رشد مغز جنین، تحت تاثیر چه عواملی است؟

مراحل رشد مغز جنین: مغز جنین از چه زمانی شکل می‌گیرد؟

رشد مغز نوزاد شما فرآیندی پیچیده است که در طول دوران بارداری ادامه دارد. تنها شش هفته پس از لقاح، مغز و سیستم عصبی جنین شروع به رشد می‌کنند، هرچند قسمت‌های پیچیده‌تر مغز تا پایان بارداری به رشد و توسعه ادامه می‌دهند و این روند تا حدود سن ۲۵ سالگی ادامه دارد. مراقبت در دوران بارداری برای اطمینان از رشد صحیح مغز جنین بسیار مهم است.

سیستم عصبی جنین از چه زمانی شکل می‌گیرد؟

تنها چند هفته پس از لقاح، جنین یک صفحه عصبی (neural plate) تشکیل می‌دهد که پایه‌ای برای سیستم عصبی است. با رشد آن، این صفحه کشیده شده و به درون خود تا می‌شود تا لوله عصبی (neural tube) را تشکیل دهد. بخش برجسته لوله به مغز تبدیل می‌شود، در حالی‌که بقیه آن به نخاع کشیده شده و در نهایت به سایر بخش‌های سیستم عصبی تبدیل می‌شود.

مغز جنین از چه زمانی تشکیل می‌شود؟

مغز از لوله عصبی آغاز می‌شود که در ماه اول رشد جنین شکل می‌گیرد. لوله عصبی معمولاً در حدود هفته‌ی ششم یا هفتم بسته می‌شود. در این مرحله، مغز به سه بخش تقسیم می‌شود: مغز پیشین، مغز میانی و مغز پسین. این سه بخش به تدریج به نواحی تخصصی مغز تبدیل می‌شوند و مخ (cerebrum) نیز به نیمکره‌های چپ و راست تقسیم می‌گردد.

مراحل رشد مغز در دوران پیش از تولد

از زمانی که لوله عصبی بسته می‌شود (حدود هفته‌ی هفتم بارداری)، مغز با سرعتی حدود ۲۵۰٬۰۰۰ نورون در دقیقه، برای ۲۱ هفته‌ی بعدی رشد می‌کند. سونوگرافی می‌تواند حرکت جنین را حتی از شش هفته پس از لقاح (یا هشت هفته بارداری) نشان دهد، که نشانگر شروع فعالیت مغز و ارسال سیگنال‌های الکتریکی برای کنترل حرکت است.

سه‌ماهه اول بارداری

در سه‌ماهه اول بارداری که می‌توانید با اپلیکیشن‌هایی مانند Flo پیگیری‌اش کنید، مغز با سرعت زیادی رشد می‌کند. در واقع در این مرحله، مغز تقریباً نیمی از وزن جنین را تشکیل می‌دهد. برای مقایسه، زمانی که نوزاد به دنیا می‌آید، مغز تنها حدود ۱۰ درصد از وزن بدن او را تشکیل می‌دهد. در سه‌ماهه اول، مغز میلیون‌ها نورون تولید می‌کند که از طریق سیناپس‌ها به یکدیگر متصل می‌شوند تا حرکت و رشد را هدایت کنند.

ارتباط بین نورون‌ها به جنین کمک می‌کند تا حرکت را یاد بگیرد، هرچند در سه‌ماهه اول احتمالاً هیچ حرکتی احساس نخواهید کرد.

سه‌ماهه دوم بارداری

در سه‌ماهه دوم، مغز جنین شروع به کنترل فشردگی عضلات قفسه سینه و حرکت دیافراگم می‌کند. این حرکات مانند نفس کشیدن‌های تمرینی هستند و توسط ساقه مغز کنترل می‌شوند. عمل مکیدن و بلعیدن از حدود هفته ۱۶ آغاز می‌شود و تا هفته ۲۱، جنین می‌تواند مایع آمنیوتیک را ببلعد.

در این دوره، جنین همچنان در حال آزمایش حرکات خود است، مانند لگد زدن و کش آمدن. بین هفته‌های ۱۶ تا ۲۰، جنین آن‌قدر بزرگ شده که می‌توانید حرکت او را احساس کنید. این حرکات توسط مخچه (cerebellum) هدایت می‌شوند. در این مرحله، جنین کل مجموعه حرکات خاص خود را تکمیل کرده و به نمایش می‌گذارد.

تا پایان سه‌ماهه دوم، ساقه مغز جنین تقریباً به‌طور کامل رشد کرده است. این قسمت از مغز درست بالای نخاع قرار دارد. سیستم عصبی تا حدی رشد کرده که می‌تواند صداهای بلند بیرونی را تشخیص دهد — ممکن است هنگام صدای بلند رعد یا بوق ماشین، احساس کنید نوزاد از جا می‌پرد. او شروع به شناسایی صدای شما می‌کند و ممکن است سر خود را به سمت صدا بچرخاند.

در نهایت، امواج مغزی مربوط به خواب که توسط هیپوتالاموس کنترل می‌شوند، از حدود هفته ۲۸ آغاز می‌شوند. نوزاد شما شروع به تجربه چرخه‌های خواب می‌کند، از جمله خواب REM، مرحله‌ای که رویا دیدن در آن اتفاق می‌افتد.

سه‌ماهه سوم بارداری

رشد مغز در سه‌ماهه سوم با افزایش سریع تعداد نورون‌ها و رشد انفجاری مغز مشخص می‌شود. مغز نوزاد در این دوره سه برابر می‌شود — از حدود ۸۵ گرم به حدود ۳۰۰ گرم در زمان تولد می‌رسد.

مخ (cerebrum) شروع به ایجاد شیارها و برجستگی‌هایی می‌کند و به دو نیم‌کره چپ و راست تقسیم می‌شود. در سه‌ماهه سوم، مخچه سریع‌ترین رشد را دارد. این بخش مسئول کنترل حرکات بدنی است، بنابراین نوزاد شما شروع به تحرک بیشتر می‌کند؛ مانند تکان دادن انگشتان دست و پا، کش آمدن و لگد زدن.

نوزاد به اندازه‌ای بزرگ شده که حرکات او را به‌خوبی احساس خواهید کرد، برخی از این حرکات ممکن است کمی ناراحت‌کننده باشند. علاوه بر این، در این دوره سیستم حسی جنین نشان‌دهنده‌ی یکپارچگی و عملکرد است.

بخش‌های مختلف مغز نوزاد

مغز نوزاد شما پنج بخش اصلی خواهد داشت که هر کدام مسئول بخشی از هدایت بدن و در نهایت ذهن و تصمیم‌گیری هستند:

• مخ (Cerebrum): مسئول تفکر، احساس و حافظه است. این بخش بزرگ‌ترین قسمت مغز است و قشر مغز (cerebral cortex) و لوب‌های پیشانی و گیجگاهی را شامل می‌شود.
• مخچه (Cerebellum): مسئول کنترل حرکات بدن است — از حرکت دست و پا گرفته تا مهارت‌های حرکتی ظریف مثل گرفتن اشیا با انگشتان.
• ساقه مغز (Brain Stem): عملکردهای حیاتی بدن را کنترل می‌کند، مانند ضربان قلب، فشار خون و تنفس. همچنین فرایند گوارش را تنظیم می‌کند، اگرچه حس گرسنگی از بخش‌های دیگر مغز ناشی می‌شود.
• غده هیپوفیز (Pituitary Gland): مسئول ترشح اکثر هورمون‌های بدن است که متابولیسم، تخمک‌گذاری، رشد و سایر عملکردهای حیاتی را هدایت می‌کنند.
• هیپوتالاموس (Hypothalamus): دمای بدن، احساس گرسنگی و تشنگی، خواب و احساسات را تنظیم می‌کند.

سونوگرافی‌های دوران بارداری به پزشک شما این امکان را می‌دهند که رشد مغز جنین را زیر نظر داشته باشد و اطمینان حاصل کند که هر بخش طبق برنامه در حال رشد است.

چگونه به رشد مغز نوزادتان کمک کنید

مصرف حداقل ۶۰۰ میلی‌گرم فولات (یا اسید فولیک) در سه‌ماهه اول و ۴۰۰ میلی‌گرم در ادامه بارداری بسیار مهم است. این ویتامین از رشد مغز و نخاع پشتیبانی می‌کند، به بسته شدن صحیح لوله عصبی کمک می‌کند و رشد مغز را در طول بارداری تحریک می‌نماید. ویتامین‌های مخصوص دوران بارداری که برای تأمین مواد مغذی لازم طراحی شده‌اند، دارای فولات اضافی هستند.

اگر از طریق رژیم غذایی فولات کافی دریافت نمی‌کنید، با پزشک خود در مورد بهترین نوع مکمل ویتامینی مشورت کنید. همچنین می‌توانید فولات را به‌طور طبیعی از منابع غذایی مانند تخم کتان، غلات کامل و سبزیجات برگ‌سبز دریافت کنید.

اسیدهای چرب امگا-۳ نیز از مواد مغذی حیاتی برای رشد مغز هستند. از آن‌جا که مغز عمدتاً از بافت چربی تشکیل شده، این اسیدهای چرب اهمیت ویژه‌ای دارند. امگا-۳ نوعی چربی ساختاری در مغز، چشم‌ها و سیستم عصبی است و به رشد مسیرهای عصبی و ارتباط بین بخش‌های مختلف مغز کمک می‌کند. این اسیدها به طور طبیعی در ماهی‌های چرب مانند سالمون، یا در گردو، برخی کره‌های مغزها و آووکادو وجود دارند. همچنین می‌توانید از مکمل‌های روغن ماهی یا دیگر انواع امگا-۳ استفاده کنید. حتماً پیش از مصرف هر نوع مکملی با متخصص زنان خود مشورت کنید.

داشتن رژیم غذایی متعادل و طبیعی و نوشیدن مقدار کافی آب، به رشد صحیح مغز نوزادتان کمک خواهد کرد.

چه عواملی به رشد مغز جنین آسیب می‌زنند؟

سیگار کشیدن برای رشد کلی نوزاد مضر است، از جمله باعث کاهش وزن تولد و کاهش شکل‌گیری نورون‌ها در مغز می‌شود. دود سیگار و مواد شیمیایی موجود در آن، ارتباط بین نورون‌ها را نیز مختل می‌کنند.

بیماری‌ها و عفونت‌های مادر می‌توانند تأثیر عمیقی بر رشد مغز جنین داشته باشند. این مشکلات ممکن است باعث کاهش توانایی‌های عصبی و روان‌حرکتی مانند عملکرد حرکتی، زبان، سازگاری اجتماعی و عملکرد شناختی شوند. حتی بیماری‌های به ظاهر خفیف مثل آبله‌مرغان می‌توانند به‌طور جدی به شکل‌گیری سلول‌های مغز و شبکه‌های آن آسیب بزنند. عفونت‌های مقاربتی (STI) به‌ویژه باید به‌دقت درمان یا تحت نظر قرار گیرند.

اگر گربه ندارید، بهتر است تا بعد از تولد نوزاد برای نگهداری آن صبر کنید. مدفوع گربه می‌تواند حاوی انگل‌هایی باشد که باعث توکسوپلاسموز می‌شوند، که برای نوزاد به‌ویژه مغز او خطرناک است. اگر گربه دارید، تمیز کردن ظرف خاک گربه را به فرد دیگری بسپارید و اگر خودتان این کار را انجام می‌دهید، حتماً دستکش بپوشید.

اطمینان از رشد سالم مغز نوزاد، در واقع همان مراقبت درست از سلامت کلی دوران بارداری است:

• غذاهای کامل و طبیعی بخورید.
• آب زیاد بنوشید.
• مکمل‌ها را طبق توصیه پزشک مصرف کنید.
• از سیگار و الکل پرهیز کنید.
• و فعالیت بدنی سبک را طبق توصیه پزشک متخصص زنان دنبال کنید.