بی ادبی و گستاخی در کودکان، تقصیر والدین است؟

اگر کودکی دارید که احترام بزرگ‌ترش را رعایت نمی‌کند و با تقلید رفتار و گفتار او قصد تحقیر بزرگ‌ترش را دارد، اگر کودکی دارید که عمو، خاله یا دایی‌اش را با نام کوچک صدا می‌کند یا رازهای شما را با دیگران به اشتراک می‌گذارد، باید کمی نگران شوید و به روش تربیتی‌تان شک کنید.

زندگی در دنیای پرمشغله و پیچیده امروز گاهی ما را از برخی از جنبه‌های مهم زندگی و کودکان‌مان غافل می‌کند و سر بزنگاه ما را در چنان سردرگمی غرق می‌کند که به‌سادگی نمی‌توانیم راه درست را از نادرست تشیخص دهیم. یکی از این جنبه‌ها غفلت در انتخاب صحیح شیوه‌های تربیتی مدرن یا بی‌تفاوتی نسبت به این روش‌هاست. رویارویی با کودکانی که به اصطلاح در زمره نسل جدید جای می‌گیرند و رفتاری آزار‌دهنده دارند، بسیار دشوار است؛ نسلی که به اعتقاد بزرگ‌ترهای‌شان از ادب و نزاکت بویی نبرده و مدام پیکان بزرگ‌تر‌ها پیشانی‌شان را نشانه گرفته است؛ نسلی که چشم، گوش و حواسش به رفتار، گفتار و سکنات بزرگ‌ترهایش بوده و آنها را الگوی رفتاری خویش قرار داده است. پس نمی‌توان این‌چنین بی‌محابا انگشت اشاره را به سوی آنها گرفت و از نقش کلیدی والدین غافل شد. در این مطلب دکتر کتایون خوشابی، فوق‌تخصص روانپزشکی کودکان درباره شیوه‌های صحیح تربیتی، تنبیه و تشویق و تاثیرگذاری والدین در تربیت کودکان با شما صحبت می‌کند.

تشخیص کودکی که ادب و احترام را در مقابل بزرگ‌ترها به جا نمی‌آورد و در مقایسه با همسالان خود پرخاشگری کلامی دارد، چندان سخت نیست اما صرف اینکه کودکی یکی، دو بار پا را از دایره قرمزی که والدین و عرف جامعه برایش تعیین کردند، بیرون گذاشت دلیل آن نیست که برچسب بی‌ادبی را به پیشانی‌اش بچسبانیم. دکتر خوشابی، فوق تخصص روانپزشکی کودکان در این‌باره می‌گوید: «بچه‌هایی که معمولا مرز را در ارتباط با بزرگسالان رعایت نمی‌کنند و به بزرگسالان به‌خصوص والدین‌شان توهین می‌کنند و کودکانی که دست روی والدین بلند می‌کنند یا فحاشی و توهین‌هایی کلامی دارند و حین عصبانیت به پدر و مادر حمله می‌کنند یا به افراد دیگر دست‌درازی می‌کنند را تحت عنوان کودکانی که درست تربیت نشده‌اند می‌توان نام برد.

همیشه پای والدین در میان است
کودکانی که در گروه کودکان بی‌ادب قرار می‌گیرند و به قول دکتر خوشابی در گروه کودکانی که درست تربیت نشده‌اند هستند، قطعا از بدو تولد با این مشکل متولد نشده‌اند. پیدا کردن ریشه‌ها و منشاء این بی‌ادبی چندان دشوار نیست. والدین تنها باید کمی بیشتر به رفتار و کردار خود مسلط باشند و سنجیده‌تر عمل کنند. دکتر خوشابی در این باره می‌گوید: «این کودکان معمولا حاصل روش‌های تربیتی نادرست والدین هستند؛ پدر و مادرهایی که روش‌های فرزندپروری آنها سهل‌گیرانه است. کودکان در این روش‌ها احترام گذاشتن به بزرگ‌تر‌ها را یاد نمی‌گیرند و محدوده‌های مربوط به سن‌ خودشان و والدین‌شان را نمی‌توانند به‌درستی رعایت کنند.

گام اول؛ انتخاب موضع درست در قبال فرزند
در یک روش تربیتی درست همان اندازه که توجه، محبت و حمایت از طرف والدین نسبت به فرزندان وجود دارد، اعمال قدرت، کنترل و دیسیپلین هم باید وجود داشته باشد. دکتر خوشابی می‌گوید: «زمان‌هایی که لازم است پدر و مادر دوست فرزندشان باشند (زمان بازی کردن) مانند یک همسن با کودک بازی ‌کنند و در این حالت از لحاظ قدرت فرقی بین والدین و کودک نیست. وقتی بچه کار درست یا نادرست می‌کند، پدرو مادر باید از موضع بالا بچه را مورد تنبیه یا تشویق قرار دهند و این اصلا به معنای تنبیه بدنی نیست. تشویق به معنای اینکه رفتار مطلوب کودک تقویت شود و استفاده از تنبیه به معنای اینکه رفتارهای نامطلوب در کودک سرکوب شود.

گام دوم؛ پرهیز از تقسیم برابر قدرت
در روش‌های فرزندپروری سهل‌گیرانه ارتباط والدین با کودکان‌شان مثل همسالان‌شان است. همان‌طور که کودک ممکن است با همسال خودش به‌طور فیزیکی یا کلامی درگیر شود، چون در این روش فاصله‌ای به لحاظ سیستم قدرت بین فرزند و والدین وجود ندارد به همان صورت حد و مرز والدین توسط کودک شکسته می‌شود و او برای خود جایز می‌داند که پدر و مادر را مانند همسالانش مورد توهین و تحقیر قرار می‌دهد. به گفته این روانشناس کودک اشکال بزرگ در انتخاب روش‌های نادرست فرزندپروری والدین است. در حالی‌که در روش‌های نوین فرزندپروری پدر و مادر به‌موقع کنترل کودک را در دست می‌گیرند و به او اجازه نمی‌دهند از حد و مرز خودش سوءاستفاده و تجاوز کند.

وقتی از تنبیه و تشویق می‌گوییم از چه حرف می‌زنیم
وقتی از تشویق حرف می‌زنیم، مقصودمان تشویق‌های کلامی و غیرکلامی است. وقتی کودک رفتار مطلوبی دارد، والدین می‌توانند از تشویق‌های غیر کلامی (نگاه محبت‌آمیز، خندیدن و نوازش کردن سر و...) یا از روش‌های کلامی (آفرین گفتن و تعریف کردن از کودک و به نوعی کارش را مورد تایید قرار دادن) استفاده کنند که این موجب افزایش اعتماد به نفس کودک می‌شود. گاهی هم تشویق‌های مادی می‌تواند جایگزین این تشویق‌ها شود مثل خریدن کتاب، اسباب‌بازی یا تشویق‌هایی مثل هدیه دادن برچسب به کودک که همه اینها می‌تواند جزء رفتارهای تشویقی مثبت باشد. اما در شرایطی که کودک پدر و مادر را مورد توهین قرار می‌دهد، پرخاش می‌کند یا آنها را کتک می‌زند باید از روش‌های تنبیهی استفاده کرد که یکی از روش‌های تنبیهی محروم کردن کودک است.

در این شرایط می‌توان کودک را به مدت پنج دقیقه در اتاق دیگری بگذاریم تا تنها باشد. این اتاق بهتر است اتاق خودش نباشد تا خودش را با وسایلش سرگرم کند. خیلی از خانواده‌ها این روش را خشن و به معنای حبس کردن می‌دانند در حالی که این روش به هیچ‌وجه معادل زندانی کردن کودک نیست. باید به کودک بگوییم به دلیل رفتار بدت از حضور در جمع محرومی و پنج دقیقه هم اصلا زمان زیادی نیست. البته به ازای هر سال یک دقیقه به زمان اضافه می‌شود. حتی می‌توانیم در اتاق را باز بگذاریم اما نباید به او اجازه خروج دهیم و اگر بچه رعایت نکرد باید در اتاق را ببندیم و پس از اتمام زمان والدین باید به مدت ۲۰ تا ۳۰ دقیقه به کودک کم‌محلی کنند.

چه تنبیهی موثر است؟
مهم نیست از چه روش تنبیهی استفاده می‌کنید؛ مثلا کودک را از اسباب‌بازی‌هایش دور می‌کنید یا او را از حضور در جمع محروم می‌کنید یا اجازه تماشای کارتون را به خاطر رفتار بدش به او نمی‌دهید، مهم این است که تنبیه شما موثر باشد و او متوجه عملکردش شود. دکتر خوشابی در این باره می‌گوید: «در شرایطی که کودک نسبت به تنبیه‌ها واکنش نشان داد؛ مثلا اگر در مقابل محرومیت پنج دقیقه‌ای از حضور در کنار والدین بی‌قراری کرد، تنبیه باید ادامه پیدا کند. تنبیه در شرایطی تاثیرگذار است که کودک از آن عبرت بگیرد. کودکی که شاد و خندان از اتاق خارج می‌شود، تاثیرپذیری لازم را نگرفته و مشخص است که آن تنبیه کاملا بی‌فایده بوده و با روش دیگری باید جایگزین شود.

تنبیه‌هایی که نباید از آنها استفاده کنید
انتخاب شیوه‌ای که برای تنبیه کودک استفاده می‌کنیم از اهمیت زیادی برخوردار است. انتخاب شیوه نادرست اثرات مخربی بر سلامت روانی کودک می‌گذارد. دکتر خوشابی این روش‌ها را با شما در میان می‌گذارد:

جملات ممنوعه
جملاتی مانند «دیگر مادرت نیستم»، «فقط پدر فلانی هستم»، «دوستت ندارم» یا «از این به بعد با تو قهرم» از جمله جملات ممنوعه‌ای است که نباید هنگام سر زدن خطا و رفتار غلط با کودک در میان گذاشت. این جملات به معنای طرد کردن عاطفی کودک و از مصادیق کودک‌آزاری است و والدین باید به شدت ازبه زبان آوردن آن پرهیز کنند.

بازخورد احساسی داشته باشید
بهترین روش در کنار تنبیه‌های صحیح آن است که پدر و مادر احساس‌شان را با کودک در میان بگذارند. نباید به او بگویند چون بچه بدی هستی از دست تو ناراحتم بلکه باید به او بگویند به خاطر این رفتار بدی که انجام دادی از تو عصبانی و ناراحتم و الان نمی‌توانم با تو صحبت کنم یا جواب سوالت را بدهم؛ البته این مدت زمان نباید بیشتر از ۳۰ دقیقه شود.

حساب شده عمل کنید
در صورتی که والدین از شیوه محروم کردن کودک از اسباب‌بازی‌هایش استفاده می‌کنند بهتر است برای 3تا2 ساعت این روند را ادامه دهند و در پایان به‌طور مستقیم اسباب‌بازی را به کودک ندهند چون ممکن است کودک به خاطر محرومیتی که کشیده آن را پرت کند. باید اسباب‌بازی را در اتاقش گذاشت تا خودش سراغش رود.

نقش بازی کنید
در شرایطی که کودک‌تان پرخاشگری دارد سعی کنید نقش فرد عصبانی را بازی کنید و مراقب باشید با عصبانیت برای تنبیه او تصمیمی نگیرید. هرگز نباید با بچه‌ای که پرخاشگری فیزیکی دارد همان‌گونه برخورد کرد تا بفهمد کارش اشتباه است چون در این شرایط والدین خود را هم‌سن کودک کرده‌اند و روش تنبیهی‌شان از موضع بالا نیست.