مشکلات چشمی کودکان، روش شناسایی

اغلب بیماری‌های چشمی در کودکان علایم شایعی دارند و والدین هم با دیدن آنها کودک را به پزشک ارجاع می‌دهند، ولی بیماری‌های چشمی دیگری هم وجود دارند که بدون علامت هستند و اگر تشخیص داده نشوند، زمان طلایی درمان از دست خواهد رفت. تنبلی چشم، انحراف چشم، انسداد مجرای اشک و گلوکوم از این گروهند.
تنبلی چشم، انحراف چشم، انسداد مجرای اشک و گلوکوم از جمله شایع ترین بیماری های چشمی در کودکان هستند که تشخیص به موقع آنها کمک زیادی به درمان موفق و پیشگیری از عوارض جبران ناپذیر می شود. در این مطلب به 4 بیماری مهم چشم در کودکان اشاره می‌کنیم.

۱- تنبلی چشم
شیوع «آمبلیوپی» یا «تنبلی چشم» ۴-۳ درصد است. علت تنبلی چشم کودکان، اختلال در سیر تکاملی مغز است. در این اختلال ساختمان چشم کودک سالم، ولی دید او کم است.
سیر تکاملی چشم کودک تا 9 سالگی است. اگر تا قبل از 9 سالگی کودک به هر دلیلی تصویر شفافی از اطراف نداشته باشد، سیر تکاملی چشم دچار مشکل شده و اصلاح آن غیرممکن می‌شود. هرچه کودک سن کمتری داشته باشد، احتمال تنبلی چشم بیشتر و درمان آن آسان‌تر و سریع‌تر است. تنبلی چشم ممکن است ارثی باشد.
تنبلی چشم کودکان ۳ علت عمده دارد: انحراف چشم، عیوب انکساری چشم -نزدیک‌بینی، دوربینی و آستیگماتیسم- و مانع بر سر راه دیدن مثل افتادگی پلک. تصویر تار باعث می‎شود راه‌های بینایی مسیر تکاملی خود را پیدا نکنند. کودکان از همان بدوتولد ممکن است در اثر ابتلا به آب‌مروارید یا افتادگی پلک مادرزادی دچار تنبلی چشم شوند. ضربه به پلک که منجر به افتادگی پلک می‌شود هم می‌تواند تنبلی چشم ایجاد کند.
تنبلی چشم علامت ندارد
تشخیص انحراف چشم -استرابیسم- آسان است، ولی تنبلی چشم ناشی از عیوب انکساری، به ویژه در کودکان کمتر از ۴ سال که همکاری ندارند، تشخیص را کمی دشوارتر می‌کند و باید از دستگاه برای سنجش اختلاف بینایی دو چشم کودک استفاده کرد، ولی پس از ۴ سالگی می‌توان با استفاده از چارت‌های بینایی شماره چشم کودک را تعیین کرد.
درمان تنبلی چشم
درمان تنبلی چشم، بستن چشم سالم کودک است، به این دلیل که کودک چشمی که دچار تنبلی است را بیشتر فعال کند. زمانی که عیب انکساری وجود دارد، عینک هم تجویز می‌شود چون بستن چشم به‌تنهایی مشکلی را حل نمی‌کند. درمان کودک تا ۹ سالگی باید ادامه یابد.
غربالگری تشخیص را آسان کرده است
تنبلی چشم ناشی از عیوب انکساری مشکلی است که والدین متوجه آن نمی‌شوند، ولی امروزه در مراکز بهداشت معاینات دوره‌ای چشم یا غربالگری انجام می‎شود و از طریق معاینه می‌توان به وجود تنبلی چشم در کودک پی برد.
غربالگری روش بسیار خوبی برای سنجش بینایی کودکان است. اولین معاینه در همان بدوتولد توسط متخصص کودکان انجام می‌گیرد. معاینه دیگر در 4 تا 6 سالگی کودک خواهد بود. البته بهتر است این معاینه در 4 سالگی انجام شود. والدین هم باید دقت کنند اگر کودک دچار هرگونه مشکل چشمی است یا احتمال می‌دهند ممکن است مشکل چشمی برای او پیش آید، حتما زودتر به متخصص چشم مراجعه کنند.

۲- انحراف چشم
«انحراف چشم» یا استرابیسم به معنای هرگونه انحراف از هم‌راستایی چشم‌هاست. به این ترتیب که چشم ها برای نگاه کردن به یک شی با هم کار نمی کنند. یکی از چشم ها ممکن است به داخل، خارج، بالا یا پایین نگاه کند. این حالت می تواند همیشگی باشد یا فقط در زمان استرس و بیماری رخ دهد.
علایم انحراف چشم
اگر یکی از چشم‌ها انحراف داشته باشد، تصویر چشم منحرف روی مرکز بینایی چشم نمی‌افتد و کودک مات و مبهم می‌بیند. مغز هم نمی‌تواند این تصویر را با تصویر روشن و شفاف چشم سالم یکی کند.
در سنین پایین یعنی قبل از 10 سالگی به دلیل ساختار مغزی تصویر اضافه حذف می‌شود، ولی بعد از 10 سالگی چنین اتفاقی نمی‌افتد و بیمار با شکایت دوبینی در دو چشم مراجعه می‌کند، بنابراین انحراف چشم بعد از 10 سالگی با دوبینی همراه است، اما کودکی که قبل از 10 سالگی دچار انحراف چشم است، مشکل دوبینی پیدا نمی‌کند، اما با خطر تنبلی چشم مواجه است.
دید محیطی و دید عمیق هم ممکن است تحت تاثیر قرار بگیرد. این حالت باعث خستگی چشم و سردرد می شود. اگر انحراف چشم در سنین بالا اتفاق بیفتد برای پرهیز از دوبینی و دیدن در جهت های خاص سر خود را می چرخانید.
چرا چشم منحرف می شود؟
۳ عصب مغزی ۳، ۴ و ۶ در مغز مسوول حرکت دادن چشم‌ها هستند. هر نوع اختلال در عملکرد این ۳ عصب می‌تواند باعث بروز انحراف چشم شود. انحراف چشم در بزرگسالان به چند دلیل اتفاق می‌افتد؛ سکته مغزی، تومور‌های مغزی، بیماری میاستنی‌گراویس، ضربه مثل تصادف و برخورد مشت، بیماری تیرویید، دیابت و افزایش فشارخون.
علت استرابیسم در کودکان کمی متفاوت است. گرچه همیشه نمی‌توان علت دقیق بروز استرابیسم را در کودک مشخص کرد، ولی یکی از علل مهم آن وجود اختلال در بخشی از مغز است که وظیفه کنترل حرکات چشم و دید دوچشمی را برعهده دارد. استرابیسم در کودکان ممکن است مادرزادی باشد و کودک با آن متولد شود یا چند سال بعد ایجاد شود.
بیشتر کودکان مبتلا به انحراف چشم، سالم هستند و رشد طبیعی دارند، ولی انحراف چشم در کودکان مبتلا به فلج مغزی، هیدروسفالی -تجمع مایع در مغز، اختلالات عصبی، خونریزی مغزی و... هم اتفاق می‌افتد. همچنین کودکان ممکن است به دلیل ضربه مشت و شوخی با یکدیگر، شکستگی حدقه چشم هنگام ورزش کردن و درگیری عضلات چشم و به‌دنبال آن دوبینی دچار انحراف چشم به صورت ناگهانی شوند.
تشخیص و درمان انحراف چشم
لازم است هر کودکی در طی دوره شیرخواری یا سنین قبل از مدرسه توسط پزشک خانواده، متخصص اطفال یا چشم پزشک معاینه و مشکلات احتمالی او تشخیص داده شود. این موضوع بویژه در مواردیکه عضو دیگری از خانواده مبتلا به استرابیسم یا آمبلیوپی است اهمیت بیشتری پیدا می کند.
درمان انحراف چشم شامل درمان‌های جراحی و غیرجراحی است. در صورتی که تشخیص انحراف چشم کودک قطعی شود، در هر سنی حتی قبل از 1 سالگی می‌توان جراحی انجام داد.
انحراف چشم کودکان گاهی فقط با تجویز عینک برطرف می‌شود و دید هم اصلاح می‌شود. در بزرگسالانی که با انحراف چشم خفیف مراجعه می‌کنند هم گاهی می‌توان با تجویز عینک‌ منشوری انحراف چشم و دوبینی را برطرف کرد.تزریق بوتاکس هم یکی از راه‌های درمانی برای اصلاح انحراف چشم است که برای بعضی بیماران مفید است. تمرین‌های چشمی در بعضی نوجوانان و جوانان و افرادی که در مطالعه مشکل دارند، کاربرد دارد. این افراد در واقع تقارب چشمی ضعیفی دارند.

3- انسداد مجرای اشکی
پس از تولید اشک، مایع اشکی از دو منفذ نزدیک بینی در پلک بالا و پایین وارد کیسه اشکی و از آنجا وارد بینی سپس حلق می‌شود و از حلق هم بلعیده خواهد ‌شد. تولید اشک دایمی است و تخلیه آن هم درنهایت به صورت بلع است. اگر مجرای اشک بسته شود، اشک وارد حلق نمی‌شود و از کنار چشم سرازیر خواهد شد. انسداد باعث می‌شود اشک تجمع‌یافته در کیسه عفونت کند و آبریزش چشم با ترشح توام شود. چشم چنین کودکانی نیمه بسته و دارای ترشح است و اغلب مادران هم سعی می‌کنند ترشحات را تمیز کنند.
بیش از 90 درصد انسداد‌ها تا 1 سالگی بهبود می‌یابند. به دلیل اینکه درمان قطعی به روش جراحی و مستلزم بیهوشی عمومی است و بیهوشی در کودکان کمتر از 1 سال عوارض بیشتری دارد، پزشکان در این مواقع تا 1 سالگی صبر می‌کنند و در صورتی که بهبود حاصل نشد با جراحی انسداد را از بین می‌برند. در این بیماری غشای نازکی مسیر را مسدود کرده است. جراح غشا را با میل‌های ظریفی از بین می‌برد و مسیر باز می‌شود. البته گاهی نمی‌توان مجرا را باز کرد و باید لوله‌ای در مجرای اشک کودک تعبیه شود. این لوله‌ها را پس از چند ماه درمی‌آورند.
زمانی که عفونت مجرای اشکی در کودکان شدید است، در اثر تجمع زیاد چرک در غده اشکی تورم ایجاد و به آبسه تبدیل می‌شود. این مورد اورژانسی است و فقط در این مواقع باید کودک را قبل از ۱ سالگی تحت عمل جراحی قرار داد.
برای جلوگیری از تجمع اشک در غده اشکی می‌توان محل تلاقی پلک بالا و پایین به سمت بینی را با ملایمت فشار داد. این کار ممکن است باعث تسهیل خروج اشک به سمت بینی و درنتیجه باز شدن مجرای اشکی شود. با این اقدام ترشحات تخلیه می‌شود که برای کاهش آنها می‌توان از آنتی‌بیوتیک هم استفاده کرد. همچنین این کار کمک می‌کند بیماری تا 1 سالگی تقریبا کنترل شود.

۴- گلوکوم مادرزادی
گلوکوم بیماری نادر، ولی بسیار مهمی است. گلوکوم مادرزادی یا آب‌سیاه بیش از ۸۰ درصد مواقع در سال اول پس از تولد تشخیص داده می‌شود. آب‌سیاه ۳ علامت مهم دارد؛ اشک‌ریزش، انقباض‌های پلکی، ترس از نور -کودک در برابر نور عکس‌العمل نشان می‌دهد.
هنگامی که پزشک فشار چشم را اندازه می‌گیرد، فشار چشم بالاست. ممکن است قرنیه چشم شفاف یا کدر باشد.کودکانی که قبل از 3 سالگی به بیماری آب‌سیاه مبتلا می‌شوند، ممکن است دچار بزرگی چشم هم باشند. درمان این بیماری جراحی است.