درباره دوران قاعدگی، سیستم ایمنی چگونه است؟

سلامتی شما وابسته به سلامتی و قوت سیستم ایمنی بدنتان است. همین سیستم ایمنی است که با انوع بیماری ها و عفونت‌ها می‌جنگد و کمک می‌کند زخم‌هایتان بهبود پیدا کنند. البته این سیستم گاهی هم بنای ناسازگاری با بدن دارد و شروع به جنگیدن در جبهه‌ای مخالف می‌کند و باعث می‌شود بیماری‌هایی مانند آرتروز یا آلرژی‌ها رخ بدهند. هورمون‌های جنسی مانند تستوسترون، استروژن و پروژسترون می‌توانند روی عملکرد ایمنی بدن اثر بگذارند. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سیستم ایمنی بدن در دوران پریود به‌واسطهٔ تغییرات و نوسانات هورمونی، واکنش‌های متفاوتی نسبت به دوران پیش از یائسگی دارد. اگر بدانید که سیستم ایمنی بدن در دوران پریود چطور عمل می‌کند و به‌طورکلی با آن آشنا باشید، کنترل اوضاع سلامتی‌تان راحت‌تر خواهد شد. در این مقاله از سیستم ایمنی در دوران پریود خواهید خواند.

آنچه در این مقاله خواهید خواند:

بخش‌بندی‌های سیستم ایمنی | نحوه عملکرد سیستم ایمنی در دوران پریود | سیستم ایمنی بدن و پیشگیری از بارداری هورمونی | تفاوت بیماری‌ها در دوران پریود

سیستم ایمنی بدن به چند بخش تقسیم می‌شود؟

سیستم ایمنی بدن به سه بخش تقسیم می‌شود:

دستگاه ایمنی ذاتی: این بخش از سیستم ایمنی، وظیفه ترشح مخاط و آزادسازی برخی از انواع سلول‌های ایمنی را دارد.

التهاب: زمانی که بدن در معرض عوامل خارجی مانند باکتری‌ها قرار می‌گیرد یا دچار جراحت می‌شود، سیستم ایمنی به شرایط به‌وجودآمده پاسخی التهابی می‌دهد. التهاب شدید از بافت‌های بدن حفاظت می‌کند و تعداد سلول‌های ایمنی بدن را در اطراف عفونت‌ها یا زخم‌ها افزایش می‌دهد؛ البته ناگفته نماند که التهاب مزمن و دائمی باعث وقوع بیماری‌های مزمن می‌شود.

دستگاه ایمنی تطبیقی: دستگاه ایمنی تطبیقی بدن در معرض باکتری‌ها، ویروس‌ها و مواد خارجی دیگر فعال می‌شود. این بخش از سیستم ایمنی شامل لنفوسیت‌های نوع B و T است. علاوه بر اینها، دستگاه ایمنی تطبیقی پادتن‌هایی هم دارد که دربرابر عفونت‌ها و واکسیناسیون از خود واکنش نشان می‌دهند.

اما در ادامه از عملکرد سیستم ایمنی بدن در دوران پریود برایتان خواهیم گفت.

نخستین بخش چرخه: فاز فولیکولر

در نخستین بخش از چرخه قاعدگی (یعنی از روز نخست تا تخمک گذاری)، پادتن‌های بیشتری در بدن وجود دارد و پاسخ التهابی هم بیشتر می‌شود. اینها باعث می‌شوند بدن کمتر مستعد انواع عفونت‌ها شود. اما چرا فاز فولیکولر باعث بهبود عملکرد سیستم ایمنی بدن می‌شود؟ علت چیزی نیست جز افزایش سطح استروژن که از شروع عادت ماهانه یا همان پریود آغاز می‌شود و تا قبل از تخمک‌گذاری ادامه پیدا می‌کند.

اما استروژن چطور با سلول‌های سیستم ایمنی وارد تعامل می‌شود؟ استروژن به گیرنده‌های خارجی سلول‌های ایمنی می‌چسبد و به فرایندهای سلولی در هسته و سیتوپلاسم وارد می‌شود. در فاز فولیکولر، تعامل میان استروژن با سلول‌های ایمنی باعث افزایش پاسخ التهابی بدن به عوامل مزاحم می‌شود.

البته همیشه هم استروژن نمی‌تواند چنین کارکرد و رفتاری در بدن داشته باشد؛ یعنی بالابودن سطح استروژن لزوما به‌معنای سلامت بیشتر بدن نیست. علت این است که گاهی افزایش پاسخ التهابی بدن بر اثر افزایش استروژن باعث وخیم‌ترشدن بیماری‌های مزمن می‌شود. از سوی دیگر، استروژن زیاد از حد می‌تواند باعث بروز برخی از بیماری‌ها مانند سرطان سینه شود.

اواسط چرخه قاعدگی؛ اوایل و اواسط فاز لوتِئال

به چرخه دوم قاعدگی، فاز لوتئال (luteal) می‌گویند. در این مرحله، برخلاف مرحله نخست چرخه قاعدگی، سیستم ایمنی سرکوب می‌شود و احتمال اینکه پاسخی التهابی از خود نشان بدهد هم کاهش پیدا می‌کند. این موضوع ناشی از بالارفتن سطح پروژسترون و تغییرات سلولی‌ای است که بر هورمون تستوسترون اثر می‌گذارد.

البته این تغییرات سطح هورمون‌ها بنا به نوع بیماری‌ای که در بدن وجود دارد، اثراتی متفاوت (به شکل‌های مثبت یا منفی) از خود نشان خواهد داد. گاهی‌ اوقات، پاسخ‌های التهابی بدن می‌تواند موجب شدیدتر شدن علائم در بعضی از بیماری‌های مزمن شود. پس برای برخی از افراد مبتلا به بیماری‌هایی خاص، سرکوب سیستم ایمنی و نداشتن پاسخ‌های التهابی می‌تواند مثبت باشد.

از سوی دیگر، هرچند که وجود التهاب در بدن معمولا بد ارزیابی می‌شود، وجود پاسخ‌های التهابی سرکوب‌شده در بدن هم باعث افزایش احتمال عفونت‌ها می‌شود. کاهش پاسخ‌های التهابی بدن می‌تواند از دلایلی باشد که افراد در اواسط چرخه قاعدگی از توانایی کمتری در ساخت عضلات برخوردارند. البته تحقیقات بیشتری باید در این زمینه انجام شود تا درستی این فرض و درنتیجه، چگونگی عملکرد سیستم ایمنی بدن در دوران پریود روشن شود.

اثرات تستوسترون بر سیستم ایمنی بدن در دوران پریود نسبت به هورمون‌های دیگر چندان روشن نیست. سطح پروژسترون و استروژن بر عملکرد تستوسترون اثر می‌گذارند. علاوه بر اینها، فعالیت و عملکرد جنسی هم در اثرگذاری تستوسترون بر بدن نقش دارند. البته کماکان باید تحقیقات بیشتری انجام شود تا به اثرات تستوسترون بر سیستم ایمنی و رابطه آن با رفتارهای جنسی و هورمون‌های دیگر پی ببریم.

آخرین مرحله چرخه قاعدگی؛ فاز آخر مرحله لوتئال و پریودشدن

در روزهای نخست پریود و در طول آن، امکان دارد که علائم بیماری‌های مزمن در بدن وخیم‌تر شوند؛ مثلا اگر شخصی به آسم یا آرتروز دچار است، در مرحله آخر چرخه قاعدگی اوضاع بیماری‌اش بدتر می‌شود. این وخیم‌ترشدن اوضاع هم ناشی از بازگشت پاسخ‌های التهابی بدن و افزایش سطح هورمونی موسوم به پروستاگلاندین است که مانند لیپیدها فعالیت می‌کند.

هرچند سطح استروژن در آخرین مرحله قاعدگی کم می‌شود، اما التهاب ناشی از پریودشدن در این مرحله افزایش پیدا می‌کند و تبیین عملکرد هورمون‌ها در این دوره از چرخه کمی دشوار می‌شود. در واقع، بررسی سیستم ایمنی بدن در دوران پریود کمی پیچیده است.

چرا زنان پریود می‌شوند؟

چرا پریود می‌شویم؟ در نظریات علمی گفته می‌شود که فرایند پریود و چرخه قاعدگی برای آماده‌کردن بدن برای باداری است. زمانی که زنان در اوایل تا اواسط چرخه فولیکولر به سر می‌برند، امکان باداری وجود ندارد. چرا؟ به‌خاطر اینکه تخمک‌گذاری رخ نداده است؛ پس بدن تمام تلاشش را می‌‌کند تا با عوامل مزاحم و تهدیدکنندهٔ خارجی بجنگد و سلامت و ایمنی لازم برای باردارشدن را فراهم کند.

در حوالی زمان تخمک‌گذاری یعنی زمانی که سطح استروژن بدن افت می‌کند، پروژسترون با «تنظیم کاهشی» (downregulation) به فرایند باروری کمک می‌کند؛ یعنی با کاهش سلول‌های سیستم ایمنی نمی‌گذارد که سلول‌های سیستم ایمنی بدن به تخمک بارورشده حمله و در فرایند باروری و بارداری اختلال ایجاد کنند.

هورمون تستوسترون هم بنا به اینکه فرد در کدام مرحله از چرخه قاعدگی است، تعداد سلول‌های ایمنی بدن را کاهش یا افزایش می‌دهد. باوجود تمام این چیزهایی که مطرح می‌شود، همچنان اطلاعات پزشکی درباره سیستم ایمنی بدن در دوران پریود و عملکرد زیستی بدن درباره پریودشدن، بارداری، یائسگی و تغییرات هورمونی در مراحل مختلف چرخه قاعدگی محدود است.

سیستم ایمنی بدن و پیشگیری از بارداری هورمونی چه ارتباطی باهم دارند؟

در روش‌های جلوگیری از بارداری هورمونی معمولا از هورمون پروژسترون مصنوعی موسوم به پروژستین استفاده می‌شود. بنا به نوع روش پیشگیری، گاهی هم در این روش‌ها استروژن به کار می‌رود. روش‌های پیشگیری از بارداری هورمونی (HBC) با بالا نگه‌داشتن سطح هورمون‌های جنسی مانع از تخمک‌گذاری یا ضخیم‌شدن مخاط دهانه رحم یا هردو می‌شوند.

تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که این هورمون‌ها، در بلندمدت، هم اثرات مثبت و هم اثرات منفی برای بدن دارند. در کوتاه‌مدت نیز برخی شواهد حاکی از آن است که روش‌های پیشگیری از بارداری هورمونی به‌ویژه مواردی که در آنها از پروژستین استفاده می‌شود، حالت التهاب (مشابه کاهشی که در فاز لوتِئال وجود داشت) را کاهش می‌دهند و خطر عفونت را در بدن بالا می‌برند. البته از نظر علمی نمی‌توان این فرضیه را کاملا تأیید کرد و برای افراد، به‌ویژه کسانی که در معرض خطر بیماری های مقاربتی عفونی (STI) هستند، به کار برد.

آیا بیماری‌ها در دوران پریود، متفاوت از مواقع عادی ظاهر می‌شوند؟

دوران پریود روی بسیاری از ابعاد زندگی اثر می‌گذارد؛ مثلا خلق‌وخو، سطح انرژی، میل جنسی و اشتها را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. پژوهشی که در دانشگاه آکسفورد انجام شده است نشان می‌دهد که بدن در فاز دوم چرخه هورمونی یعنی فاز لوتئال دربرابر بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیرتر است. با تحقیقاتی که دانشمندان درباره سیستم ایمنی بدن در دوران پریود انجام داده‌اند، مشخص شده است که واکنش بدن دربرابر بیماری‌های مختلف در هریک از بخش‌های چرخه هورمونی، متفاوت است.

همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، سیستم ایمنی بدن در طول‌مدت تخمک‌گذاری سرکوب و مسدود می‌شود تا به اسپرم اجازهٔ ورود بدهد؛ بعد هم که با ریزش مخاط دیواره رحم روبه‌رو خواهید بود. این تغییرات باعث می‌شوند سلامتی بدن دچار نوساناتی بشود. چرخه قاعدگی با نوسانات و ایجاد تغییراتی در بدن همراه است و همین نشان می‌دهد که ظاهرا سیستم ایمنی بدن زنان به‌واسطهٔ این نوسانات از نظر قوت و ضعف در نوسان است.

البته همان‌طور که گفته شد، نظرات و فرضیه‌هایی که درباره سیستم ایمنی بدن در دوران پریود مطرح می‌شود، کماکان نیاز به پیگیری و تحقیقات بیشتر دارد. در سال ۱۹۳۹، زیست‌شناسی به نام لزلی برینرد اَرِی (Leslie Brainerd Arey) در مقاله‌ای با عنوان «درجهٔ بی‌نظمی‌های قاعدگی طبیعی» گفته است:

«کنجکاوی علمی باعث شده است که علم به تمام ابعاد رفتاری انسان‌ها سرک بکشد. باوجوداین، درباره قاعدگی هنوز اطلاعات زیادی در دسترس نیست». سال‌ها از زمان نشر این مقاله می‌گذرد و همچنان اطلاعات کافی درباره عملکرد چرخهٔ قاعدگی و اثرات آن بر بدن زنان وجود ندارد؛ یعنی دانشمندان هنوز نتوانسته‌اند معمای پیچیده و رمزورازهای بدن زنان را کشف کنند.

چرا نتایج قاطعی درباره سیستم ایمنی بدن در دوران پریود وجود ندارد؟

اما چرا جامعهٔ علمی درباره رسیدگی به موضوعات مرتبط با چرخه قاعدگی و هورمونی زنان کوتاهی کرده است؟ اصلا کوتاهی‌ای صورت گرفته است؟ پاسخ مثبت است. علاوه بر اینکه مردسالاری حاکم بر تمام ابعاد دنیا، روی دنیای پزشکی هم اثرگذار بوده است، مطالعه چرخه‌ هورمونی و قاعدگی زنان هم فرایندی دشوار است. به همین خاطر بوده که تاکنون امکان بررسی این موضوعات به‌دقت میسر نشده است.

تا پیش از این، دانشمندان مجبور بودند از زنان بخواهند که برخلاف میلشان وارد چنین پژوهش‌هایی شوند و چرخه قاعدگی و هورمونی‌شان را گزارش بدهند. طبیعتاً نتیجۀ چنین تحقیقاتی معتبر و قابل‌قبول نخواهد بود.

به نظر می‌رسد که علم پزشکی بیش از آنکه به‌دنبال یافتن ریشه مشکلات و بیماری‌ها باشد، تلاشش را در جهت درمان و رفع مشکلات موجود به کار می‌گیرد. رسیدگی به مقوله پریود و سیستم ایمنی نیازمند پشت‌سرگذاشتن کارآزمایی بالینی است. شرکت‌های دارویی هم به اثرگذاری پریود و نوسانات هورمونی روی داروهایی که تولید می‌کنند‌، کاملا واقف‌اند اما رسیدن به نتیجه‌ای قطعی چیزی است که می‌تواند پزشکان، شرکت‌های دارویی و البته بیماران را مطمئن و آسوده کند. با حدس‌ها، فرضیات و گمان‌ها نمی‌توان در این مسیر پیش رفت و نسخه‌ای تجویز کرد.

سیستم ایمنی بدن در دوران پریود

واردکردن موضوع تغییرات سیستم ایمنی بدن در دوران پریود به پزشکی و درمان مانند شمشیری دولبه می‌ماند. اگر نقش نوسانات هورمونی را نادیده بگیریم، احتمالا از عاملی بزرگ در فرایند درمان بیماری‌ها صرف‌نظر کرده‌ایم. اگر هم روی آن بدون داشتن نتایج قطعی، بیش از حد تمرکز کنیم، احتمال دارد که از روند اصلی بیماری کمی غافل شویم و نتوانیم شرایط هر بیمار را به‌خوبی تحت‌نظر بگیریم.

البته این روزها با رشد تعداد پزشکان زن که درک بهتری از دوران پریود و هورمون‌ها دارند، امکان و احتمال رشد مطالعات در این زمینه بیشتر از پیش شده است. فناوری‌های تازه هم می‌توانند در این مسیر یاریگر دنیای پزشکی باشند؛ مثلا وجود اپلیکیشن‌ها و ابزارهایی که توانایی کنترل علائم بدن در دوران عادت ماهانه را دارند، گزینه‌هایی مطلوب برای مطالعه دقیق‌تر بدن هستند.

این روزها، زنان هم بیش از پیش به بدن خود اهمیت می‌دهند، علائم بدن در دوران مختلف چرخه ماهانه‌شان را تحت کنترل دارند و همین‌ها می‌تواند باعث رشد بیشتر مطالعات در این زمینه شود.