دفع یا افتادن کیست تخمدان
کیست تخمدانی به عنوان کیسه‌ای پر از مایع در تخمدان‌ها، یکی از شرایط شایع در زنان است و معمولاً بدون علامت باقی می‌ماند. این کیست‌ها می‌توانند به طور خودبه‌خود و عمدتاً در عرض ۲ تا ۳ ماه، به خصوص کیست‌های عملکردی، از بین بروند.
کیست تخمدانی یکی از شرایط شایع در زنان است که به شکل کیسه‌ای پر از مایع در تخمدان‌ها شکل می‌گیرد. این کیست‌ها معمولاً بدون علامت هستند و در بسیاری از موارد نیازی به درمان ندارند. کیست‌های تخمدانی عمدتاً به سه نوع تقسیم می‌شوند: کیست‌های عملکردی (که معمولاً نیازی به درمان ندارند)، کیست‌های ناشی از شرایط پاتولوژیک (که ممکن است نیاز به درمان داشته باشند) و تومورهایی که می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند. عوامل متعددی می‌توانند بر دفع خودبه‌خود کیست‌ها تأثیر بگذارند، از جمله سن و وضعیت هورمونی. در صورت بروز علائم نگران‌کننده، مشاوره با پزشک حائز اهمیت است.
یکی از سوالات معمول زنان این است که آیا این کیست‌ها می‌توانند به طور خودبه‌خود دفع شوند یا خیر. در ادامه، به بررسی و تحلیل این موضوع می‌پردازیم.
مکان و عملکرد تخمدان‌ها
تخمدان‌ها ارگان‌های تولیدمثل زنانه هستند که در حفره لگنی قرار دارند. آن‌ها در زیر لوله‌های فالوپ (لوله‌های رحمی) قرار دارند و در هر طرف رحم یک عدد وجود دارد.
تخمدان‌ها به شکل بیضی و به اندازه یک بادام هستند. درون هر تخمدان، چندین فولیکول وجود دارد که حاوی تخمک (اووم) یا سلول‌های تولیدمثل زنانه در ناحیه خارجی تخمدان یا "قشر" می‌باشند. هر ماه یک فولیکول رشد کرده و در حدود نیمه دوره قاعدگی یک تخمک آزاد می‌کند. سپس تخمک به لوله فالوپ منتقل می‌شود که در آن ممکن است باروری توسط اسپرم رخ دهد. تخمک بارور شده سپس به رحم مهاجرت می‌کند، در سرمخزنی که در حال پرولیفراسیون است، لانه‌گزینی می‌کند و به عنوان یک جنین ادامه می‌یابد. اگر اسپرم یا باروری وجود نداشته باشد، تخمک کوچک می‌شود و سرمخزن شروع به ریزش و دفع به عنوان قاعدگی می‌کند. تخمدان‌ها همچنین هورمون‌های زنانه از جمله استروژن و پروژسترون ترشح می‌کنند.
کیست‌های تخمدانی
کیست تخمدانی یک کیسه پر از مایع است که می‌تواند درون یا بر روی سطح تخمدان‌ها وجود داشته باشد. به طور کلی، کیست‌های تخمدانی را می‌توان به ۳ نوع اصلی تقسیم‌بندی کرد.
نوع ۱: کیست عملکردی
این نوع از کیست نتیجه عملکرد طبیعی تخمدان‌ها است. ویژگی‌های معمول کیست عملکردی عبارتند از:
- کوچک بودن (با قطر کمتر از ۸ سانتیمتر)
- عدم وجود قسمت جامد
- عدم وجود یا حداقل علائم
- در هر چرخه قاعدگی به طور خودبه‌خود ایجاد و کوچک می‌شود (یا در عرض ۲-۳ ماه)
- نیازی به درمان ندارد
انواع رایج کیست‌های عملکردی شامل موارد زیر است:
- کیست فولیکولار: در شرایط جسمی طبیعی، یک فولیکول می‌شکند و در وسط یک چرخه قاعدگی یک تخمک آزاد می‌کند. اگر فولیکول پاره نشود، به رشد خود ادامه می‌دهد و به یک کیست فولیکولار تبدیل می‌شود.
- کیست جسم زرد: پس از رها شدن تخمک، فولیکول به جسم زرد تبدیل می‌شود (رنگ زرد و ممکن است خون نیز در آن وجود داشته باشد). در صورت عدم باروری، جسم زرد در حدود ۱۰ روز کوچک می‌شود.
نوع ۲: کیست یا توده‌های ناشی از شرایط پاتولوژیک
این موارد شامل اندومتریوما (که به طور معمول به آن کیست شکلاتی می‌گویند) به دلیل رشد غیرطبیعی بافت‌های آندومتریال در تخمدان‌ها یا آبسه لوله‌ای-تخمدانی، که التهاب لوله‌های فالوپ و تخمدان‌ها با تجمع چرک است.
نوع ۳: کیست یا توده‌هایی که می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند
- تومور خوش‌خیم: یک مثال از تومور رایج در این دسته، تومور درموئید یا تراتومای خوش‌خیم است که ترکیبی از بافت‌ها از جمله مو، دندان، یا پوست تولید چربی دارد، یا تومور سروسی یا موکینوس که از لایه اپیتلیالی سطحی تخمدان‌ها منشاء می‌گیرد.
- تومور بدخیم: توده در این دسته به طور کلی دارای اجزاء کیستی و جامد است و یا ممکن است کاملاً جامد باشد. نمونه‌هایی از این تومورها شامل سروسی یا موکینوس کیستادنومکارسینوما است.
کیست/توده‌های نوع ۲ و ۳ پاتولوژیک هستند و نیاز به درمان دارند؛ در غیر این صورت، می‌توانند سلامت زن مبتلا را به خطر بیندازند یا حتی جان او را به خطر بیندازند، به ویژه زمانی که دچار نشت، پارگی، تهاجم، یا متاستاز به سایر ارگان‌ها شوند.
دفع خودبه‌خود کیست‌های عملکردی
دفع خودبه‌خود کیست‌های عملکردی یکی از ویژگی‌های طبیعی چرخه قاعدگی است.
بیشتر کیست‌های عملکردی به طور خودبه‌خود در عرض ۲ تا ۳ ماه از بین می‌روند. این موضوع ناشی از تغییرات هورمونی مرتبط با چرخه قاعدگی است که معمولاً در این زمان به طور طبیعی اتفاق می‌افتد.
کیست‌های کوچک معمولاً بدون علائم هستند و این امکان وجود دارد که فرد حتی نادانسته این کیست‌ها را تجربه کند. در واقع، کیست‌های عملکردی به اندازه‌ای کوچک هستند که مانع از روزمرگی یا فعالیت‌های معمول نشوند.
کیست‌های عملکردی به عنوان بخشی از فرآیند طبیعی تخمک‌گذاری ایجاد می‌شوند و در صورت عدم بروز باروری و تکمیل چرخه قاعدگی، به‌طور طبیعی کاهش می‌یابند.
عوامل مؤثر در دفع خودبه‌خود کیست‌ها
چندین عامل می‌توانند بر دفع خودبه‌خود کیست تخمدانی تأثیر بگذارند:
- سن: در زنان جوان‌تر، احتمال وجود کیست‌ها و همچنین دفع خودبه‌خود آن‌ها بیشتر است. با بالا رفتن سن، به ویژه پس از یائسگی، احتمال بروز و دفع کیست‌های تخمدانی کاهش می‌یابد.
- سلامت هورمونی: وضعیت هورمونی زن می‌تواند تأثیر زیادی بر تکنیک تخمک‌گذاری و رشد کیست‌ها داشته باشد. در زنان با عدم تعادل هورمونی، احتمال تشکیل کیست‌های بزرگ و پاتولوژیک بیشتر است که ممکن است نیاز به درمان داشته باشند.
- جریان خون طبیعی: جریان خون مناسب به تخمدان‌ها به سلامت بافت‌ها و تخلیه کیست‌ها کمک می‌کند. هرگونه اختلال در جریان خون ممکن است بر روند دفع کیست تأثیر منفی بگذارد.
عوارض و نیاز به درمان
در حالی که کیست‌های عملکردی معمولاً به خودی خود از بین می‌روند، برخی علائم و شرایط ممکن است خطرناک باشند و نیاز به مداخله پزشکی داشته باشند:
- کیست‌های بزرگ: اگر کیست بزرگ باشد یا علائم قابل توجهی را ایجاد کند (مانند درد شدید یا فشار در ناحیه شکم)، ممکن است نیاز به پیگیری و درمان داشته باشد.
- کیست‌های پاتولوژیک: کیست‌هایی که به دلیل شرایط غیرطبیعی ایجاد شده‌اند ممکن است نیاز به درمان فوری داشته باشند، به ویژه اگر علائم جدی مانند خونریزی غیرطبیعی، درد مزمن، یا نشانه‌های سرطان وجود داشته باشد.
- ترومای شکمی: در مواردی که کیست به‌سرعت رشد کند یا بعد از جراحت شکمی دچار پارگی شود، می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند.
در نتیجه، دفع خودبه‌خود کیست‌های تخمدانی به ویژه کیست‌های عملکردی امکان‌پذیر است و این یک پروسه طبیعی در چرخه قاعدگی است. با این حال، در صورت بروز علائم نگران‌کننده، اکیداً پیشنهاد می‌شود به پزشک مراجعه کنید تا از سلامت تخمدان‌ها اطمینان حاصل نمایید.
مراجعه منظم به پزشک، معاینه و انجام سونوگرافی می‌تواند به شناسایی و پیگیری کیست‌ها کمک کند و هر گونه ناهنجاری را در مراحل اولیه شناسایی کنند. با مراقبت مناسب و توجه به علائم بدن، زنان می‌توانند در مدیریت سلامت تخمدان‌های خود موفق باشند.
عوامل خطر برای کیست‌های تخمدانی
عوامل خطر برای کیست‌های تخمدانی عبارتند از:
- آنوولاسیون مزمن که می‌تواند منجر به تجمع محتوای کیستیک یا بسیاری از فولیکول‌ها شود.
- استفاده از هورمون‌های تحریک‌کننده که منجر به افزایش فولیکول‌ها می‌شود.
- اندومتریوز با تغییرات پاتولوژیک پیشرفته که منجر به تجمع خون به شکل کیست شکلاتی می‌شود.
- عفونت لگنی مزمن یا شدید که منجر به تجمع مواد چرکی یا آبسه تخمدان‌ها و/یا لوله‌های رحمی می‌شود.
- سابقه کیست تخمدانی
- سابقه خانوادگی بیماری‌های بدخیم تخمدان، سرطان سینه یا انواع دیگر سرطان‌های مرتبط
علائم کیست‌های تخمدانی
کیست‌های کوچک تخمدانی معمولاً بدون علامت هستند. با این حال، کیست‌های بزرگ می‌توانند علائم زیر را ایجاد کنند:
- علائم ناشی از فشار و تودهٔ کیست
- کاهش اشتها یا سیری زودرس
- نفخ شکم، ناراحتی گوارشی، تهوع و استفراغ
- آسیت (جمع شدن مایع در شکم)، احساس پر بودن شکم، و توده قابل لمس
- ادرار مکرر، اسهال یا یبوست مزمن
- علائم سیستمی مانند کاهش وزن غیر قابل توضیح یا افزایش وزن و غیره
- علائم ثانویه ناشی از گسترش سرطان مانند سرفه، زردی و غیره
علائم ناشی از عوارض کیست/توده:
- تب، تهوع، استفراغ و درد لگن ناشی از چرخش تخمدان که جریان خون به تخمدان‌ها را مسدود یا قطع می‌کند و منجر به مردگی بافت و/یا خونریزی می‌شود.
- درد شدید یا شوک (خستگی، سرگیجه و دست‌ها و پاهای سرد) به دلیل پارگی کیست همراه با خونریزی داخلی شکمی. خطر پارگی با تومور بزرگ پس از ضربه شکم شدید یا ورزش سنگین افزایش می‌یابد.
پیشگیری از کیست‌های تخمدانی
خطر کیست‌های تخمدانی می‌تواند کاهش یابد اما هرگز به طور کامل از بین نمی‌رود. همیشه در صورت تغییرات غیرمعمول در بدن یا علائم جدید احتیاط کنید. مراجعه به پزشک برای معاینه سالانه یا معاینه لگنی می‌تواند به شناسایی ناهنجاری‌ها در مراحل اولیه کمک کند. معاینات جسمی از جمله مطالعات تصویربرداری ویژه می‌تواند حتی کیست‌های کوچک و بدون علامت را شناسایی کند. در صورت وجود هرگونه علائم مزمن، پایدار، جدی یا حاد در ناحیه لگنی یا هر علامت دیگری با علت ناشناخته، به متخصص زنان خود مراجعه کنید.
تشخیص کیست‌های تخمدانی
پزشک شما تمام اطلاعات مربوط به قاعدگی، وضعیت پزشکی، داروها، مکمل‌های غذایی یا گیاهی و همچنین تاریخچه خانوادگی شما را جمع آوری خواهد کرد.
اگر شما علائمی دارید، پزشک شما به تفصیل درباره آغاز، شدت، ارتباط با قاعدگی و عواملی (نظیر فعالیت، وضعیت، دارو و غیره) که وضعیت شما را بهبود یا بدتر می‌کنند، خواهد پرسید.
پس از جمع‌آوری اطلاعات، پزشک به معاینه فیزیکی، معاینه لگنی و تحقیقات تشخیصی دیگر خواهد پرداخت.
روش‌های تشخیصی، از جمله:
- مطالعه تصویربرداری: سونوگرافی ترانس واژینال معمولاً اولین تصویربرداری تشخیصی است که توسط متخصص زنان استفاده می‌شود. سایر مطالعات تصویربرداری ممکن است شامل CT اسکن یا MRI باشد. تصویربرداری به تعیین موقعیت، اندازه و نوع کیست تخمدانی کمک می‌کند تا بررسی شود که آیا این یک کیسه پر از مایع، جامد یا توده کیستی-جامد است. سایر ساختارهای لگنی از جمله رحم نیز برای ناهنجاری‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
- آزمایش بارداری: در صورت لزوم ممکن است برای زنان در سن باروری بر اساس تاریخچه و/یا معاینه فیزیکی به دست آید.
- آزمایش خون برای نشانگرهای توموری: شایع‌ترین آن CA125 است که معمولاً در بیماران مبتلا به سرطان تخمدان افزایش می‌یابد. با این حال، سطح CA125 می‌تواند به دلیل شرایط دیگر نیز بالا باشد، مثلاً در مرحله آخر چرخه قاعدگی، بارداری، بیماری التهابی لگنی، اندومتریوز، فیبروید رحم، تومورها یا سرطان‌های سایر ارگان‌ها. پزشک سطح CA125 و سایر یافته‌های بالینی را برای ارزیابی کیست/توده تخمدانی در نظر خواهد گرفت.
- لاپاروسکوپی: این یک روش جراحی کم تهاجمی برای ارزیابی، تشخیص و درمان بافت برداشت کیست‌های تخمدانی در همان زمان است.
درمان کیست‌های تخمدانی
متخصص زنان شما شما را درباره کیست/تومور تخمدانی، گزینه‌ها و درمان مناسب بر اساس تمام عوامل نظیر سن، وضعیت قاعدگی، برنامه‌ریزی برای بارداری، وضعیت‌های پزشکی و همچنین طبیعت یا پاتولوژی احتمالی کیست‌ها (بر اساس یافته‌های روش‌های تشخیصی مختلف ذکر شده در بالا) مشاوره خواهد داد.
درمان‌های اصلی شامل:
- نظارت (پیگیری نزدیک): اگر کیست‌ها کوچک و مایع‌دار بدون جزء جامد (که به اندازه‌ای مشکوک به تومور نیستند)، متخصص زنان شما توصیه خواهد کرد که به دقت علائم خود را زیر نظر داشته باشید. برخی داروها ممکن است برای تسکین علائم تجویز شوند. ویزیت‌های پیگیری دوره‌ای برای معاینه‌های فیزیکی و لگنی و همچنین سونوگرافی برای نظارت بر تغییرات در کیست انجام خواهد شد.
- داروها: ممکن است از داروهای ضد بارداری برای کیست‌های عملکردی، داروهای هورمونی برای کیست‌های شکلاتی و آنتی‌بیوتیک‌ها برای آبسه‌های لوله‌ای-تخمدانی تجویز شود.
- جراحی: کیست‌های تخمدانی که باید به طور جراحی به منظور بررسی تشخیصی بیشتر و یا درمان برداشته شوند، عبارتند از:
- توده بزرگ، با رشد سریع یا ایجاد علائم در زنان در سن باروری، به ویژه زمانی که ماهیت کیست به طور بالینی مبهم بین کیست‌های عملکردی یا تومورها باشد.
- توده پایدار یا در حال رشد پس از یائسگی
- کیست‌ها به دلیل پاتولوژی غیر توموری که اما بزرگ و/یا نسبت به درمان پزشکی مقاوم هستند.
- تشخیص بالینی تومور، خواه خوش‌خیم یا بدخیم، که نیاز به جراحی برای تشخیص قطعی پاتولوژیک دارد.
روش‌های جراحی رایج:
- کیستی تخمدان با حفظ بافت تخمدان
- اووفورکتومی یکطرفه (برداشتن یک تخمدان)، در صورت داشتن کیست بزرگ بدون بافت تخمدان طبیعی باقی‌مانده
- اووفورکتومی دوطرفه، در صورت وجود کیست/توده تخمدانی بدخیم، به همراه برداشتن لوله‌های فالوپ، رحم، املتوم و غدد لنفاوی رتره‌پریتوئوم. درمان‌های اضافی نیز ممکن است به تناسب تجویز شوند. دکتری که این جراحی را انجام می‌دهد باید یک جراح متخصص زنان و انکولوژی باشد.
نوع روش جراحی:
- جراحی لاپاراسکوپی: یک روش جراحی کم‌تهاجمی که از ابزارهای جراحی وارد شده از طریق چند برش کوچک (کی‌هول) در دیواره شکمی یا دیواره پشتی واژن استفاده می‌کند.
- لاپاراتومی: یک روش جراحی باز که از طریق یک برش بزرگ و واحد در شکم انجام می‌شود.
متخصص زنان و زن بیمار باید یک جلسه مشاوره جامع درباره کیست/تومور، گزینه‌های درمان و ترجیح او برای دستیابی به یک تصمیم مشترک برای انتخاب مناسب‌ترین روش درمان داشته باشند.
