غربالگری دوران بارداری، روش های انجام آن

پدر و مادری که در انتظار تولد فرزند خود به سر می برند اغلب تمایل دارند بیش از هر زمان دیگری آگاهی خود را نسبت به جنین در حال رشد خود بالا ببرند. انجام آزمایش های غربالگری یکی از اقداماتی است که والدین برای اطلاع از سلامتی فرزندشان انجام می دهند.
در گذشته ای نه چندان دور تنها آزمایش های روتین بارداری که مواردی از قبیل قند خون، اوره، کراتینین، تست های کبدی و… را کنترل می کردند، توسط پزشک درخواست می شد. امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی در زمینه انواع بیماری های زنان مانند نازایی، سقط، سابقه تولد با ناهنجاری های ژنتیکی و… آزمایش های جدیدی برای کنترل سلامت جنین معرفی شده است که اطلاعات جامع و دقیق تری از سلامت جنین به پزشک ارائه می دهد.
در این مقاله شما می توانید با آزمایش های غربالگری بارداری و دلیل ضرورت انجام آنها آشنا شوید.
از زمان لقاح، وقایع شگفت انگیزی برای سلول تخم رخ می دهد. در برخی مواقع ممکن است در روند تکامل سلول تخم اختلالاتی ایجاد شود. با انجام آزمایش های غربالگری می توان از تولد نوزاد با نقائص عمده ژنتیکی پیشگیری به عمل آورد. این امکان از تولد فرزندانی که مشکلات کروموزومی دارند یا به هر نحوی باعث بروز مشکلات روانی و مالی فراوانی در خانواده و جامعه می شوند، جلوگیری می کند.

آزمایش های دوران بارداری
آزمایش های روتین بارداری از سال ها پیش برای خانم های باردار درخواست می شد. این آزمایش ها عبارتند از: شمارش کامل گلبول های خونی، گروه خونی و Rh، قند خون، اوره، کراتینین، تست های عملکرد کبدی، هپاتیت B، ایدز، VDRL، آنالیز و کشت ادرار.
این آزمایش ها پس از تشخیص بارداری و در هفته ۲۸ بارداری توسط پزشک یا ماما درخواست می شود.

تعریف غربالگری
غربالگری (Screening) در پزشکی، راهبردی است که در یک جمعیت بکار می رود تا یک بیماری را در افرادی که فاقد نشانه ها و علائم هستند، شناسایی کند.
بر خلاف اغلب موارد در پزشکی، آزمون های غربالگری بدون وجود شواهد بالینی از بیماری، روی افراد انجام می شود. مقصود از غربالگری شناسایی زودرس بیماری در یک جامعه است، تا به این ترتیب با فراهم شدن امکان مداخله و مدیریت پیش هنگام، میزان مرگ و میر و ابتلا به بیماری کاهش یابد.
اگرچه غربالگری ممکن است به تشخیص زودرس بیماری منتهی شود، نشان داده شده است که همه آزمون های غربالگری به افرادی که مورد غربالگری قرار می گیرند، نفع نمی رسانند. تشخیص بیش از حد واقع موارد (Over Diagnosis)، تشخیص اشتباه (Misdiagnosis) و ایجاد حس کاذب مصونیت از بیماری برخی از عوارض جانبی غربالگری هستند.
به همین خاطر است که آزمونی که در یک برنامه غربالگری مورد استفاده قرار می گیرد، بخصوص اگر یک بیماری با میزان بروز پایین مطرح باشد، باید اختصاصیت (Specificity) خوب به همراه حساسیت (Sensitivity) قابل قبول داشته باشد.
چند نوع غربالگری وجود دارد:
غربالگری همگانی: که شامل غربالگری افرادی در یک رده معین است. به عنوان مثال همه کودکان در یک سن معین.
موردیابی: که شامل غربالگری گروه کوچکی از افراد بر اساس وجود عوامل خطرساز می باشد. به عنوان مثال به خاطر یکی از اعضای خانواده، یک بیماری ارثی به وجود آید.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) این اصول راهنما را در مورد غربالگری بیماری در سال ۱۹۶۸ منتشر کرد، که هنوز هم کاربرد دارد:
بیماری باید یک مشکل مهم بهداشتی باشد.
باید درمانی برای آن بیماری وجود داشته باشد.
تسهیلات پزشکی برای تشخیص و درمان آن بیماری باید وجود داشته باشد.
آن بیماری باید دارای یک دوره مخفی باشد.
باید آزمونی برای آزمایش یا معاینه کردن آن بیماری وجود داشته باشد.
سیر طبیعی آن بیماری باید به قدر کافی شناخته شده باشد.
باید خط مشی مورد توافقی برای درمان آن بیماری وجود داشته باشد.
هزینه کلی یافتن یک مورد بیماری نسبت به هزینه پزشکی در کل، باید از لحاظ اقتصادی متعادل باشد.
موردیابی باید یک فرآیند مداوم باشد، نه صرفاً یک طرح (یک باور برای همیشه).

اهمیت غربالگری و روش های انجام آن
بر طبق نظر سازمان جهانی بهداشت، سلامت در سه سطح جسمی، روانی و اجتماعی تعریف می شود. هر انسان در جهت حفظ سلامت و تندرستی خود تا حد زیادی می تواند از بروز هر گونه بیماری پیشگیری کند. بدیهی است که هر بیماری و معلولیت تبعات منفی بسیاری به دنبال دارد. یکی از این بیماری ها، اختلالات کروموزومی است که ابتلا به آن در دوران جنینی و در رحم مادر صورت می گیرد.
اختلالات اصلی کروموزومی مربوط به سه سندروم پاتو (تریزومی ۱۳)، ادوارد (تریزومی ۱۸) و داون (تریزومی ۲۱) است، که باعث فوت جنین در رحم و یا پس از تولد، عقب ماندگی ذهنی و برخی بیماری های جسمی کودک می شود. بنابر آنچه گفته شد این بیماری قابل پیشگیری است و بسته به اینکه این بیماری در چه سنی از بارداری شناسایی شود، می توان با اجازه از مراجع قانونی جنین را از بین برد.
غربالگری در دو مرحله غربالگری سه ماهه اول و سه ماهه دوم انجام می شود، غربالگری سه ماهه اول در هفته ۱۱ تا ۱۳ (ترجیحاً هفته دوازدهم) و سه ماهه دوم از هفته ۱۴ تا ۲۲ بارداری (ترجیحاً هفته پانزدهم و شانزدهم) انجام می شود.
اگر در سه ماهه اول بارداری مادر، نتایج غربالگری ریسک ابتلا به تریزومی ها را نشان دهد، باید با نمونه برداری از پرزهای جفتی (CVS) تست تشخیصی انجام شود، اما اگر مادر در سه ماهه دوم باشد، باید نمونه برداری از مایع اطراف جنین (کاریوتایپ آمنیوسنتز) انجام شود.
غربالگری سه ماهه اول که بین هفته های ۱۱ و ۱۳ بارداری انجام می شود، برای بررسی احتمال خطر سندروم داون و تریزومی ۱۸ انجام می شود و شامل آزمایش خون و سونوگرافی است.
آزمایش خون: در این روش مقدار دو نوع پروتئین وابسته به بارداری خاص در خون مادر اندازه گیری می شود.
سونوگرافی: به کمک سونوگرافی تجمع مایع پشت گردن جنین اندازه گیری می شود. تجمع این مایع پشت گردن جنین طبیعی است، اما اگر این مایع از حد معینی بیشتر باشد و در عین حال آزمایش خونی فوق هم نتیجه غیر طبیعی داشته باشد، می توان نتیجه گرفت که احتمالاً این جنین در خطر افزایش نقایص مادرزادی و اختلالات کروموزومی (سندروم داون و تریزومی ۱۸) است.
اگر جواب دو آزمایش فوق نگران کننده بود، باید پزشک با آزمایش های تشخیصی، قطعیت بیماری ها را بررسی کند. یکی از این آزمایش های تشخیص قطعی، نمونه گیری از پرزهای جفت است.
اگر جواب آزمایش های فوق طبیعی بود و آزمایش ها خطر خاصی را نشان نمی دادند، به مادر باردار پیشنهاد می شود که آزمایش های غربالگری سه ماهه دوم را انجام دهد.
غربالگری سه ماهه دوم بین هفته های ۱۴ تا ۲۲ بارداری انجام می شوند و شامل آزمایش خون و سونوگرافی است.
آزمایش خون: این آزمایش ها چند نوع هستند که در نوع چهارگانه آن، مقدار ۴ پروتئین بخصوص در خون اندازه گیری می شود. این مواد بطور طبیعی در خون مادر باردار وجود دارند. این آزمایش نوع سه گانه هم دارد که هزینه اش کمتر است. در بدن جنین یک پروتئین اصلی ساخته می شود (AFP) که از طریق ادرار جنین وارد مایع آمنیوتیک می شود. سپس به خون مادر راه یافته و وارد جریان خون مادر می شود. اگر تنها همین پروتئین در خون مادر افزایش یافته باشد، می توان احتمال داد که لوله عصبی جنین باز شده است. زیرا با باز شدن این لوله مقادیر بیشتری از این پروتئین به مایع جنینی و در نهایت خون مادر منتشر می شود. در صورت غیر طبیعی بودن میزان این چهار ماده، مانند آزمایش های غربالگری سه ماهه اول، باید سراغ سونوگرافی رفت.
سونوگرافی: با انجام سونوگرافی می توان سه نوع بیماری سندروم داون، باز بودن لوله عصبی جنین و تریزومی ۱۸ را بررسی کرد. اگر نتیجه سونوگرافی، احتمال خطر بیماری را نشان دهد، باید آزمایش های تشخیص قطعی را هم انجام داد. به عنوان مثال نمونه برداری از مایع آمنیوتیک (آمنیوسنتز). در این نمونه برداری میزان هورمون ها و سلول های جنین، تحت بررسی کروموزومی قرار می گیرند.