رشد و تکامل در کودکان، چه مراحلی دارد؟

تبیان: از بدو تولد، والدین مشتاقانه در انتظار رسیدن روزی هستند که فرزندشان شروع به غلتیدن کند، چهار دست و پا برود و روی دو پا بایستد و راه بیفتد. برخلاف تکامل کلامی و زبانی، بررسی مراحل مربوط به تکامل جسمی قابل ارزیابی و سنجش است. تکامل جسمی کودک شامل بخش های جداگانه ای است که در هر یک از آنها کودک می تواند به شیوه ای خاص، کاری را انجام دهد. از زمانی که کودک راه رفتن را فرا می گیرد، ارزیابی چگونگی راه رفتن او اهمیت دارد. آیا او یکی از پاها را در مقابل پای دیگر قرار می دهد؟ طرز راه رفتن او چگونه است؟ آیا قدم هایش را محکم بر می دارد؟

از زمانی که کودک یاد می گیرد با مداد شمعی نقاشی کند، شیوه نقاشی کردن او باید مورد توجه قرار گیرد. چگونه مداد شمعی را روی کاغذ می کشد؟ چگونه آن را به دست می گیرد؟ آیا می تواند فشاری به آن وارد کند و اثری بر روی کاغذ به جا بگذارد؟

برای این که بتوانیم پاسخ پرسش های مذکور را بیابیم بهتر است که با مراحل تکامل جسمی کودک آشنا شویم. در این مقاله اطلاعات پایه در زمینه تکامل جسمی کودک و بخش های آن ارائه شده است:

تکامل جسمی کودک را می توان به دو بخش تقسیم کرد:

۱) تکامل حرکتی درشت (حرکت های اصلی)

2) تکامل حرکتی ظریف

علاوه بر این دو، بخش های دیگری نیز وجود دارد که کودک را متأثر می سازد و انجام برخی از کارهای جسمی را دشوار می کند.

-مهارت های توجهی

-مهارت های تلفیقی حسی

تکامل حرکتی درشت (حرکت های اصلی)این بخش از تکامل جسمی کودک، در مرحله نخست مورد توجه والدین قرار می گیرد.تکامل حرکتی درشت یعنی توانایی عمومی یا طبیعی کودک برای حرکت کردن به اطراف و به کار گرفتن همه ی قسمت ها و اعضای بدن خودش. فعالیت هایی مانند غلتیدن روی زمین، چهار دست و پا رفتن، راه رفتن، دویدن، پریدن، از جمله مهارت های حرکتی درشت محسوب می شوند. این مهارت ها معمولاً در برگیرنده ی همه بدن هستند یا با استفاده از بخش های متعددی از بدن در یک زمان به نمایش گذاشته می شوند. هنگامی که قرار است تکامل حرکتی درشت فرزند خود را ارزیابی کنیم لازم است که به نکته های زیر توجه نماییم:

-مقدار سفتی (Muscle tone) عضلانی: وضعیت عضلانی بدن چگونه است؟ آیا عضلات شل هستند؟ یا این که درهم پیچیده و فشرده؟ اگر تون عضلانی کم باشد و عضلات شل باشند حرکت های بدن کودک بدون قدرت و نیرو خواهد بود. اگر تون عضلانی زیاد باشد و عضلات بدن کودک سفت باشند، حرکت های ناپیوسته و منقطع خواهد داشت. البته ارزیابی صحیح این بخش توسط متخصص کودکان صورت می گیرد.

- قدرت عضلانی:نیروی عضلانی کودک چقدر است؟ با کمک دست ها و پاهایش چه مقدار نیرو و فشار می تواند وارد کند؟ در حالت ایستاده چه اندازه نیرو می تواند وارد کند؟

-چگونگی و کیفیت حرکت های بدن: آیا کودک به نرمی جابجا می شود یا با خشکی و سختی ، دست و پاهایش را حرکت می دهد؟ آرام حرکت می کند یا به سرعت؟ آیا برای این که به اطراف خود برود، تلاش می کند؟

-دامنه حرکت کودک :یکی از مهمترین بخش های تکامل جسمی کودک این است که کودک به شکلی حرکت کند که همه بدن او را در بر بگیرد، یعنی حرکت بتواند از یک طرف بدن به طرف دیگر منتقل شود. مانند این که کودک بتواند شیئی یا توپی را از یک دست خود به دست دیگر خود بدهد.

تکامل حرکتی ظریفاین اصطلاح به حرکت هایی گفته می شود که نیاز به حرکت های کوچکتر و مهارت ها و قابلیت های پیچیده تر دارند. آنچه که بیشتر معروف است این است که حرکت های ظریف، مهارت هایی هستند که کودک با دستان خود انجام می دهد و می تواند خیلی دقیق نباشد. اغلب فعالیت های کودک برای استفاده صحیح از دستانش در این گروه جای دارد. به طور کلی هنگامی می توان گفت یک کودک از مهارت های حرکتی ظریف برخوردار است که بتواند به خوبی از دستانش استفاده کند و آنها را متناسب با سن خود به کار ببرد. برای بیان کردن مهارت های حرکتی ظریف لازم است که مهارت های دیگری را نیز بشناسیم:

- مهارت های حرکتی دیداری:

این مهارت ها، توانایی کودک برای دیدن ( مهارت دیداری) و استفاده همزمان از دست ها است. در اوایل دوره کودکی می توان به فعالیت هایی چون کنار هم چیدن تکه های پازل، ساختن اسباب بازی با مکعب های خانه سازی یا لِگو و ... اشاره نمود.

- مهارت های حرکتی نوشتاری:

هر کاری که شامل استفاده از ابزار نوشتن باشد به عنوان یک مهارت نوشتاری محسوب می شود. مانند: نقاشی کردن، رنگ آمیزی کردن، به کار بردن قلم و... مهمترین نکته در این نوع مهارت ها ، همکاری بین چشم و دست است . کودک با کمک چشمانش، حرکت دست ها را کنترل می کند که چگونه بنویسند یا چگونه نقاشی بکشند.

برنامه ریزی حرکتی

برنامه ریزی حرکتی یعنی ایجاد ارتباطی موفق با محیط فیزیکی اطراف خود، به عبارت دیگر کودک بتواند فعالیت ها و حرکت های خود را برنامه ریزی و سازمان دهی کرده و انجام دهد. زمانی که کودک می خواهد قطعه های یک پازل را کنار یکدیگر قرار دهد، یک بار نگاه کردن به آن کافی نیست ؛ بلکه او باید بتواند فعالیت خود را سازمان دهی کند تا به موفقیت دست یابد. یعنی بداند که با کدام قطعه شروع کند و با کدام قطعه پازل را تمام کند، قطعات همرنگ را در کنار یکدیگر قرار دهد و ... نکته مهم این است که تشخیص دهیم آیا کودک به دلیل وجود مشکل جسمی نمی تواند فعالیتی داشته باشد یا این که از نظر سازماندهی کردن فعالیت با مشکل رو به روست؟

والدین می توانند مهارت های ظریف حرکتی کودک را از روزهای نخست ارزیابی کنند. البته تعیین کردن مرز بین مهارت های حرکتی ظریف و مهارت های حرکتی درشت دشوار به نظر می رسد. در دوره نوزادی و شیرخوارگی کودک نمی تواند به شکلی هماهنگ از دست های خود استفاده کند و حتی تشخیص مرزهای بین مراحل تکامل جسمی دوره های نوزادی، شیرخوارگی و نوپایی ساده به نظر نمی رسد.

اما از سن دو تا سه سالگی تفاوت های موجود بین مراحل تکامل جسمی بیشتر قابل مشاهده خواهد بود، و می توان به فعالیت هایی که کودک با دشواری آنها را انجام می دهد توجه نمود.