اصول تربیتی کودک، تاثیر تشویق مداوم چیست؟

در کوچه ای پیرمردی کنار مدرسه پسرانه زندگی می کرد. پسربچه ها بعد از تعطیل شدن از مدرسه به کوچه می ریختند و قوطی های نوشابه را با لگد به در و دیوار می کوبیدند و از سر و صدای ایجادشده لذت می بردند. پیرمرد که از این سر و صدا به تنگ آمده بود، چاره ای اندیشید. بیرون آمد و به پسربچه ها گفت از این کار شما خوشم می آید. از فردا برای این کار به شما ۱۰ دلار خواهم داد. پسربچه ها خوشحال از پولی که قرار بگیرند از فردای آن روز بیشتر قوطی ها را شوت می کردند اما پیرمرد به مرور زمان، عایدی این کودکان را کم کرد تا اینکه روزی تنها به آنها یک دلار داد و پسربچه ها که یک دلاری به چشمشان ناچیز بود دیگر حاضر نشدند به خاطر این مبلغ کم، کاری را بکنند که قبلا بدون هیچ تشویقی از آن لذت می بردند.

این داستان تنها می خواهد یک مفهوم را برساند و آن این است که تشویق می تواند گاهی قاتل اشتیاق آدم ها باشد. روان شناسان توصیه می کنند از تشویق بجا و در حد مشخص استفاده کنید و در برخی شرایط اجازه بدهید کودک از کاری که می کند لذت ببرد. در این مطلب در گفت و گویی با دکتر کتایون خوشابی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، نظر ایشان را درباره آداب تشویق کودکان جویا شده ایم.

آیا تشویق نابجا مضر است؟
البته! تشویق در هر شرایطی و به هر شکلی توصیه نمی شود. با توجه به سن کودک روش رفتاری انتخابی باید تغییر کند و درجه تشویق هم بسته به نوع رفتاری که می خواهیم در کودک شکل بگیرد، متفاوت است. تشویق های بزرگ برای کارهای کوچک در نهایت تبدیل به باج می شوند و کودک کار را فقط برای گرفتن جایزه آن هم برای مدت محدودی تا رسیدن به خواسته اش انجام خواهد داد که اصلا مناسب نیست.

تشویق تا چه سنی می تواند کارایی داشته باشد؟
هرچه کودک کم سن و سال تر باشد به روش های رفتاری مثل تشویق بهتر جواب می دهند. وقتی سن کودک بالاتر می رود، استفاده از روش های مثبت و تشویقی کارایی خود را از دست می دهد و زمانی می رسد که دیگر این نوع روش ها پاسخگوی انتظار والدین نیست. تشویق بیشترین کارایی را در سنین قبل از دبستان دارد و از 9 سالگی به بعد این روش ها کارکرد کمتری دارند. از این سن به بعد در مورد علت رفتارها می توان با کودک صحبت کرد. کودکان در این سن منطقی تر هستند و باید بیشتر با صحبت آنها را متقاعد کرد.

معمولا برای آموزش چه کارهایی از تشویق استفاده می کنیم؟
یکی از کارکردهای اصلی تشویق، تثبیت رفتار است. قصد ما شکل دادن رفتار و گرفتن عملکردی است که از کودک انتظار داریم مثل مسواک زدن. این کارها الزما شاید لذت بخش نباشد اما با روش های تشویقی قصد دارم مسئولیت پذیری را در کودک بالا ببریم.

برخی افراد معتقدند برای کارهایی که به نحوی وظیفه کودک است نباید از تشویق و تنبه استفاده کنیم!
درست است رفتارهایی مثل مرتب کردن اتاق، مسواک زدن، غذا خوردن، دستشویی رفتن و خود را تمیز کردن وظایف عمومی است و اگر تشویق خیلی بزرگ باشد کودک فکر می کند این وظیفه ای خارج از معمول است که به خاطر آن باید جایزه بگیرد. توصیه می کنیم در هفته های نخست که می خواهیم این رفتار در کودک تثبیت شود از مشوق های کوچک مثل برچسب استفاده کنید و به مرور با نهادینه شدن رفتار آن را کنار بگذارید تا کودک آن را عادی انجام دهد.

این روش ترتیبی را می توان برای همه کودکان با هر ویژگی استفاده کرد؟
تشویق روی بچه های آرام، بهتر اثر می کند تا بچه های بدقلق، کودکان بدقلق انعطاف پذیری کمتری دارند و شکل دهی رفتارشان با تشویق و تنبیه سخت است. شاید برای بردن کودک انعطاف پذیر به بیرون از خانه چندین بار نیاز به تشویق داشته باشید و بعد از مدتی تجارب لذت بخشی که از بودن در خارج از خانه داشته میل به بیرون رفتن را در او افزایش دهد اما در یک کودک بدقلق همیشه باید تشویق وجود داشته باشد.

از چه چیزی به عنوان مشوق استفاده کنیم؟
مشوق ها کلامی و غیرکلامی اند. غیرکلامی مثل نگاه محبت آمیز والدین و مربیان، لبخند و توجه خاص به کودک. تشویق کلامی نیز به شکل جملاتی مثل آفرین، به تو افتخار می کنم و... است. در کنار مشوق های کلامی و غیرکلامی مشوق هایی هستند که جنبه مادی دارند. برچسب، رفتن به تئاتر و سینما و شهربازی یا خرید خوراکی و اسباب بازی و...

به عنوان مشوق مادی اسباب بازی را توصیه می کنید؟
نه همیشه. آن هم از نوع گران قیمت! برای ترویج کتابخوانی مشوق می تواند کتاب باشد و باید بلافاصله آن را برای کودک خواند. استفاده از چیزهای کوچک بهتر است. خوب است برای کودک بین 2 مشوق حق انتخاب بگذاریم. این کار به تثبیت رفتار بهتر کودک کمک می کند. مشوق می تواند به شکل بردن کودک به تئاتر یا سینما باشد. مشوق های گران قیمت به مرور جنبه باج دهی پیدا می کنند.

کدام مشوق موثرتر عمل می کند؟
مشوق های برچسبی بسیار خوب است. برای استفاده از برچسب باید برای یک رفتار کودک مثلا مسواک زدن جدولی تهیه کرد و در مورد آن به کودک توضیح داد. اگر کودک رفتار مناسب را انجام داد برچسب را دریافت کند. بعد از مدتی برحسب تعداد برچسب می توان برای کودک مشوق مادی در نظر گرفت. البته برای اینکه کودک به این کار عادت نکند بعد از اینکه والدین و مربیان متوجه شدند رفتار در حال تثبیت شدن است باید فاصله دادن برچسب و مشوق های مادی بیشتر و بعد کم کم قطع شود.