غذای جامد نوزاد، حاوی چه موادی باشد؟

بهترین رژیم غذایی برای نیازهای کودک در حال رشد، رژیم غذایی متعادل است. در نخستین سال تولد کودک، شیر مادر یا شیر خشک منبع اساسی تغذیه او می‌باشد.
در ۶ ماه اول عمر، کودک برای کلیه نیازهای غذایی خود کاملاً وابسته به شیر مادر یا شیر خشک است. هرچند ممکن است از ۴ یا ۵ ماهگی شروع به دادن غذای جامد به کودک خود کرده باشید، مصرف اولیه غذاهای جامد در این سن به قدری کم است که این غذاهای «واقعی» تقریباً فقط در حد تجربه کردن مزه‌های مختلف هستند و بسیار مهم است که مقدار شیر او را کم نکنید.
پس از یک سالگی، می‌توان شیر کامل را تبدیل به نوشیدنی معمول کودک ساخت، اما تا آن زمان نیاز به ویتامین‌ها و آهنِ موجود در شیر مادر یا شیر خشک خواهد داشت.
از زمانی که شروع به دادن غذای جامد به کودک می‌کنید، باید به‌تدریج رژیمی را برقرار سازید که پنج گروه عمده مواد مغذی را تأمین سازد:
«چربی»، «پروتئین»، «کربوهیدرات‌ها»، «ویتامین‌ها»، «مواد معدنی».
به یاد داشته باشید که نیازهای کودک شما با خود شما متفاوت است. به بزرگسالان در وضعیت میانگین توصیه می‌شود که رژیم غذایی با الیاف (فیبر) زیاد و چربی کم داشته باشند، اما کودکان زیر پنج سال نیاز به چربی بسیار بیشتر و منابع متمرکز کالری و مواد مغذی دارند تا به رشد سریع آن‌ها در سال‌های اولیه عمر کمک کند.

چربی
چربی برای رشد، اهمیت حیاتی دارد.
منابع چربی اشباع شده شامل: گوشت، کره حیوانی و نباتی، چربی حیوانی، تخم مرغ، پنیر و روغن نباتی هیدروژنه می‌باشد.
منابع چربی اشباع نشده شامل: روغن زیتون، روغن آفتابگردان، روغن ذرت، روغن کنجد و ماهی روغنی است.
چربی اشباع شده عمدتاً از منابع حیوانی و غذاهای آماده حاوی روغن نباتی به‌دست می‌آید. چربی اشباع نشده از منابع گیاهی و دریایی به‌دست می‌آید. چربی‌های اشباع شده کلسترول خون را افزایش می‌دهند و مصرف بالای آن‌ها با بیماری قلبی در بزرگسالان نسبت مستقیم دارد. هرچند باید سعی کنید چربی کافی در رژیم غذایی کودک شما وجود داشته باشد، خوب است با انتخاب گوشت کم‌چربی و استفاده از روغن‌های گیاهی به جای کره برای سرخ کردن غذا، او را به تغذیه سالم تشویق کنید.
شیر و پنیر حاوی چربی‌های اشباع شده هستند، اما منبع خوبی برای کلسیم، پروتئین، و ویتامین‌ها نیز هستند. تا ۱ سالگی، کودکان باید ۵۰ درصد انرژی مورد نیاز خود را از چربی به‌دست آورند.کودکان ۲ تا ۵ ساله نیز باید تا ۳۵ درصد کل انرژی مورد نیاز خود را از چربی به‌دست آورند.

پروتئین
پروتئین برای رشد و مرمت بافت‌های بدن ضروری است، اگر مقدار پروتئین بدن کافی نباشد، مقاومت بدن در برابر بیماری‌ها و عفونت کاهش می‌یابد. منابع پروتئینی شامل: گوشت قرمز، مرغ، جگر، ماهی، تخم مرغ، شیر، پنیر (اما نه پنیر خامه‌ای)، غلات، بنشن و دانه‌های گیاهی می‌باشد.
پروتئین از اسیدهای آمینه تشکیل می‌شود، که بعضی از آن‌ها را بدن می‌تواند بسازد و بعضی نیز باید از غذا به‌دست آید. پروتئین‌های حیوانی، مانند شیر، حاوی کلیه اسیدهای آمینه مورد نیاز بدن هستند. سویا نیز تنها غذای گیاهی است که همه اسیدهای آمینه لازم را دارد. غذاهای دیگر باید با هم ترکیب شوند تا همه پروتئین‌های لازم تأمین شود. مثلاً می‌توان غلات را با بنشن یا با مقدار بسیار کمی پروتئین حیوانی مخلوط کرد تا پروتئین کامل تأمین شود.
از آن‌جا که پروتئین در بدن ذخیره نمی‌شود، غذاهای پروتئین‌دار باید در اکثر روزها مصرف شود. اما غذاهای غنی از نظر پروتئین نباید بخش عمده‌ای از غذای کودکان خردسال باشد زیرا رژیم پر از پروتئین می‌تواند به کلیه‌های نابالغ کودک فشار بیاورد.
کمبود پروتئین در کشورهای توسعه یافته تقریباً نادر است.

کربوهیدرات
کربوهیدرات‌ها منبع عمده تأمین انرژی بدن هستند. دو نوع کربوهیدرات وجود دارد: تصفیه شده و کامل. هر دو شکل آنها به قند خون تبدیل می‌شود و به این ترتیب انرژی فراهم می‌کند (کالری). منابع کربوهیدرات تصفیه شده شامل: قند و شکر، محصولات آرد سفید، برخی غلات صبحانه، بیشتر شیرینی‌ها، کیک‌ها و شکلات‌های کارخانه‌ای است.
منابع کربوهیدرات کامل شامل: غلات صبحانه کامل، آرد، شیرینی، و نان تهیه شده از گندم کامل، برنج قرمز، سیب زمینی، سوپ و حلیم جو می‌باشد.
کربوهیدرات‌های تصفیه شده، مثل نان سفید و بیشتر شیرینی‌های کارخانه‌ای، از موادی ساخته می‌شود که در حین فرآوری، الیاف طبیعی آن‌ها گرفته می‌شود و بیشتر مواد غذایی ارزشمند آن‌ها از دست می‌رود. کربوهیدرات‌های کامل غذاهای سرشار از انرژی هستند که ویتامین‌ها، مواد معدنی و الیاف آن‌ها حفظ شده است و بنابراین برای بدن مفیدترند. این نوع کربوهیدرات‌ها باید حدود ۶۰ درصد رژیم غذایی کودک را تشکیل دهد.

ویتامین ها
ویتامین ها برای سالم ماندن بدن لازم‌اند. ویتامین‌ها یا از نوع محلول در آب (مانند B کمپلکس و ویتامین C) و یا از نوع محلول در چربی (ویتامین A، D، E، و K) هستند. ویتامین های محلول در آب، در اثر حرارت از بین می‌روند و چنان‌که نام آن‌ها نشان می‌دهد، در آب حل می‌شوند. بنابراین غذاهای حاوی این ویتامین‌ها را نباید زیاد پخت. ویتامین های محلول در چربی در بدن ذخیره می‌شوند و مقدار زیاد آن‌ها ممکن است مضر باشد. فعلاً توصیه می‌شود که همه کودکان زیر پنج سال ویتامین‌های A، C، و D را به صورت مکمل غذایی مصرف کنند.
ویتامین A (شامل بتاکاروتن و رتینول) برای رشد، مبارزه با عفونت، سلامت پوست، سلامت بینایی و استحکام استخوان‌ها لازم است. جگر و تخم‌مرغ منابع غنی رتینول هستند. بتاکاروتن یک ماده آنتی‌اکسیدان است که به دفاع بدن در قبال بیماری‌ها کمک می‌کند. منابع غنی آن: هویج، فلفل قرمز، ذرت، گوجه فرنگی، سیب‌زمینی شیرین، هندوانه، زردآلو و انبه است.
ویتامین‌های B کمپلکسِ شامل اسیدفولیک (B۹)، برای رشد، سلامت دستگاه عصبی، و کمک به هضم غذا لازم‌اند. منابع غنی آن عبارت‌اند از: جگر، گوشت، خمیر سویا، ساردین، تخم مرغ، آجیل، سبزیجات سبز تیره، لبنیات، غلات کامل، موز.
ویتامین C برای رشد، مرمت بافت‌ها، سلامت پوست، و کمک به جذب آهن لازم است. منابع غنی آن عبارت‌اند از: مرکبات، توت فرنگی، کیوی، سبزیجات برگ‌دار سبز تیره، سیب‌زمینی، فلفل.
ویتامین D، که پوست با قرار گرفتن در معرض نور خورشید آن را می‌سازد، برای جذب کلسیم و فسفر در جهت سلامت استخوان‌ها و دندان‌ها لازم است. منابع غنی آن عبارت‌اند از: ماهی آزاد، ماهی تن، ساردین، شیر، پنیر و تخم مرغ.
ویتامین E برای سالم ماندن ساختار سلولی بدن لازم است و به ساخت و سلامت سلول‌های قرمز خون کمک می‌کند. منابع غنی آن عبارت‌اند از: روغن‌های گیاهی، جوانه گندم، آجیل، آووکادو.

مواد معدنی
مواد معدنی برای سالم ماندن بدن لازم‌اند. این مواد شامل: کلسیم، روی، آهن و … می‌باشد.
کلسیم
کلسیم برای سلامتی و تشکیل استخوان‌ها و دندان‌ها مهم است.
منابع کلسیم‌دار شامل: شیر، پنیر، ماست، سبزی‌های برگ‌دار، خمیر سویا، آجیل، ماهی ساردین و کنجد است. حدود ۴۰۰ میلی‌لیتر شیر در روز، کلسیم لازم برای کودکان ۱ تا ۵ ساله را تأمین می‌کند.
روی
روی برای رشد طبیعی و کارکرد مؤثر دستگاه ایمنی بدن انسان لازم است. اگر رژیم غذایی متنوع باشد، قاعدتاً کلیه نیازهای روزمره بدن تأمین می‌شود.
منابع روی‌دار شامل: گوشت قرمز، بادام زمینی، تخمه آفتاب‌گردان و غلات غنی شده صبحانه است.
آهن
منابع آهن‌دار شامل: جگر، گوشت قرمز، ماهی روغنی، بُنشن، برنج غنی شده برای کودکان، غلات غنی شده صبحانه، نان، سبزیجات برگ‌دار سبز، میوه‌های خشک شده خصوصاً زردآلو خشک است.
آهن، هم برای رشد جسمانی و هم برای رشد ذهنی کودکان لازم است. همه کودکان در بدو تولد دارای ذخیره آهنی هستند که در حدود ۶ ماه دوام می‌آورد. پس از این مدت، مهم است که حتماً آهن مورد نیاز بدن کودک از طریق غذاهای جامد تأمین شود زیرا کمبود آهن که ممکن است منجر به عارضه کم‌خونی شود، در صورت عدم کنترل موجب احساس خستگی و ضعف در کودکان می‌شود. نیاز کودکان به آهن خصوصاً بین ۶ تا ۱۲ ماهگی بالاست. کودکان نارس بیشتر در معرض مشکل کمبود آهن قرار دارند زیرا ذخیره آهن بدن آن‌ها ممکن است فقط ۶ هفته دوام بیاورد. اگر کودک شما نارس به دنیا آمده باشد، ممکن است پزشک به شما توصیه کند تا یک سالگی به او مکمل آهن بدهید.
در واقع کمبود آهن یکی از شایع‌ترین مشکلات تغذیه‌ای در جهان است.
تشخیص کمبود آهن ممکن است دشوار باشد، زیرا علائم آن به اندازه بیماری‌های عفونی به راحتی قابل تشخیص نیست. اگر به علائم رنگ پریدگی، بی‌حالی و خستگی مزمن در کودک توجه نشود، ممکن است منجر به کم‌خونی شود، که به نوبه خود منجر به کم‌توانی می‌شود. با تأمین منابع کافی آهن در رژیم غذایی، پیش‌گیری از وقوع این مشکل یا رفع آن دشوار نخواهد بود.
آهن موجود در غذاهای دارای منشأ حیوانی مانند گوشت قرمز، خصوصاً جگر، یا ماهی‌های روغنی مثل ماهی آزاد، ساردین، یا سارم (حلوا بندری) بسیار راحت‌تر از آهن منابع گیاهی جذب می‌شود. با این حال اگر منبع خوبی از ویتامین C همزمان با منبع آهن گیاهی مصرف شود، جذب آهن بهتر انجام می‌شود. مثلاً یک فنجان آب پرتغال تازه، چند تکه کیوی، چند تکه فلفل قرمز شیرین، یا گل کلم، همگی منابع غنی ویتامین C هستند که می‌توان همراه با اسفناج یا عدس مصرف کرد. این کار باعث می‌شود آهن موجود در غذاهای اخیر بهتر جذب شود. غذاهای غنی از نظر پروتئین نیز به جذب آهن کمک می‌کنند. با مخلوط کردن ماهی، گوشت قرمز کم چربی، یا مرغ با سبزیجات برگ‌دار که رنگ سبز تیره دارند یا عدس، می‌توان جذب آهن از منابع گیاهی را حدوداً سه برابر کرد.
غنی‌ترین غذاها از نظر آهن عبارت‌اند:
جگر و گوشت قرمز
زرده تخم مرغ (خوب پخته باشد)
ماهی روغن‌دار، تازه یا کنسرو (مراقب استخوان باشید)
حبوبات، مانند عدس و لوبیا پخته
غلات صبحانه با مکمل آهن
نان معمولی و نان سوخاری
سبزیجات برگ‌دار سبز تیره مانند اسفناج و کلم برگ
میوه‌های خشک، خصوصاً زردآلو.

فلوراید
این ماده برای سلامتی دندان‌ها لازم است. درباره نیاز نوزاد به فلوراید، عقاید مختلفی وجود دارد. فلورایدِ شیر انسان، مانند شیر گاو خیلی کم است و این امر ربطی به مقدار فلوراید آب مصرفی ندارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که احتمال پوسیدگی و فساد دندان در نوزادانی که از شیر مادر استفاده می‌کنند با نوزادانی که از شیر خشک دارای فلوراید تغذیه کرده‌اند، تفاوتی ندارد.
مطالعات دیگر نشان داده است بچه‌هایی که در سن ۶ تا ۸ ماهگی در برخی مناطق از آب لوله‌کشی حاوی فلوراید استفاده می‌کنند، دندان‌های دائمی سالم‌تری دارند و کمتر به پوسیدگی دندان مبتلا می‌شوند.
بخش تغذیه انجمن متخصصان اطفال در آمریکا توصیه می‌کند در مناطقی که آب آشامیدنی فلوراید کافی ندارد، به کلیه نوزادانی که از شیر مادر یا شیر خشک تغذیه می‌کنند، از دوماهگی قطره فلوراید داده شود.
قبل از هر اقدامی در این مورد بهتر است با پزشک اطفال درباره مقدار فلوراید آب شهر مشورت کنید و در صورت نیاز به قطره فلوراید، زمان و نحوه استفاده از آن را جویا شوید. البته باید گفت فلورایدی که مادر مصرف می‌کند، وارد شیر نمی‌شود و برای نوزاد شیرخوار قابل استفاده نیست.

آب
کودکان خردسال در معرض خطر آب‌زدایی بدن قرار دارند، بنابراین ضروری است که مراقب جذب مایعات برای آن‌ها باشید. اگر کودک‌تان را با شیر خودتان تغذیه می‌کنید، شیر، مایعات لازم برای بدن کودک را تأمین می‌کند، اما کودکانی که با بطری تغذیه می‌شوند ممکن است نیاز به چشیدن گاه به گاه جرعه‌ای آب داشته باشند زیرا شیر خشک چندان رفع کننده تشنگی نیست.
وقتی که کودک شما به رژیم غذایی عمدتاً جامد عادت کرد، لازم خواهد بود مصرف مایعات او را افزایش دهید. آب لوله‌کشی جوشیده و سرد شده، ارزان و همیشه در دسترس است و بهترین رفع کننده تشنگی است.
کودکان خردسال فقط نیاز به چند جرعه آب دارند، اما خوب است کودک خود را تشویق کنید از سن پایین آب بنوشد. هرچند نوشیدنی‌های گیاهی و میوه‌ای زیادی برای کودکان عرضه می‌شود، اما بیشتر آن‌ها دارای قند است، که ممکن است به رشد دندان‌ها آسیب برساند و او را به مزه‌های شیرین عادت دهد.
به کودک‌تان آب معدنی ندهید و از آن در پخت و پز استفاده نکنید زیرا از نظر میکروب‌های موجود در آن مطمئن نیست مگر این‌که جوشانده شود، و نیز ممکن است مقدار سدیم موجود در آن بیش از مقداری باشد که برای کودکان خردسال توصیه می‌شود.