آسیب روانی کودکان، چطور جلویش را بگیریم؟

یک روانشناس حوزه کودک و نوجوان با اشاره به راهکارها و پیشنهاداتی برای سازگاری کودکان با شرایط بحرانی ایجاد شده، بیان اینکه توانمندی کودکان در سایه خلاقیت‌ها و واگذاری مسئولیت‌ها تقویت می‌شود، اظهار کرد: در سایه این بحران می‌توان چندین مهارت مهم از جمله پذیرش، توانمندی حل مسئله، مهارت انتخاب و تصمیم گیری و مهارت شناخت احساسات و ابراز آن‌ها را به کودکان آموزش داد.

آزیتا محمدکریمی روانشناس کودک و نوجوان با بیان اینکه هم اکنون در یک بحران جهانی قرار داریم، اظهار کرد: این شرایط تنها مختص کشور ما نیست و بسیاری از کشورها را درگیر و به دنبال خود یک تغییر اساسی در سبک زندگی افراد ایجاد کرده که به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی مناسبی برای آن صورت نگرفته است.

وی ذات انسان را دوستدار ثبات و پایداری دانست و گفت: در زمان مواجهه با بحران شوک بزرگی به انسان وارد شده که طی آن بسیاری از تغییرات در سبک زندگی ناگزیر می‌شود، به عنوان نمونه خانه نشینی و سرکار نرفتن، عدم حضور کودکان در مدرسه، محدودیت و یا توقف رفت‌وآمدهای خانوادگی، عدم دیدار دوستان و خانواده‌ها و بسیاری دیگر از مسایل همگی در این شرایط ناگزیر بوده و برای ذهن ما دور از انتظار بوده و بخش اعظم آن را پیش از این تجربه نکرده‌ایم.

اولین قدم برای سازگاری با شرایط بحران

وی پذیرش جسمی و روانی بحران ایجاد شده را اولین قدم برای سازگاری با شرایط جدید عنوان کرد و گفت: متاسفانه بخشی از جامعه این واقعیت را نپذیرفته و انکار می‌کند، انگار نمی‌خواهد واقعیت قضیه یعنی شیوع جهانی کروناویروس و احتمال ابتلا به آن را باورکند.

به گفته وی، با پذیرش قضیه باید بررسی کنیم که این بحران چه چیزهایی را از ما گرفته و چگونه سبک زندگی ما را تغییر داده، پذیرش واقعیت اولین گام برای سازگاری با شرایط جدید بوده و در همین راستا والدین اولین افرادی هستند که باید با پذیرش این واقعیت شرایط سازگاری با آن را در خانه و خانواده فراهم کنند.

ترس در شرایط بحران طبیعی و کمک کننده است

وی با بیان اینکه با پذیرش واقعیت احساساتی مانند خشم، غم و دلتنگی و ترس بروز می‌کند، عنوان کرد: با بازشناسی مجدد موضوع باید بپذیریم که این احساسات طبیعی بوده و اتفاقا برای کمک به ما و شناخت و درک شرایط جدید بروز یافته‌اند. ما می‌ترسیم چون حق داریم، چون شرایط عادی نیست، البته این ترس مراقبت کننده بوده و فرد را به رعایت اصول بهداشتی ترغیب می‌کند. درحالیکه باید قدردان این ترس مراقبت کننده باشیم، باید بدانیم که زندگی ادامه دارد و خود را با شرایط جدید سازگار کنیم.

آسیب‌های روانی ناشی از عدم پذیرش و عدم سازگاری با شرایط

وی با اشاره به انتشار گسترده اخبار، تجربه‌ها و توصیه‌های پزشکی در رابطه با کروناویروس، اظهار کرد: آسیب‌های روانی، افسردگی و استرس و اضطراب بالا از دیگر آسیب‌های ناشی از عدم پذیرش و عدم سازگاری با شرایط است، احساساتی که از سوی والدین تجربه شده و گاها به کودکان نیز منتقل می‌شود.

این روانشناس با تاکید بر اینکه بروز احساساتی همچون ترس و اضطراب تا جایی طبیعی است که مانع زندگی فرد نشود، گفت: ترس و استرس باید مراقبت کننده باشد نه نابود کننده و مخرب، به عبارتی باید مراقب طیف سالم و غیرسالم احساسات خود باشیم.

برای نیازهای برآورده نشده جایگزین پیدا کنیم

محمدکریمی با بیان اینکه برای سازگاری با شرایط باید نیازهایی که در این دوره برآورده نمی‌شود را شناسایی و برای آنها جایگزین پیدا کنیم، اظهار کرد: برخی نیازهای ساده‌ای مانند رفتن بچه‌ها به مدرسه و دانشگاه، تامین معاش و سرکار رفتن و یا دیدار با خانواده و دوستان در این روزها برآورده نمی‌شود؛ شناسایی این نیازها و پیدا کردن راهکارهای جایگزین به ما کمک می‌کند تا ضمن واقع بینی با شرایط سازگار شویم.

این مشاور توصیه کرد: باید درنظر داشته باشیم که بسیاری از این مسایل دست ما نبوده و همگانی است، به همین دلیل نباید بابت آن مضطرب شده و خود را سرزنش کنیم. باید بدانیم که این حل مسئله‌ و بازنگری‌ها به خانواده‌ها کمک می‌کند تا این دوران بحرانی را با آرامش بیشتری طی کنند. بنابراین باید تمام راه حل‌های موجود را بررسی کنیم و در مقابل این تغییرات مقاومت نکنیم.

کمک به کودکان برای سازگاری با شرایط بحران

این متخصص روانشناسی کودک و نوجوان با بیان اینکه شرایط برای کودکان نیز تغییر کرده، اظهار کرد: کودکان تا همین چند هفته پیش به مدرسه می‌رفتند و دوستان و معلم‌های خود را می دیدند ولی بحران کرونا مانع دیدارها و سرگرمی‌های روزانه آنان شده، البته سازگاری با شرایط برای کودکان آسان‌تر از بزرگسالان است، چراکه با متغییرهای کمتری سر و کار داشته و ذهنشان کمتر قضاوت می‌کند، با این حال والدین باید در این پروسه به کودکان کمک کنند، چراکه آنان نیز در معرض اخبار ضد و نقیضی قرار گرفته و علاوه بر ناتوانی در تحلیل شرایط، استرس و اضطراب والدین نیز به آنان منتقل شده و فرصت کمتری برای سازگاری با شرایط پیدا می کنند.

وی با توصیه اینکه شرایط با زبان قابل فهم و کودکانه برای بچه‌ها توضیح داده شود، عنوان کرد: برخی والدین تصور می‌کنند که کودکان با شنیدن اخبار و گفت‌وگوهای والدین خود به خود در جریان امور قرار گرفته و خود را با شرایط جدید سازگار می‌کنند، این درحالیست که ما از ذهن کودکانه آنان خبر نداریم.

برگزاری جلسات خانوادگی با حضور کودکان بهترین راهکار سازگاری

این روانشناس برگزاری جلسات خانوادگی با حضور همه اعضای خانواده و کودکان را برای کمک به فهم و سازگاری با شرایط جدید بسیار کمک کننده دانست و ادامه داد: شرایط را باید ساده و منطقی و نه اغراق آمیز و ترسناک، برای کودکان تشریح کنیم. برای آنها توضیح دهیم که باید برای مدتی در خانه بمانیم و در این مدت نمی‌توانیم دوستان و اقوام را ببینیم، البته بگوییم که این شرایط موقتی بوده و به زودی زندگی به روال عادی برمی‌گردد. به کودکان حق بدهیم که ناراحت، دلتنگ و یا عصبانی شده و اجازه دهیم از احساسات خود صحبت کرده و خود را تخلیه کنند. سپس احوالات آنان را پذیرفته و از آنان حمایت کنیم.

احساسات کودک را پذیرفته و حمایت کنیم

وی با بیان اینکه در جلسات خانوادگی کودکان سهم خود را در این بحران پیدا می‌کنند،‌ ادامه داد: اگر کودکان را کنار گذاشته با این تصور که خود شرایط را درک می‌کنند، آن وسط‌ها می‌مانند و سهم و مسئولیت خود را در این شرایط پیدا نمی‌کنند.

محمدکریمی با اشاره به کودکانی که بستری در بیمارستان و یا مرگ بر اثر کرونا در خانوده‌هایشان رخ داده، اظهار کرد: این موضوع حتما باید با فهم کودکانه برای آنان توضیح داده شود. باید به آنها بگوییم که این بیماری برای برخی از گروه‌ها و افراد قابل تحمل نیست، ولی قرار نیست که اتفاقات بد برای همه رخ دهد. ما باید تلاش کنیم با رعایت اصول بهداشتی و در خانه ماندن از خودمان بیشتر مراقبت کنیم. هرچند که کروناویروس تا به امروز برای کودکان خطرناک نبوده ولی به هر حال کودکان نیز از اینکه والدین و یا اطرافیان خود را از دست بدهند، می‌ترسند.

بچه‌ها حق دارند بترسند

وی با بیان اینکه بچه‌ها حق دارند بترسند، گفت: ترس بچه‌ها به معنای این نیست که ما پدر و مادر بدی بودیم و نتوانستیم جای امنی برای آنها ایجاد کنیم، بلکه احساس ترس، دلتنگی و غم در این شرایط طبیعی بوده و تجربه این احساسات در کودکان نشان دهنده آن است که در حال بزرگ شدن بوده و مراحل رشد طبیعی خود را طی می‌کنند.

بحرانی‌تر جلوه دادن بحران بسیار آسیب‌زننده است

این مشاور با بیان اینکه در تشریح شرایط نباید مسایل و احساسات را با بزرگ‌نمایی و به صورت اغراق‌آمیز مطرح کنیم، گفت: عدم مدیریت شرایط و بحرانی‌تر جلوه دادن این بحران بسیار آسیب‌زننده بوده و هیچ کمکی به ما نمی‌کند. والدین باید بتوانند استرس و اضطراب خود را مدیریت و کنترل کنند و با رفتارهای وسواس گونه بچه ها را در تنگنا قرار ندهند.

والدین استرس و اضطراب خود را مدیریت و کنترل کنند

وی خاطرنشان کرد: والدینی که در مدیریت شرایط دچار مشکل شده‌اند باید از متخصصین و روانشناسان کمک بگیرند. خوشبختانه این روزها بسیاری از مراکز مشاوره خدمات خود را به صورت غیرحضوری ارایه می‌کنند و می توان به راحتی با این مراکز ارتباط برقرار کرد.

پناهگاه امن خانه را با تعامل وارتباطات سالم تقویت کنیم

محمدکریمی با بیان اینکه اپیدمی کرونا نشان داده که امن‌ترین جای ممکن خانه‌ است، عنوان کرد: در این شرایط هرچقدر بیرون نا امن و غیر قابل کنترل باشد، در مقابل خانه یک پناهگاه امن است که باید با تعامل وارتباطات سالم آن را تقویت کنیم. بدانیم که خانواده مهمترین بخش زندگی ماست و اگر تا قبل از این بحران برروی آن سرمایه‌گذاری نکرده‌ایم، الان وقت آن است، چراکه نمی‌دانیم بحران بعدی چه زمانی و با چه شرایطی بروز می‌کند.

این متخصص روانشناسی کودک و نوجوان با بیان اینکه در جلسات گفت‌وگوی خانوادگی باید برای چالش‌های ایجاد شده در پی وقوع این بحران چاره‌اندیشی کنیم، اظهار کرد: به عنوان نمونه برای رفع دلتنگی کودکان و جبران ندیدن دوستان و اقوام می‌توان در شبکه‌های مجازی گروه‌های خانوادگی تشکیل داد و با برقرای ارتباط تصویری، دلتنگی‌ها را مرتفع کرد.

راهکارهای جایگزین برای نیازهای برآورده نشده کودکان

وی با بیان اینکه می‌توان لیستی از راهکارهای جایگزین تهیه کرد، ادامه داد: کشیدن نقاشی و یا نوشتن نامه برای معلم و دوستان و ارسال از طریق فضای مجازی، انجام کارهای مشابه مدرسه در خانه و در کنار والدین، استفاده از سرگرمی‌ها و بازی‌های مشارکتی موجود در شبکه‌های مجازی و کمک به بروز خلاقیت و توانمندی کودکان برخی از این راهکارهای پیشنهادیست که به حال خوب کودکان و خانواده کمک می‌کند.

وی با اشاره به نزدیک شدن ایام نوروز و با بیان اینکه امسال مطمئنا نوروز متفاوتی خواهیم داشت، گفت: با توجه به شرایط موجود باید رفت و آمدها و دید و بازدیدهای مرسوم نوروزی را متوقف کنیم که اگرچه غم زیادی به همراه دارد ولی می‌توان از این فرصت نیز برای توانمندسازی کودکان استفاده کرده و با شرکت دادن آنان در پروسه آماده‌سازی سفره هفت سین، اجازه دهیم تاثیرگذار بوده و به انتخاب‌های آنان نیز احترام بگذاریم.

محمدکریمی با بیان اینکه عدم کنترل شرایط احساس نا امنی ایجاد می‌کند، گفت: با بکارگیری راهکارهای جایگزین، می‌توان محیط خانه را قابل کنترل و انعطاف‌پذیر کرده و با برگزاری جلسات خانوادگی و گفت‌وگو احساس تعادل، آرامش و امنیت را درون خانه برای کودکان و سایر اعضای خانواده فراهم کنیم. در سایه امنیت می‌توان این روزها را راحت‌تر سپری کرد.

دخالت دادن کودکان در گفت‌وگوها و واگذاری مسئولیت به آنان

وی دخالت دادن کودکان در گفت‌وگوها و همچنین واگذاری مسئولیت به آنان را منجر به بازیابی توانمندی‌های آنان دانست و گفت: این جلسات و گفت‌وگوها همچنین در لایه‌های زیرین به تقویت ارتباط والدین با کودکان کمک می‌کند، مساله‌ای که شاید در شرایط عادی به دلیل وجود مشغله‌های کاری والدین نادیده گرفته می‌شد ولی امروز فرصت بازیابی آن‌ها فراهم شده، الان فرصت خوبی است که در سایه هر چند ناخوشایند این بحران، ارتباطات خانوادگی را تقویت کنیم.

وی با بیان اینکه ممکن است کودکان در بزرگسالی با بحران‌های جدی‌تری روبرو شوند، گفت: می‌توان تهدید را به فرصت تبدیل کرد و همزمان با آموزش این مهارت‌ها آنان را از امروز برای زندگی آینده و مواجهه با خطرات آماده کرد.

این متخصص روانشناسی کودک و نوجوان در خاتمه تقویت گفت‌وگوهای خانوادگی را یکی از بهترین و موثرترین راهکارها در زمان بحران عنوان کرد و گفت: این آیین اثربخش را به همین بهانه رواج دهیم و مطمئن باشیم که آثار لذت بخش آن را در آینده نزدیک مشاهده خواهیم کرد.