چرا ارث دختر از ارث پسر کمتر است؟ (۲)

از مسائل مطرح در جامعه که آن را به عنوان یکی از شبهات در ذهن بانوان مسلمان القا می‌کنند، موضوع ارث زنان در اسلام می‌باشد که خدای متعال می‌فرماید: (یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلاَدِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَیَیْنِ)؛ «خدا درباره ی فرزندانتان به شما سفارش می‌کند که سهم (میراث) پسر، دوبرابر دختر باشد.» در مطلب قبل درباره این که چرا ارث دختر از ارث پسر کمتر است، مطالبی آورده شد، در ادامه به توضیحات بیشتر می پردازیم:

ارث مرد همیشه دو برابر نیست!
گذشته از این ارث دختر و زن همیشه نصف مردان نیست؛ بلکه موارد متعددی در فقه اسلامی وجود دارد که طایفه‌هایی از زنان مساوی و یا حتی بیش‌تر از مردان ارث می‌برند. به عنوان نمونه:

- سهم الارث پدر و مادر میّت: اگر شخص متوفّی فرزند داشته باشد، پدر و مادر وی به طور مساوی یک ششم (سدس) ارث می‌برند و چهار قسمت آن را فرزند دختر یا پسر به تنهایی ارث می‌برند.


- اگر وارث میّت فقط یک دایی یا یک خاله باشد، تمام مال به او می‌رسد و اگر هم دایی و هم خاله باشد و همه پدر و مادری، یا پدری، یا مادری باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود.

- اگر وارث میّت فقط یک خواهر یا یک برادر مادری باشد که از پدر میت با میت جدا است، تمام مال به او می‌رسد و اگر چند برادر مادری یا چند خواهر مادری باشند، مال به طور مساوی بین آنان تقسیم می‌شود.

- در صورتی که متوفّی یک پدر و یک دختر داشته باشد، پدرش فقط یک ششم ارث می‌برد و وارث تمام ماترک، دختر است.

بنابراین، سؤال را به صورت کلّی نمی‌توان طرح کرد که چرا همیشه ارث زن نصف مرد است؛ زیرا در مواردی ارث زن و مرد مساوی و در مواردی ارث زن از مرد بیش‌تر است و فقط در برخی موارد ارث زن از مرد کم‌تر است، پس بهتر است سؤال را این‌طور مطرح کنیم: چرا در برخی موارد ارث زنان نصف مردان است.

- اگر فرزندان متوفی در زمان حیاتش مرده باشند و از آن‌ها فرزندی مانده باشد؛ یعنی متوفی دارای نوه باشد، نوه‌ی پسری سهم پسر را به ارث می‌برد و نوه‌ی دختری سهم دختر را، پس اگر نوه‌ی پسری متوفی، دختر باشد، و نوه‌ی دختری پسر، به آن دختر که نوه‌ی پسری است، دو برابر آن پسری که نوه‌‌ی دختری است، ارث تعلق می‌گیرد.

جواز وصیت به نفع دختر
هرگاه در اثر شرایط خاصّی حمایت بیش‌تر از زن یا دختر ضروری به نظر آید، در چنین مواقعی صاحب مال با اتّخاذ تدابیری که در شرع مقدّس آمده است، می‌تواند حمایت لازم را از فرد مذکور به عمل آورده. بدین معنا که اگر پدری احیاناً حمایت بیش‌تری از دختر خود را ضروری تشخیص دهد، می‌تواند در ایّام حیات خود، قسمتی از اموال خود را به او هبه نماید یا اینکه از محل، ثلث اموال خود، مبلغی بیش از سهم الارث را از باب وصیت به دختر خود اختصاص دهد.

علامه جعفری(ره) و پرسش دانشمند فرانسوی
علامه جعفری(ره) در پاسخ به پرسش «روژه گارودی» دانشمند معروف فرانسوی در موضوع تفاوت زن و مرد می‌گوید: «بدان جهت که عمده‌ی گردونه‌ی اقتصادی با نیروی عضلانی و فکری مردها به حرکت درمی‌آید و در این مسیر همواره مردها هستند که تحت فشار عوامل خرد کننده‌ی اقتصاد، انرزژی‌های فکری و عضوی خود را مستهلک می‌نمایند و از طرفی دیگر مخارج عالیه به طور اکثریت به عهده‌ی مردهاست؛ لذا سهمیه‌ی ارث مرد در چند مورد (نه در تمام موارد) از زن بیش‌تر است. از طرفی دیگر، زن به جهت عوامل جنسی خود نمی‌تواند در تولید و دیگر جریانات اقتصادی شرکت فعّال کند، مخصوصاً از جهت ضرورت تربیت عاطفی و احساساتی کودکانه و نوجوانان، مخارج او باید از ناحیه‌ی مرد تأمین شود که در اصطلاح فقه اسلامی آن را نفقه می‌گویند.»

حقوق اقتصادی بدون توقع مسئولیت
از منظر اسلام انجام کارهای منزل وظیفه‌ی شرعی و فقهی زن نیست؛ بلکه وظیفه‌ی اخلاقی و برای حفظ خانواده است و خدا برای زنان در برابر تکالیفی همچون: تولید مثل، تربیت نسل، مدیریت داخل خانه و … حقوقی نیز قرارداده است که از جمله، مردان را مسئول حمایت و تأمین عزتمندانه از زنان کرده است. با اینکه زن مسئولیت اقتصادی ندارد؛ اما حقوق اقتصادی دارد؛ یعنی تا وقتی ازدواج نکرده است، باید تحت حمایت مالی پدر و خانواده‌اش قرار گیرد و بعد از ازدواج این مسئولیت بر دوش شوهر است و اگر هیچ کدام از این حامیان مالی نبودند، بر حکومت اسلامی و بیت‌المال است که این گونه زنان را به لحاظ اقتصادی تأمین کنند و نباید زن به بیگاری و استثمار کشیده شود. در هر صورت، مالکیت مستقل زن بدون مسئولیت اقتصادی، حقّ اوست.

با توجه به ساختار وجود زنان و قدرت جسمی مردان، خدا بر عهده‌ی مردان مسئولیت دفاع از زن در مقابل مسائلی که به قوای بدنی زن آسیب می‌زند، قرار داده است؛ ولی زن هرگز مسئول دفاع از مرد (چه از لحاظ اجتماعی و چه اقتصادی، نظامی، و غیر) را قرار ندارد و معنای آیه‌ی شریفه‌ی (الرِّجالُ قوّامونََ عَلی النّساء)۵؛ همین مسئولیت است، نه تفوق صرف و رابطه‌ی خشک کارگر و کارفرما، به این جهت اگر در مورد برخی موضوعات ارث برای مردان سهم بیش‌تری قرار داده است، به خاطر کمک به ایفای مسئولیت آنان برای حمایت از زنان است، نه برای تضعیف جنس زن در مقابل مرد.

«یونس بن عبد الرحمن» از امام رضا(ع) پرسید: وقتی شخصی می‌میرد و فرزندان او از جهت رابطه‌ی نسبی مساوی هستند؛ چرا ارث پسر بیش‌تر از ارث دختر است؟ در حالی که فرزند دختر از پسر ضعیف‌تر و در تولید ثروت عاجزتر است؟!

حضرت در پاسخ فرمود: برای اینکه خدا مدیریت اقتصادی خانواده (و مسئولیت دفاع عزتمندانه از زن) را به دست مرد سپرده و از این لحاظ آنان بر زنان تسلط دارند و هزینه‌ی زندگی را بر عهده‌ی آنان نهاده است و زنان از ثروت مردان بهره‌برداری خواهند کرد.