تشخیص ناباروری مردان، سه سوته معلوم می شه!

مشکل ناباروری از مشکلات دیرینه بشر است که به گفته محققان روند افزایشی زیادی در سال‌های اخیر داشته است. کارشناسان، تغییر سبک زندگی، نوع تغذیه، آلودگی هوا، استرس، قرار گرفتن در معرض تشعشعات مختلف و افزایش میانگین سن ازدواج را از عوامل تاثیرگذار در افزایش نرخ ناباروری در خانواده‌ها می‌دانند.

در حال حاضر روش‌های متنوع و سریعی برای تشخیص ناباروری در زنان توسعه پیدا کرده است. اما از آنجا که در تشخیص و درمان ناباروری همواره تمرکز روی زنان است، تحقیقات زیادی برای توسعه روش‌های تشخیصی در مردان شکل نگرفته است. بررسی‌های جام‌جم نشان می‌دهد دانشمندان ایرانی که همیشه در حوزه درمان ناباروری چه در داخل و چه در خارج از کشور سرآمد بوده‌اند، این بار نیز خوش درخشیده و فناوری‌های جدیدی در زمینه تشخیص سریع ناباروری مردان به دنیا عرضه کرده‌اند. در ادامه با دو نمونه از این تست‌های سریع بیشتر آشنا می‌شویم.

برخلاف ذهنیتی که در بیشتر جوامع وجود دارد، محققان می‌گویند در حال حاضر علت ۴۰ تا ۶۰درصد از ناباروری‌ها مربوط به مردان است؛ یعنی در هر خانواده نابارور، مرد تقریبا به همان اندازه‌ای که ممکن است زن دچار مشکلات ناباروری باشد، می‌تواند نابارور باشد. مراجعه نکردن بموقع مردان به آزمایشگاه و پزشک معالج برای بررسی ناباروری از مشکلات عمده در حوزه ناباروری در سراسر جهان است. در سال‌های اخیر رویکرد توسعه تست‌های سریع قابل استفاده در منزل از موضوعات چالش برانگیز حوزه پزشکی ناباروری است.

دستگاه همراه گوشی‌های هوشمند

دکتر هادی شفیعی، استادیار دانشکده پزشکی دانشگاه هاروارد، پس از اخذ مدرک کارشناسی ارشد در رشته مهندسی پزشکی از دانشگاه تهران، در سال‌86 برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری به دانشگاه فناوری‌های ویرجینیای آمریکا رفته است. مطالعات او در سال‌های اخیر بر استفاده از فناوری میکرو و نانو در پزشکی و زیست‌شناسی متمرکز شده است. گروه تحقیقاتی دکتر شفیعی سال گذشته موفق به رونمایی از دستگاه همراه ارزان‌قیمتی برای گوشی‌های هوشمند شد که در تشخیص ناباروری آقایان در خانه کاربرد دارد. دکتر شفیعی درخصوص لزوم توسعه چنین روش‌های سریعی برای استفاده در خانه به جام‌جم گفت: فرهنگ نادرستی که در زمینه ناباروری وجود دارد، باعث شده بیشتر مردان از این که بدانند بارور نیستند احساس ضعف و خجالت کنند. این طرز فکر -که صرفا محدود به ایران نیست و در سراسر جهان عمومیت دارد-و همچنین سختی آماده‌سازی نمونه مورد نیاز برای آزمایش، موجب شده مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌های اولیه فشار روانی زیادی را به مردان تحمیل کند. از طرفی زوجی که تصمیم به فرزندآوری می‌گیرند حداقل باید یک سال بدون استفاده از روش‌های پیشگیری بچه‌دار نشوند تا وارد فرآیند بررسی و درمان ناباروری شوند. این زمان می‌تواند برای زوجی که در سنین بالا ازدواج کرده‌اند و می‌خواهند بچه‌دار شوند، زمان زیادی باشد و شانس آنها برای داشتن فرزندی سالم را کاهش دهد، بنابراین وجود روش‌های سریع و ارزان‌قیمت تشخیص اولیه که در خانه قابل استفاده باشد می‌تواند به تشخیص زودهنگام و درمان بموقع ناباروری مردان کمک زیادی کند.

دستگاهی که این گروه تحقیقاتی موفق به تولید آن شده‌اند از سه بخش تشکیل شده است؛ بخش اول آن مانند قاب محافظ گوشی به تلفن همراه متصل می‌شود و با سخت‌افزار الکترونیک و لنزهای نوری که در آن تعبیه شده است، گوشی هوشمند را به میکروسکوپ قابل حامل تبدیل می‌کند. بخش دوم، قطعه‌ای است که نمونه روی آن قرار گرفته و برای بررسی در دستگاه گذاشته می‌شود. این قسمت یکبار مصرف بوده و در هر‌مرتبه استفاده باید عوض شود. بخش سوم، نرم‌افزاری است که با ضبط ویدئوی کوتاهی از نمونه، آن را تحلیل و به صورت کمی گزارش می‌دهد. دکتر شفیعی ضمن اشاره به دقت زیاد این دستگاه قابل‌حمل افزود: در بررسی نمونه اسپرم، مشخصات متعددی مورد آزمایش قرار می‌گیرد که البته تمام آنها در زمان کوتاه و بدون امکانات آزمایشگاهی خاص قابل اندازه‌گیری نخواهند بود. این دستگاه فقط قابلیت اندازه‌گیری ویژگی‌های اولیه مانند تعداد اسپرم در واحد حجم و قابلیت حرکت اسپرم‌ها را دارد. این دو ویژگی، اولین صفاتی است که در آزمایشگاه‌های ناباروری نیز بررسی می‌شود. برای بررسی دقت این دستگاه، نتایج به دست آمده از آن را با نتایج حاصل از آزمایش‌های آزمایشگاهی 350 نمونه بیماری که از بیمارستانی در شهر بوستون دریافت کرده بودیم، مقایسه کردیم. میزان دقت دستگاه 98 درصد برآورد شد که دقت قابل قبولی برای یک دستگاه خانگی است.

با توجه به ظاهر این دستگاه و ویژگی‌هایی که برایش ذکر شده است به نظر می‌رسد قیمت تمام شده آن، خیلی بیشتر از تست‌های سریع دیگری که در حال حاضر تجاری شده‌اند ـ مانند قند خون یا تست بارداری ـ باشد. دکتر شفیعی در این‌باره خاطرنشان کرد: قیمت تمام شده این دستگاه بسیار مقرون به صرفه و متناسب با مصرف خانگی آن است. در حال حاضر که ما این دستگاه را در آزمایشگاه تولید کرده‌ایم، قیمت مواد مصرفی چیزی در حدود پنج دلار برای هر دستگاه و کمتر از یک دلار برای هر‌قطعه یکبار مصرف بوده که این رقم در تولید انبوه قاعدتا کمتر هم خواهد شد. البته این قیمت، قیمت فروش دستگاه نیست و برای تعیین قیمت تجاری آن باید ابتدا مراحل تجاری‌سازی طی شود. به نظر من با توجه به کارکرد این دستگاه در خانواده‌هایی که تحت فشارهای ناشی از ناباروری قرار دارند، دستگاهی بسیار مقرون به صرفه خواهد بود.

به گفته دکتر شفیعی، اکنون مراحل تجاری‌سازی این دستگاه در حال انجام بوده و فعلا فقط بخشی از دانش آن برای تولید کیت‌های تشخیصی در حیوانات واگذار شده است. در این مدت که از زمان رونمایی این دستگاه می‌گذرد، تیم تحقیقاتی دکتر شفیعی موفق به توسعه بیشتر این دستگاه و بهره‌گیری از آن برای بررسی ظاهر اسپرم‌ها (مورفولوژی) به صورت خودکار و گزارش آن به صورت درصدی شده‌اند. این محقق دانشگاه هاروارد ضمن اشاره به ارائه نتایج این بخش از تحقیقات در کنفرانس سالانه پزشکی باروری آمریکا تاکید کرد: ما برای اولین‌بار در دنیا توانستیم با همین دستگاه ارزان‌قیمت که سخت‌افزار خیلی پیچیده‌ای برای تولید آن استفاده نشده است ویژگی‌های ظاهری اسپرم‌های موجود در یک نمونه را به صورت اتوماتیک و با کمک هوش مصنوعی بررسی و کمی‌سازی کنیم. وی در ادامه تصریح کرد: البته این کاربرد و کاربردهای جدید دیگری که به دستگاه طی یک سال گذشته اضافه کرده‌ایم، مانند بررسی شکست‌های دی‌اِن‌اِی (DNA Fragmentation) و میزان زنده‌مانی اسپرم‌ها، با توجه به مراحل آماده‌سازی و رنگ‌آمیزی خاص، مصرف خانگی نداشته و بیشتر برای افزایش سرعت و کاهش هزینه این آزمایش‌ها در آزمایشگاه‌ها توسعه پیدا کرده‌اند. البته این گروه تحقیقاتی به دنبال توسعه این دستگاه برای بررسی ظاهر اسپرم‌ها بدون نیاز به رنگ‌آمیزی هستند تا بتوانند این آزمایش وقتگیر و دشوار را به آزمونی سریع و ارزان‌قیمت تبدیل کنند. به گفته این دانشمند ایرانی، فناوری کنونی و حتی طرح‌های جدیدتری که در خصوص استفاده از هوش مصنوعی در حوزه پزشکی در گروه تحقیقاتی وی در حال انجام است، به آسانی در ایران نیز قابل اجرا و تجاری‌سازی با قیمت مناسب خواهد بود. دکتر شفیعی ضمن اشاره به نرخ بالای ناباروری مردان در ایران، نسبت به انتقال این فناوری به ایران و همکاری با مراکز ناباروری کشور ابراز آمادگی کرد.

کیت تشخیص سریع ناباروری مردان

دکتر رضا نصرتی، پژوهشگر ایرانی دیگری است که موفق به ابداع روش جدیدی برای تشخیص اولیه ناباروری مردان در خانه شده است. وی پس از اخذ مدرک کارشناسی مهندسی مکانیک سیالات از دانشگاه صنعتی امیرکبیر و کارشناسی‌ارشد در همین رشته از دانشگاه تهران، از سال ۱۳۹۱ در مقطع دکتری در دانشگاه تورنتو مشغول تحصیل شد. دکتر نصرتی در مقطع دکتری در پروژه تحقیقاتی بزرگی برای تولید دستگاه ساده و ارزان‌قیمتی به منظور جداسازی اسپرم‌های باکیفیت با کمک روش‌های میکروفیلوئیدیک همکاری کرده است.

این پژوهشگر جوان ایرانی و همکارانش در ادامه تحقیقات خود در حوزه ناباروری مردان در دانشگاه تورنتوی کانادا، روشی مشابه آزمون سریع بررسی بارداری (Baby Check) ابداع کرده‌اند.

دکتر نصرتی نیز که همچون دکتر شفیعی با هدف شناسایی مقدماتی مشکلات ناباروری مردان دست به ساخت این تست سریع زده است، درباره شیوه عملکرد آن به جام‌جم گفت: این تست سریع، ماهیتی مشابه تست سریع بارداری دارد و از جنس کاغذ است. روی این کاغذ مخصوص سه لکه زردرنگ وجود دارد که در هر کدام از آنها ماده شناساگر خاصی قرار‌گرفته است.

زمانی که نمونه اسپرم در محل مشخص شده قرار‌می‌گیرد، اسپرم‌های زنده و دارای حرکت، آنزیم‌هایی در محیط آزاد می‌کنند که هر کدام از آنها با یکی از ماده‌هایی که در هر یک از لکه‌ها قرار دارد واکنش نشان می‌دهد و موجب تغییر رنگ شناساگر از زرد به بنفش می‌شود. این تغییر رنگ، فقط زمانی رخ می‌دهد که غلظت اسپرم‌های زنده و قادر به حرکت از حد آستانه مورد نیاز برای باروربودن مردان بالاتر باشد. این آزمون ساده بتازگی به ثبت رسیده و دکتر نصرتی و همکارانش در پی انجام مراحل تجاری‌سازی آن هستند که به گفته این محقق زمان آن در آینده نزدیک خواهد بود. وی در ادامه با تاکید بر این که فناوری مورد نیاز برای تولید این تست سریع بسیار ساده و مشابه چاپگرهای جوهرافشان معمولی است، می‌افزاید: این فناوری با توجه به فرآیند ساده تولید و مواد اولیه‌ای که به آسانی در دسترس هستند می‌تواند در ایران تجاری‌سازی شود و با توجه به برآوردهای انجام شده، هزینه تولید آن در داخل ایران چیزی کمتر از ده‌هزار تومان خواهد بود.

در حال حاضر گروه تحقیقاتی دکتر نصرتی مشغول طراحی نرم‌افزار همراه گوشی‌های هوشمند برای این تست سریع هستند تا پس از انجام آزمون، فرد بتواند با گرفتن عکس از آزمایش خود با توجه به میزان تغییر رنگ لکه‌ها به صورت کمی از تعداد اسپرم‌های‌زنده و سالم آگاه شود. همچنین متناسب با جواب آزمون هر فرد، اطلاعات آموزشی لازم و روشنگری در اختیار فرد قرار بگیرد تا در صورت وجود مشکل، بسرعت به پزشک متخصص مراجعه کرده و درمان را آغاز کند.

این نرم‌افزار همراه در آینده می‌تواند بانک خوبی از اطلاعات آماری اسپرم افرادی که از این آزمون در کشورهای مختلف استفاده می‌کنند جمع‌آوری کرده و در اختیار محققان قرار دهد که برای انجام تحقیقات پیچیده‌تر می‌تواند بسیار ارزشمند باشد.

دکتر رضا نصرتی که جایزه پژوهش برتر نوزدهمین جشنواره بین‌المللی رویان را در حوزه ناباروری مردان به خود اختصاص داده است، در سفرش به ایران با چند پژوهشگر پژوهشگاه رویان مذاکراتی داشت و مشتاقانه در انتظار آغاز همکاری با پژوهشگران ایرانی است.

رویکرد پژوهشگران داخل کشور در تشخیص ناباروری مردان

دکتر حسام‌الدین سجادی، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه رویان در خصوص رویکردهای این پژوهشگاه برای تسریع بررسی‌های ناباروری در آقایان به جام‌جم گفت: در حال حاضر رویان برنامه‌ای برای توسعه چنین روش‌های سریعی برای استفاده خانگی ندارد. اما با توجه به فرهنگی که در بسیاری از کشورها از جمله ایران درخصوص نسبت دادن ناباروری به زنان وجود دارد، ما سازوکاری در رویان ایجاد کرده‌ایم که بر اساس آن زوج‌ها پس از یک‌سال اقدام برای بچه‌دار شدن اگر موفق نباشند، حتما همزمان با یکدیگر تشکیل پرونده بدهند که آزمایش‌ها و معاینه‌های مورد نیاز برای تشخیص به صورت همزمان برای زوجین پیش برود.

این رویکرد کمک خواهد کرد تا زمان تشخیص کوتاه‌تر شود و احتمال تشخیص‌های نادرست و درمان‌های بی‌علت برای زنان رخ ندهد. به عقیده این متخصص ناباروری مردان (آندرولوژی)، روش‌های تشخیصی باید بر اساس نظر پزشک و پس از مراحل مختلف معاینات استفاده شوند.

دکتر سجادی با اشاره به بار روانی حاصل از تشخیص نادرست ناباروری تصریح کرد: تست‌های خانگی نمی‌توانند تشخیص قطعی در خصوص ناباروری مردان داشته باشند. چنین تست‌هایی فقط باید با دید هشدار اولیه مورد استفاده قرار گرفته و پیش از ورودشان به بازار فرهنگسازی لازم در موردشان صورت بگیرد. زیرا با یک‌بار بررسی کیفیت نمونه اسپرمی نمی‌توان با قطعیت گفت فرد مشکل دارد یا نه.

عوامل محیطی هر مرتبه می‌تواند کیفیت نمونه را تغییر دهد. در نتیجه فرد باید حتما پیش از هر قضاوت یا احیانا خود درمانی، به پزشک متخصص مراجعه کرده و مراحل بررسی اصولی را طی کند.

اگرچه چنین روش‌هایی نمی‌تواند جایگزین روش‌های دقیق آزمایشگاهی شود (و غالبا چنین ادعایی را نیز ندارند) می‌توانند اثر مثبتی در تغییر ذهنیت موجود درخصوص ناباروری داشته و روند مراجعه به پزشک، تشخیص و درمان ناباروری در مردان را تسریع کند.