تفاوت تنبلی تخمدان با تخمدان پلی‌کیستیک | بررسی علل تا روش‌های درمان

تعریف تنبلی تخمدان

تنبلی تخمدان یا نارسایی زودرس تخمدان به وضعیتی گفته می‌شود که تخمدان‌ها فعالیت طبیعی خود را در آزادسازی تخمک و تولید هورمون‌ها از دست می‌دهند. این مشکل می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما اغلب در سنین بالاتر و نزدیک یائسگی دیده می‌شود.

مشکل اصلی در این عارضه، کاهش یا توقف عملکرد طبیعی تخمدان‌ها است. تخمدان‌ها به طور طبیعی دو وظیفه اساسی دارند:

۱. آزادسازی تخمک به‌صورت ماهانه برای امکان بارداری.

۲. ترشح هورمون‌های جنسی زنانه مثل استروژن و پروژسترون برای تنظیم چرخه قاعدگی و حفظ سلامت بدن.

وقتی تنبلی تخمدان رخ می‌دهد، این چرخه مختل می‌شود. به این معنا که یا تخمک‌گذاری انجام نمی‌شود، یا بسیار نامنظم است. از طرفی، سطح هورمون استروژن کاهش پیدا می‌کند و در مقابل، هورمون محرک فولیکول (FSH) در خون افزایش می‌یابد، چون بدن تلاش می‌کند تخمدان را به فعالیت وادارد اما پاسخ کافی دریافت نمی‌کند.

بیشتر بخوانید: عوارض تنبلی تخمدان: علت، نشانه ها و درمان تنبلی تخمدان

ظاهر تخمدان در تنبلی تخمدان (POI)

• در تنبلی تخمدان، اندازه و حجم تخمدان‌ها معمولاً کوچک‌تر از حالت طبیعی می‌شود.
• ذخیره فولیکولی تخمدان کاهش پیدا می‌کند، بنابراین در سونوگرافی تعداد فولیکول‌های رشد یافته بسیار کم یا حتی نزدیک به صفر است.
• سطح تخمدان ممکن است صاف و بدون فولیکول‌های متعدد دیده شود.
• در موارد پیشرفته، تخمدان‌ها شبیه تخمدان یائسه می‌شوند؛ یعنی کوچک، کم‌فعال و فاقد فولیکول‌های قابل مشاهده.

تعریف تخمدان پلی‌کیستیک

سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) یک اختلال هورمونی شایع است که در آن تخمدان‌ها حاوی فولیکول‌های متعدد کوچک می‌شوند و  تخمک‌گذاری  به‌درستی صورت نمی‌گیرد.

ظاهر تخمدان در تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)

• در PCOS، برخلاف تنبلی تخمدان، اندازه تخمدان‌ها معمولاً بزرگ‌تر از حد طبیعی است.
• در سونوگرافی، تعداد زیادی فولیکول کوچک (بین ۲ تا ۹ میلی‌متر) در اطراف تخمدان دیده می‌شود. این فولیکول‌ها مثل یک گردنبند مروارید در حاشیه تخمدان قرار دارند.
• حجم تخمدان معمولاً بالاتر از ۱۰ میلی‌لیتر است.
• استروما (بافت داخلی تخمدان) متراکم‌تر و ضخیم‌تر از حالت طبیعی می‌شود.

دلایل تنبلی تخمدان

اولین تفاوت تنبلی تخمدان با تخمدان پلی کیستی در دلایل بروز است. تنبلی تخمدان در هر فرد به دلایل مختلفی رخ می‌دهد اما شایع‌ترین دلایل عبارتند از:

عوامل ژنتیکی و ارثی

عوامل ژنتیکی و ارثی می‌توانند نقش مهمی در بروز تنبلی تخمدان داشته باشند، زیرا برخی ژن‌ها و کروموزوم‌ها مسئول رشد و عملکرد طبیعی تخمدان‌ها هستند. اگر این ژن‌ها دچار تغییر یا جهش شوند، ذخیره تخمدانی کاهش می‌یابد و فولیکول‌ها نمی‌توانند به‌طور کامل رشد کنند یا تخمک‌گذاری انجام شود.

همچنین در برخی زنان، سابقه خانوادگی نارسایی زودرس تخمدان وجود دارد، به این معنا که مادر یا خواهر دچار همین مشکل بوده‌اند و احتمال ابتلا در نسل بعدی افزایش می‌یابد. این عوامل ژنتیکی معمولاً باعث می‌شوند تخمدان‌ها زودتر از سن طبیعی وارد حالتی شبیه یائسگی شوند و عملکرد هورمونی و باروری کاهش یابد.

بیشتر بخوانید: علائم مهم تنبلی تخمدان در دختران

اختلالات خودایمنی که به بافت تخمدان آسیب می‌زنند

در اختلالات خودایمنی که منجر به تنبلی تخمدان می‌شوند، سیستم ایمنی بدن به‌اشتباه سلول‌های خودی تخمدان را هدف قرار می‌دهد. در حالت طبیعی سیستم ایمنی از بدن در برابر عوامل خارجی محافظت می‌کند، اما در این اختلال، آنتی‌بادی‌ها یا سلول‌های ایمنی به بافت تخمدان حمله می‌کنند و باعث آسیب به فولیکول‌ها و سلول‌های تولیدکننده هورمون می‌شوند.

نتیجه این حمله، کاهش ذخیره تخمدانی و کاهش تولید هورمون استروژن و پروژسترون است.

برخی درمان‌های پزشکی مثل شیمی‌درمانی یا پرتو درمانی

داروهای سیتوتوکسیک که در شیمی درمانی استفاده می‌شود می‌تواند به سلول‌های تخمدان آسیب مستقیم برساند، به‌خصوص به فولیکول‌های در حال رشد که مسئول تولید تخمک و هورمون‌های جنسی هستند. این آسیب باعث کاهش تعداد فولیکول‌ها و کاهش ذخیره تخمدانی می‌شود و در نتیجه تخمدان‌ها دیگر قادر به عملکرد طبیعی خود نیستند.

جراحی‌های تخمدان یا برداشتن بخشی از بافت تخمدان

جراحی تخمدان، به‌ویژه وقتی بخشی از بافت تخمدان برداشته شود، می‌تواند تعداد فولیکول‌های موجود در تخمدان را کاهش دهد و به همین دلیل ظرفیت تخمدان برای تولید تخمک و هورمون‌های جنسی کاهش پیدا می‌کند. هر چه بخش بیشتری از بافت تخمدان آسیب ببیند یا برداشته شود، احتمال بروز تنبلی تخمدان یا نارسایی زودرس تخمدان بالاتر می‌رود.

افزایش سن و کاهش طبیعی ذخیره تخمدانی

با افزایش سن، تعداد و کیفیت تخمک‌های موجود در تخمدان‌ها به‌طور طبیعی کاهش می‌یابد و ذخیره تخمدانی کاهش پیدا می‌کند. این روند طبیعی باعث می‌شود تخمدان‌ها کم‌کم توانایی آزادسازی تخمک و تولید هورمون‌های استروژن و پروژسترون را از دست بدهند. در برخی زنان، این کاهش ذخیره تخمدانی سریع‌تر از حد معمول اتفاق می‌افتد و منجر به تنبلی تخمدان یا نارسایی زودرس تخمدان می‌شود، که خود را با نامنظمی یا قطع قاعدگی، کاهش باروری و علائم شبیه یائسگی نشان می‌دهد.

بیشتر بخوانید:   با این درمان خانگی از شر تنبلی تخمدان خلاص شوید

دلایل تخمدان پلی‌کیستیک

در بروز تخمدان پلی کیستیک نیز دلایل مختلفی دخیل‌اند از جمله:

مقاومت به انسولین و افزایش سطح انسولین خون

مقاومت به انسولین یکی از عوامل کلیدی در بروز سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) است. وقتی سلول‌های بدن به انسولین پاسخ طبیعی نمی‌دهند، سطح انسولین خون افزایش پیدا می‌کند. انسولین بالا باعث می‌شود تخمدان‌ها هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) بیشتری تولید کنند. افزایش آندروژن‌ها مانع رشد طبیعی فولیکول‌ها و تخمک‌گذاری می‌شود و باعث می‌شود فولیکول‌ها در تخمدان باقی بمانند و شکل کیستی پیدا کنند.

عدم تعادل هورمونی، به‌ویژه افزایش هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها)

در سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، عدم تعادل هورمونی عمدتاً شامل افزایش هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) و تغییر نسبت هورمون محرک فولیکول (FSH) به هورمون لوتئینه‌کننده (LH) است. معمولاً LH نسبت به FSH افزایش می‌یابد، در حالی که برای تخمک‌گذاری طبیعی این دو هورمون باید در تعادل باشند.

این عدم تعادل هورمونی مکانیزم زیر را ایجاد می‌کند:

۱. LH بالا فولیکول‌های تخمدان را تحریک می‌کند تا آندروژن بیشتری تولید کنند.

۲. FSH نسبتاً پایین یا ناکافی باعث می‌شود فولیکول‌ها نتوانند به‌طور کامل رشد کنند و تخمک‌گذاری رخ ندهد.

۳. نتیجه این فرآیند، انباشته شدن فولیکول‌های کوچک و نابالغ در تخمدان است که به شکل کیست‌های ریز و متعدد در سونوگرافی دیده می‌شوند.

۴. افزایش آندروژن‌ها همچنین باعث بروز علائم پوستی (آکنه، موهای زائد) و متابولیک (چاقی، مقاومت به انسولین) می‌شود.

عوامل ژنتیکی و سابقه خانوادگی

عوامل ژنتیکی نقش مهمی در بروز سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) دارند، زیرا برخی ژن‌ها بر تنظیم هورمون‌ها، عملکرد تخمدان و متابولیسم انسولین تاثیر می‌گذارند. اگر این ژن‌ها دچار تغییر یا جهش شوند، احتمال افزایش هورمون‌های مردانه، مقاومت به انسولین و اختلال در تخمک‌گذاری بالا می‌رود.

مطالعات نشان می‌دهند زنانی که در خانواده‌شان سابقه PCOS وجود دارد (مثل مادر یا خواهر)، احتمال ابتلای آن‌ها بیشتر است. این زمینه ژنتیکی باعث می‌شود تخمدان‌ها در مواجهه با عوامل محیطی یا سبک زندگی نامناسب، به‌صورت پلی‌کیستیک تغییر شکل دهند و علائمی مانند نامنظمی قاعدگی، ناباروری، رشد موهای زائد و مشکلات متابولیک ایجاد شود.

سبک زندگی نامناسب شامل اضافه وزن، کم‌تحرکی و تغذیه ناسالم

تغذیه نامناسب و کم‌تحرکی می‌توانند با ایجاد چاقی و افزایش توده چربی بدن، به طور غیرمستقیم منجر به بروز یا تشدید سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) شوند. اضافه وزن به ویژه در ناحیه شکم باعث افزایش مقاومت به انسولین می‌شود و سطح انسولین خون بالا می‌رود.

انسولین اضافی تخمدان‌ها را تحریک می‌کند تا هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) بیشتری تولید کنند. افزایش آندروژن‌ها رشد فولیکول‌ها را مختل کرده و تخمک‌گذاری را متوقف می‌کند، در نتیجه فولیکول‌های نابالغ در تخمدان باقی مانده و شکل پلی‌کیستیک ایجاد می‌شود.

بیشتر بخوانید:  سندروم تخمدان پلی کیستیک، رژیم غذایی مناسب آن

علائم تنبلی تخمدان

دومین تفاوت تنبلی تخمدان با تخمدان پلی کیستیک در علائم آنها است. بعضی از شایع‌ترین علائم تنبلی تخمدان عبارت است از:

• قاعدگی‌های نامنظم یا قطع کامل پریود
• کاهش باروری و ناباروری
• علائم یائسگی زودرس مانند گرگرفتگی و تعریق شبانه
• خشکی واژن و کاهش میل جنسی
• پوکی استخوان در مراحل پیشرفته

بیشتر بخوانید: بهترین قرص برای تنبلی تخمدان چیست؟

علائم تخمدان پلی‌کیستیک

برخی از علائم رایج در تخمدان پلی کیستیک عبارت است از:

• نامنظمی یا قطع پریود
• رشد موهای زائد در صورت و بدن (هیرسوتیسم)
• جوش‌های پوستی و چرب شدن پوست
• افزایش وزن به‌خصوص در ناحیه شکم
• ریزش موی سر به الگوی مردانه
• ناباروری ناشی از عدم تخمک‌گذاری

تاثیر هر دو عارضه بر قاعدگی و ناباروری

تنبلی تخمدان و سندروم تخمدان پلی کیستیک با وجود تفاوت‌هایی که دارند هر دو منجر به قطع یا کاهش قاعدگی و ناباروری می‌شوند. زیرا نقطه اشتراک آنها اختلال در  تخمک گذاری و عملکرد تخمدان‌ها است. هرچند مسیر ایجاد این مشکل متفاوت است یعنی به صورت کاهش ذخیره و عملکرد تخمدان در تنبلی و اختلال هورمونی و متابولیک در PCOS اما نتیجه یکسان است.

بیشتر بخوانید:  آیا تخمدان پلی کیستیک باعث ناباروری می‌شود؟

تفاوت در شیوع و سن بروز هر دو عارضه

سومین جنبه تفاوت تنبلی تخمدان با تخمدان پلی کیستیک در میزان شیوع و سن بروز آن است:

در تنبلی تخمدان

• شیوع: حدود ۱ تا ۲ درصد زنان زیر ۴۰ سال دچار نارسایی زودرس تخمدان می‌شوند.
• سن رایج: معمولاً قبل از ۴۰ سال و در برخی موارد حتی در دهه ۲۰ زندگی رخ می‌دهد. با افزایش سن طبیعی، ذخیره تخمدانی کاهش می‌یابد و خطر تنبلی تخمدان بیشتر می‌شود.

بیشتر بخوانید:  رژیم مخصوص تنبلی تخمدان+ نمونه برنامه غذایی

در تخمدان پلی‌کیستیک

• شیوع: یکی از شایع‌ترین اختلالات هورمونی در زنان، حدود ۵ تا ۱۵ درصد زنان در سنین باروری به آن مبتلا هستند.
• سن رایج: از زمان بلوغ آغاز می‌شود و در دهه ۲۰ تا ۳۰ شایع‌ترین تشخیص را دارد، هرچند ممکن است علائم از نوجوانی ظاهر شوند.

درمان تنبلی تخمدان

به دلیل تفاوت‌هایی که در بالا اشاره کردیم چهارمین تفاوت تنبلی تخمدان با تخمدان پلیستیک در درمان آنها است. درمان تنبلی تخمدان شامل موارد زیر است:

• جایگزینی هورمونی برای تنظیم سیکل قاعدگی و پیشگیری از پوکی استخوان
• داروهای تحریک تخمک‌گذاری در صورت تمایل به بارداری
• اصلاح سبک زندگی شامل تغذیه مناسب و ورزش منظم
• مصرف مکمل‌های کلسیم و ویتامین D برای حفظ سلامت استخوان‌ها
• در موارد شدید و نارسایی کامل، گزینه‌هایی مثل تخمک اهدایی برای بارداری پیشنهاد می‌شود

بیشتر بخوانید:   درمان تنبلی تخمدان با رازیانه، موثر است؟

درمان تخمدان پلی‌کیستیک

درمان تخمدان پلی کیستیک شامل موارد زیر است:

• تغییر سبک زندگی شامل کاهش وزن و فعالیت بدنی منظم
• مصرف داروهای کاهنده مقاومت به انسولین مانند متفورمین
• داروهای تنظیم‌کننده پریود (مانند قرص‌های جلوگیری از بارداری هورمونی)
• داروهای ضد آندروژن برای کنترل جوش و موهای زائد
• داروهای تحریک تخمک‌گذاری (مثل کلومیفن) در زنان متقاضی بارداری
• در برخی موارد جراحی لاپاراسکوپی (دریلینگ تخمدان)

سخن پایانی

تفاوت تنبلی تخمدان با تخمدان پلی کیستیک در ابعاد مختلف مشخص است. تنبلی تخمدان بیشتر به کاهش یا توقف عملکرد تخمدان‌ها مربوط است و می‌تواند منجر به یائسگی زودرس شود، در حالی که تخمدان پلی‌کیستیک یک سندروم هورمونی ـ متابولیک است که با علائمی مانند موهای زائد، چاقی و مقاومت به انسولین همراه است. شناخت دقیق تفاوت این دو وضعیت به پزشکان کمک می‌کند تا درمان مناسب‌تری انتخاب کنند و از بروز عوارض بلندمدت جلوگیری شود.