سوء تغذیه کودکان ایرانی، الگوی نامناسب غذایی

ایران :

پزشکان و متخصصان تغذیه‌ پر بی‌راه نگفته‌اند که الگوی تغذیه‌ای ایرانی‌ها مناسب نیست، وگرنه در شرایطی که دسترسی تغذیه‌ای در جامعه فراهم است، چرا باید کوتاه‌شدن قد کودکان ایران به یکی از مسائل نظام سلامت کشور تبدیل شود .

اگرچه مهارت ناکافی در تغذیه کودک، به عنوان یکی از عوامل مؤثر در سوءتغذیه و از علل مؤثر بر کوتاهی قد کودکان عنوان می‌شود، اما به نظر می‌رسد در شرایطی که جامعه از نظر مراقبت‌های بهداشتی و درمانی و دسترسی به غذا در شرایط متعادلی قرار دارد، همین نداشتن مهارت در فراهم کردن غذای مفید برای کودکان مسئله اساسی در این زمینه باشد. سیرکردن بچه‌ها با خوراکی‌های بدون ارزش غذایی یا باارزش غذایی پائین مانند چیپس و پفک و دسترسی نداشتن به ریزمغذی‌های ضروری شاید یکی از همان مشکلاتی باشد که به این مسئله دامن زده و به نوعی موجب حاد شدن آن شده است. در واقع کوتاه‌قدی تغذیه‌ای معرف سوءتغذیه‌ای مزمن است که موجب می‌شود کودک به قد مناسب برای سن خود دست نیابد. محرومیت مستمر در دست یافتن به غذای کافی به علت فقر، عفونت‌های مکرر حاصل از شرایط ناسالم محیطی و بهداشتی و دسترسی نداشتن به خدمات و مراقبت‌های مطلوب بهداشتی از مهم‌ترین علل کوتاه‌قدی تغذیه‌ای است .

هم‌اکنون سوءتغذیه کودکان بویژه کم‌وزنی و کوتاه‌قدی تغذیه‌ای به یکی از مشکلات بهداشتی - تغذیه‌ای گروه‌های آسیب‌پذیر مطرح شده است و تفاوت شیوع در مناطق شهری و روستایی دغدغه‌ای بین مسئولان ایجاد کرده که نیازمند برنامه‌ریزی و اجرای مداخلات اساسی است. به همین منظور با مینا مینایی، مسئول برنامه تغذیه کودکان اداره بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت و درمان درباره برنامه‌های این وزارتخانه برای جلوگیری و نحوه مواجهه با این مشکل گفت‌وگو کرده‌ایم .

خانم مینایی! ابتدا به منظور آگاهی بیشتر مردم،درباره کوتاه‌قدی تغذیه‌ای و عوامل به وجود آورنده آن در کودکان توضیح دهید؟

سوءتغذیه کودکان به عنوان پیامد نه بیماری همواره مورد توجه مجامع جهانی بهداشت بوده است. این مشکل پیامد اثرهای متقابل بدن انسان و محیط، دسترسی ناکافی به غذا، ابتلا به بیماری‌ها، مهارت ناکافی در تغذیه کودک،‌محدودیت دسترسی به مراقبت‌ها و خدمات بهداشتی است که با عوارض متعدد ازجمله اختلال رشد جسمی و تکامل مغزی، کاهش بهره هوشی ، قدرت یادگیری، افت تحصیلی، افزایش موارد ابتلا به بیماری‌ها، پوکی استخوان و در نهایت کاهش توانمندی‌های ذهنی و جسمی افراد، توسعه اجتماعی و اقتصادی مناطق و کشورها را به خطر می‌اندازد. در این زمینه سالانه نزدیک به 10 میلیون کودک در کشورهای درحال توسعه از بین می‌روند که علت زیربنایی 50درصد این مرگ و میرها سوءتغذیه است .

از سویی دیگر کوتاه‌قدی تغذیه بازتاب غفلت و فرصت‌های از دست رفته است. این مشکل می‌تواند ناشی از شرایط اقتصادی نامناسب در زمینه دریافت مواد غذایی و عفونت‌های مزمن یا تکرارشونده خفیف باشد که به محدودیت‌های جذب مواد غذایی منجر می‌شود. مطالعات در نقاط مختلف دنیا نشان می‌دهد 50 درصد کودکانی که در شرایط نابسامان اقتصادی و اجتماعی به سر می‌برند تا دو سالگی به کوتاه قدی تغذیه‌ای مبتلا می‌شوند .

حمله‌های مکرر بیماری‌های اسهالی، عفونت‌های حاد دستگاه تنفسی فوقانی، الگوی نامناسب تغذیه به علت ناآگاهی تغذیه‌ای مادر بویژه بعد از 6 ماهگی، دسترسی محدود به غذاهای متنوع و ناامنی غذایی در روستا از علل عمده کوتاه‌قدی تغذیه‌ای در کودکان کشور است. مهمتر از همه نقش ریزمغذی‌ها در سفره غذایی کودکان شهر و روستا که در تأمین رشد طولی کودک مؤثر است، اغلب فراموش می‌شود .

همچنین کمبود ریزمغذی‌ها در نتیجه عفونت‌های انگلی که در مناطق روستایی شایع‌تر است، تشدید می‌شود. در این زمینه مهمترین مقطع مداخله برای فراهم کردن قد مناسب کودکان تا دو سالگی است که این نیاز در مناطق روستایی بیشتر احساس می‌شود .

در مجموع کوتاهی قد در هر مقطعی جبران‌ناپذیر است و با کوتاه قدی‌های احتمالی بعدی، جمع می‌شود و این روند تا دوران پس از بلوغ ادامه می‌یابد، لذا برای جلوگیری از کوتاه شدن قد کودکانمان باید فقط امروز به فکر چاره باشیم .

شاخص‌های مهم تن‌سنجی در کودکان کدامند و چه عواملی روی این شاخص‌ها و وضع تغذیه کودکان تأثیرگذار هستند؟

در کودکان سه شاخص مهم تن‌سنجی شامل وزن برای سن که نشان‌دهنده ابتلا یا عدم ابتلا به کم‌وزنی است، قد برای سن که نشان‌دهنده ابتلا یا عدم ابتلا به کوتاه‌قدی است و وزن برای قد که نشان‌دهنده ابتلا یا عدم ابتلا به لاغری است، به کار می‌رود. کوتاه‌قدی تغذیه‌ای نشان‌دهنده کندی رشد اسکلتی است. این محدودیت رشد می‌تواند از زمان تولد شروع شده باشد، والدین در چند ماه یا حتی در طول سال به کندی رشد قد کودک خود پی نمی‌برند و متأسفانه زمانی متوجه آن می‌شوند که جبران آن در سال‌های بعد و حتی تا جوانی دیگر امکان‌پذیر نخواهد بود. حتی اگر پس از این زمان کودک رشد خوبی هم داشته باشد، رشد از دست رفته در این فاصله زمانی جبران نخواهد شد، چرا که رشد خطی قد خیلی کندتر از رشد توده بدن است. وزن یک کودک در پایان یک سالگی سه برابر شده، اما قد او فقط دو برابر می‌شود، در مقابل روند کوتاه ماندن قد هم پدیده‌ای طولانی‌تر از از دست رفتن وزن بدن است. در شرایط طبیعی، عوامل ناسازگاری که رشد و نمو کودک را تحت تأثیر قرار دهد، وجود ندارد، تفاوتی که در الگوی رشد بچه‌ها و در نتیجه تفاوت‌های نژادی و قومی در جهان وجود دارد، محدود است و تفاوت‌هایی را که در شرایط برابر و مساوی در کودکان زیر پنج‌سال ایجاد می‌کند حدود یک تا پنج‌درصد است. در صورتی که بازبینی داده‌های قد، وزن، سن و جنس کودکان پیش‌دبستانی چندین کشور نشان‌دهنده تأثیر عوامل اقتصادی و اجتماعی در ایجاد تفاوت‌های 12درصدی در قد و 30 درصدی در وزن است .

عوامل اجتماعی و اقتصادی که بر شاخص‌های تن‌سنجی و رشد و نمو کودکان اثر می‌کند، بعضی سریع و نزدیک و برخی دور و غیرمستقیم است. وضع دریافت مواد غذایی و ابتلا به بیماری از عوامل سریع و نزدیک است و عوامل دورتر که مستقیم بر شاخص‌های تن‌سنجی مؤثر نیستند با تأثیر بر عوامل فوری و نزدیک یا از طریق مسیرهای پیچیده‌تر و جانبی عمل می‌کنند، مانند فقر، تهیه الگوهای غذایی نامناسب، استفاده از آب ناسالم، بهره نبردن از خدمات بهدشتی- درمانی که به علت دریافت ناکافی غذا، ابتلا به بیماری‌ها و اختلال در جذب مواد غذایی را به دنبال دارد .

خانم مینایی! وضع ابتلا به کوتاه قدی تغذیه‌ای در بین کودکان ایرانی حاکی از چیست؟ در این زمینه شیوع کوتاه قدی تغذیه‌ای در چه مناطقی از کشور قابل توجه است؟

سوءتغذیه کودکان بویژه کم وزنی و کوتاه قدی تغذیه‌ای در ایران به عنوان یکی از مشکلات بهداشتی و تغذیه‌ای گروه‌های آسیب‌پذیر مطرح است و بررسی‌ها و مطالعات متعدد در این زمینه نشان می‌دهد که شیوع کوتاه قدی کودکان زیر پنج سال در کشور در سال 74، 20درصد بوده است، همچنین براساس نتایج نخستین بررسی کشوری شاخص‌های تن‌سنجی کودکان در سال77، شیوع کوتاه قدی تغذیه‌ای 4/15 درصد و در پسران و دختران به ترتیب 8/16 و 9/13 درصد گزارش شده است .

میزان شیوع کوتاه قدی در کودکان روستایی هم تقریباً 5/1 برابر کودکان شهری است .

بررسی نتایج همچنین نشان می‌دهد که 15 درصد کودکان ایرانی تا آغاز یک سالگی کمتر از آنچه سن آنها ایجاب کرده، قد کشیده‌اند. این رقم تا پایان 23 ماهگی به 18 درصد رسیده و پس از این سن تا پایان پنج سالگی کوتاهی قد در همین حدود تداوم داشته است .

در این زمینه نتایج نخستین بررسی کشوری وضع ریزمغذی‌ها در سال 80 هم نشان داده است که شیوع کوتاه قدی تغذیه‌ای در گروه سنی 15 تا 23 ماه، در دختران و پسران به ترتیب 5/14 و 1/15 درصد و در گروه سنی 6 ساله بین دختران 6/9 و پسران 5/13 درصد بوده است، بنابر مقایسه یافته‌ها در سطح ملی، روند کاهش کوتاه قدی در سال‌های 77 تا 80 کند شده است. اگرچه براساس طبقه‌بندی سازمان جهانی بهداشت، ایران در سال‌های 74، 77 و 80 از نظر شیوع کوتاه قدی از گروه کشورهای با شیوع متوسط به گروه کشورهای با شیوع پائین ارتقا یافته است، اما سرعت روند تغییرات کاهش یافته و به منظور کاهش کوتاه قدی باید استانداردهای زندگی ارتقا یافته و کیفیت الگوی رژیم غذایی بویژه در زمینه تأمین ریزمغذی‌ها بهبود یابد، بنابراین با وجود کاهش شیوع کوتاه قدی تغذیه‌ای در سال‌های 74 تا 80، همچنان سوءتغذیه کودکان از مهمترین مشکلات بهداشتی کشور است .

درباره مناطق با شیوع بالای کوتاه قدی تغذیه‌ای چطور؟

نتایج بررسی‌ها در این زمینه نشان می‌دهد شیوع کوتاه قدی تغذیه‌ای در یکی از استان‌های جنوب شرقی کشور بیشتر بوده و این آمار در روستاها به شکل معنی‌داری بیش از شهرها است. در مناطق روستایی برخی استان‌های جنوب شرقی، شمال شرقی، مرکز و جنوب کشور حدود 50 درصد کودکان مبتلا به کوتاه قدی را در خود جای داده‌اند .

البته یافته‌های مطالعات دهه جدید در ایران بیانگر کاهش درصد کودکان مبتلا به سوءتغذیه در ایران است، اما همچنان این مشکل در برخی مناطق اولویت مهم مداخلاتی در حوزه سلامت است .

در این باره اداره بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت با همکاری صندوق کودکان سازمان ملل متحد در ایران و دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور، بررسی شاخص‌های تن‌سنجی کودکان زیر 6 سال را به تفکیک شهرستان‌های زیرپوشش در سال‌های 86-87 اجرا کرد که در آن شیوع سوءتغذیه (کم‌وزنی، کوتاه قدی، لاغری متوسط و شدید) کودکان زیر 6 سال به تفکیک جمعیت شهری و روستایی شهرستان‌ها تعیین خواهد شد. امیدواریم با نتایج حاصل از این بررسی، نقشه سوءتغذیه کشور به تفکیک شهرستان‌ها ترسیم شود. بدیهی است شناسایی نقاط در معرض خطر ناامنی غذایی می‌تواند زمینه لازم برای ارائه مداخلات هدفمند آینده مانند ارتقای پوشش و کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی، شناسایی و درمان رایگان کودکان مبتلا به سوءتغذیه و ارتقای مشارکت بخش‌های توسعه و رفاه اجتماعی را فراهم آورد .

وزارت بهداشت به منظور کاهش سوءتغذیه و مواجهه با مشکل کوتاه قدی تغذیه‌ای کودکان چه برنامه‌هایی در دست اجرا دارد؟

از سال 75 تا 78 طرح مشارکتی کاهش سوءتغذیه در کودکان مناطق روستایی سه شهرستان کشور با همکاری دستگاه‌های مسئول اجرا شد تا بر مبنای آن الگوی اجرایی مناسبی که قابل تعمیم به کل کشور باشد، به دست آید .

ارزشیابی این طرح مشارکتی پس از سه سال اجرا، حاکی از آن است که میزان شیوع سوءتغذیه کودکان در مناطق موردمداخله تا حدود 50 درصد کاهش یافت .

همچنین برنامه حمایتی تغذیه کودکان زیر 6 سال مبتلا به سوءتغذیه خانوارهای نیازمند با همکاری کمیته امداد از سال 80 در شهرستان سوادکوه مازندران اجرا شد و نتایج مفید آن موجب شد در مدت کوتاهی به 14 استان کشور تعمیم یابد. در این برنامه کمک‌های غذایی به شکل سبد غذایی از سوی دفتر بهبود تغذیه جامعه طراحی شده و براساس آن کمیته امداد کودکان نیازمند را زیرپوشش می‌برد .

همچنین با هدف اجرای ماده 4آئین نامه چتر ایمنی رفاه اجتماعی با رویکرد حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر، برنامه حمایت تغذیه‌ای این گروه‌ها از نیمه سال 84 با همکاری وزارتخانه‌های بهداشت و رفاه و کمیته امداد در کشور اجرا شد و هم‌اکنون 50هزار کودک زیرپوشش این برنامه، سبد غذایی دریافت می‌کنند. نتایج پایش و ارزشیابی این برنامه هم بیانگر بهبود وضع تغذیه بیش از 40 درصد کودکان مبتلا به سوءتغذیه است، همچنین 50 درصد کودکان با دریافت خدمات مشاوره تغذیه بهبود یافته‌اند .

برنامه تأمین یک وعده غذای گرم در روستامهدها هم با حمایت وزارت رفاه و تأمین اجتماعی از سال 86 با همکاری دفتر کودکان سازمان بهزیستی و اداره بهبود تغذیه جامعه در بیش از پنج هزار روستامهد اجرا شده است که در آن شاخص‌های رشد کودکان قبل از شروع و در انتهای برنامه از سوی سیستم بهداشتی کشور تعیین می‌شود .

به علاوه ایجاد مغازه‌های کوچک مواد غذایی در مناطق دورافتاده و دور از دسترس، بهسازی محیط و سالم‌سازی آب آشامیدنی، سوادآموزی، تنظیم سبد غذایی و ارائه کودکان مبتلا به سوءتغذیه، فعالیت 120 مرکز مشاوره تغذیه، اجرای طرح‌های اشتغالزایی و افزایش درآمد از دیگر طرح‌هایی است که در این زمینه اجرا می‌شود .