بهره گیری از عنصر تضاد در سریال ترفندی است که مرضیه برومند در سریال های دیگرش چون آرایشگاه زیبا، خودروی تهران ۱۱ و ورثه آقای نیکبخت نیز هوشمندانه آن را به کار برده است.

ورثه آقای نیکبخت در نوروز سال 1379 این کارگردان را وارد ساخت آثار مناسبتی تلویزیون کرد. البته این نوع کار طنزهای او را هم دستخوش تغییر کرد؛ ورثه آقای نیکبخت و پس از آن مجموعه تلویزیونی خانه تکانی هیچ یک از طنزهای عمیقی برخوردار نبودند، در حالی که دیگر آثار او به گونه یی طنز به بررسی مسائل و معضلات اجتماعی می پرداختند.برومند پس از مدتی دوری از سینما بار دیگر با به فراموشی سپردن خاطرات تلخ دو اثر قبلی اش همراه با فیلم مربای شیرین در سال 1379 به این عرصه بازگشت. او در این فیلم ضمن اشاره به ناهنجاری ها اثری شیرین و لذت بخش ساخت. فیلم برداشتی آزاد از داستان هوشنگ مرادی کرمانی بود و چون این دو هنرمند از سلایق و اسلوب های متفاوت ذهنی در خلق آثارشان بهره دارند، حاصل کار نیز کاملاً متفاوت شد. از طرفی چون برومند کارگردانی است که هیچ گاه چهره فقر را در کارهایش به نمایش نمی گذارد و در ساخت آثار سینمایی و تلویزیونی اش همواره تلاش کرده مخاطب جذب کند، شخصیت بچه فقیر داستان مرادی کرمانی را به بچه یی ثروتمند تبدیل کرده که با هیچ مشکلی دست به گریبان نیست، از این رو نویسنده به اثر او اعتراض کرده و گفته بود؛ «کارگردان عنوان می دارد که من به هیچ عنوان حاضر نیستم سراغ یتیم بازی و این قبیل مسائل بروم، در کار من غم و شادی شانه به شانه هم پیش می روند. اما در اینجا یکی از دو سمت قضیه حذف شده.» به هر حال مرضیه برومند کارگردانی است که به ارائه مسائل و مشکلات جامعه در قالب طنز معتقد است و آن را بهترین و موثرترین راه برای بیان مشکلات می داند. اکران مربای شیرین با وجود اختلاف نظر بین کارگردان و نویسنده به علت مشکلات مالی که برای تهیه کننده پیش آمد حدود پنج سال به تعویق افتاد.

کارآگاه شمسی و مادام دیگر اثر برومند بود که از شبکه پنج پخش می شد. این سریال به جهت ناشناخته بودن فرم روایی و گونه داستان پردازی اش در خلال پخش با افت و خیزهای فراوان روبه رو شد. در این مجموعه می توان ردپایی از تمام تجربیات کارگردان در زمینه سریال سازی را جست وجو کرد. شخصیت محوری او این بار پیرزنی بود که برخلاف اغلب خانم های مسن که وقت خود را صرف نصیحت کردن و گره گشایی مشکلات خانوادگی اعضای خانواده و همسایگان می کنند با ذکاوت بسیار، برای حل مشکلات جنایی اقدام می کرد.

کتابفروشی هدهد آخرین ساخته مرضیه برومند است، شاید بتوان گفت شکل ظاهری داستان آن شباهت ویژه یی به خودروی تهران 11 دارد. شخصیت های اصلی داستان به واسطه وسیله نقلیه (خودرو) وارد ماجراهای زندگی آدم های قصه می شوند؛ با این تفاوت که این بار با معرفی یک کتاب ماجرا پایانی خوش می یابد.

وقایع قصه های مرضیه برومند اکثراً حول محور یک شخص، مکان یا وسیله نقلیه می گردند و میزان آشنایی و ارتباط با آنهاست که داستان های قصه را پیش می برد.

نکته دیگر اینکه همیشه برومند در مجموعه سازی در مقایسه با سایر مجموعه سازان یک گام جلوتر بوده است. نگاهی به کارنامه او می تواند صحت این گفته را ثابت کند؛ برای مثال آرایشگاه زیبا در زمان خود تفاوت هایی ویژه با مجموعه های مشابه داشت که پیش از این به آنها اشاره شد. به این ترتیب می توان دریافت که او همواره تلاش می کند خواسته ها و ویژگی های مخاطبان خود را به درستی درک و با کسب شناخت کامل از آنها اثرش را خلق کند. از این رو کارگردانی است که مخاطبش را حفظ می کند.