شایع ترین علت نازایی، چیست؟

هم اکنون علل مختلفی مانند مشکلات رحم و تخمدان یا اختلالات هورمونی در ناباروری زنان دخیل هستند اما بیشتر زنانی که مشکل ناباروری دارند می توانند با اقدام به موقع و انتخاب روش درمانی مناسب شانس بارداریشان را افزایش دهند.
به همین دلیل مراجعه زودهنگام به نزد پزشک و تشخیص و درمان ناباروری از اهمیت زیادی برخوردار است. اهمیت این مساله بهانه ای شد تا گزارشی در این خصوص با دکتر افسانه محمد زاده، جراح و فلوشیپ زنان، زایمان و ناباروری، مسوول کلینیک ناباروری زنان، عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری و سقط مکرر پژوهشگاه ابن سینا ترتیب دهیم که در ادامه آن را می خوانید.

در حال حاضر سهم زنان در ناباروری چقدر است؟
تقریبا حدود ۳۰ درصد ناباروری به تنهایی شامل خانم ها می شود. حدود ۳۰ درصد ناباروری ها نیز مربوط به مردان است. حدود ۳۰ درصد ناباروری ها نیز در بین زن و مرد مشترک است یعنی هم زن و هم مرد هر دو ممکن است درجاتی از ناباروری را داشته باشند که این مساله را پیچیده تر می کند و باید حتما درمان متوجه هر دو نفر باشد. ۱۰ درصد موارد نیز با وجود تمام پیشرفت‌های علمی در تشخیص و درمان ناباروری، جزو طبقه بندی ناباروری به علت ناشناخته تقسیم بندی می شود. در مجموع می توان گفت خانم ها به تنهایی حدود ۳۰ درصد و با اشتراک مردان تا ۶۰ درصد در ناباروری سهیم هستند.

مهمترین عوامل نازایی و ناباروری زنان کدامند؟
ناباروری در خانم ها به عوامل مختلفی تقسیم بندی می شود. اولین علت به مشکلات تخمدان مرتبط است. در این حالت تخمدان بنابر دلایلی نمی تواند برای باروری، تخمک بالغ تولید کند. مهمترین این عوامل به تخمدان های پلی کیستیک یا سندرم PCOS و نارسایی زودرس تخمدانی مرتبط است. برخی اشکالات در هیپوتالاموس یا هیپوفیز، کم کاری تیروئید، اختلالات هورمونی نیز هرچند در خارج از تخمدان رخ می دهند اما به دلیل اینکه اختلالی در هورمون های بدن ایجاد می کنند، تخمدان را دچار مشکل می کند. در این حالت تخمدان دیگر قادر به تولید تخمک نخواهد شد. ایجاد مشکل در لوله ها از دیگر عوامل ناباروری در زنان است. از مهمترین دلایل ایجاد آن می توان به عفونت های مکرر لگنی اشاره کرد. در این مورد به دنبال اعمال جراحی مانند پاره شدن آپاندیس، کیست تخمدان یا حاملگی های خارج از رحم، باید در ناحیه تخمدان یا لوله اعمال جراحی صورت بگیرد که این عمل باعث می شود لوله دچار چسبندگی و انسداد نسبی شود. یکی دیگر از عواملی هم که می تواند روی لوله ها تاثیر بگذارد آندومتریوز است. آندومتریوز با ایجاد چسبندگی می تواند آناتومی لگن را بهم بزند و فاکتور لوله ای ایجاد کند. از سوی دیگر آندومتریوز می تواند با ایجاد کیست های شکلاتی تخمدان مانع تخمک گذاری بشود و هم ذخیره تخمدان را کم کند. علاوه بر آن عمل های لاپاراسکوپی که برای درمان این کیست های شکلاتی تخمدان انجام می شود نیز می تواند به بافت تخمدان آسیب بزند و ذخیره تخمدان را کاهش بدهند. به عبارت دیگر آندومتریوز می تواند علاوه بر ایجاد فاکتور تخمدانی، با فاکتور لوله ای ایجاد ناباروری کند. فاکتورهای رحمی از علل دیگری هستند که می توانند در خانم ها ناباروری ایجاد کنند. در این حالت رحم بنابر دلایلی دچار مشکلاتی است که مانع لانه گزینی جنین می شود. حتی ممکن است ایجاد سقط مکرر کند. معروف‌ترین این موارد فیبروم ها یا میوم های ساب موکوس رحم است که فشاری به داخل کاویته می آورند و مانع رشد کامل جنین می شوند. رحم سپتوم دار( رحم دیواره دار) یا چسبندگی هایی داخل رحم از دیگر دلایل این مورد است. تمام این موارد می توانند با ایجاد اختلال در حفره رحم باعث ناباروری یا حتی سقط جنین بشوند. در مواقعی هم می توانند زایمان زودرس ایجاد کنند. ۱۰ درصد موارد نیز ممکن است بنابر هیچ علتی ایجاد شوند. در این مورد باید بررسی کنیم که آیا تخمدان ها به موقع تخمک گذاری می کنند؟ آیا لوله ها باز هستند؟ آیا رحم در حالت نرمال قرار دارد؟ آیا همسر خانم نیز دچار مشکلی است؟
مهمترین علایم ناباروری چیست که خانم ها باتوجه به آن نشانه ها باید برای درمان و پیشگیری از این مشکل به نزد پزشک متخصص مراجعه کنند؟
علایم ناباروری به علت های آن بستگی دارد. اصولا وقتی خانمی یک سال برای بارداری تلاش می کند اما به نتیجه نمی رسد، باید به ناباروری او شک کرد. البته فاکتور سن در میزان ناباروری زنان نقش خیلی مهمی ایفا می کند. ناتوانی یک زوج در باردار شدن پس از یک سال رابطه جنسی بدون جلوگیری از بارداری را ناباروری قلمداد می کنند. معمولا ناباروری زنان کمتر از ۳۵ سال در مدت یکسال و زنان بالای ۳۵ سال در طول شش ماه باید مورد ارزیابی قرار بگیرد زیرا ذخیره تخمدان و قدرت باروری خانم ها پس از سن سی و پنج سالگی کاهش می یابد و بعد از سن سی و هشت سالگی افت پیدا می کند. هر کدام از عوامل ناباروری می توانند علایمی از خود بروز دهند. به عنوان مثال سندرم PCOS در نظم سیکل‌های قاعدگی اختلال ایجاد می کند و موجب پرمویی می شود. چاقی نیز ایجاد اختلالات هورمونی می کند. کم کاری تیروئید هم علایم خاص خودش را دارد که نهایتا می تواند ایجاد ناباروری کند. آندومتریوز نیز همراه با علایمی است که اگر به آن نشانه ها دقت بشود و زودتر تشخیص داده شود از ایجاد چسبندگی های شدید و بروز مراحل پیشرفته آن جلوگیری می شود. آندومتریوز چهار مرحله خفیف، ملایم، متوسط و شدید دارد. در موارد متوسط و شدید کاملا در حفره لگن چسبندگی ایجاد می شود. از شدت چسبندگی تمامی اعضای لگن مانند مثانه و روده بهم چسبیده و فریز می شوند. هرچه زودتر آندومتریوز تشخیص داده بشود این اتفاق ها کمتر رخ می‌دهد. در سونوگرافی کیست های شکلاتی نمایان گر آندومتریوز است.

مهترین نشانه های آندومتریوز چیست؟
دردهای شدید قاعدگی از جمله این علایم است که حتی با مسکن معمولی هم این دردها تسکین پیدا نمی کنند. درد در حین مقاربت نیز از دیگر علایم آن است. این درد مزمن بوده و فرد ممکن است در تمام طول سیکل قاعدگی، دردهای لگنی و احساس فشار در لگن داشته باشد. همچنین ممکن است فرد مبتلا به خونریزی ادرار یا مقعد بشود. اینها علایمی است که باید به آنها کاملا دقت شود.

اشاره کردید که یکی از عوامل ناباروری یائسگی زود رس است. یائسگی زود رس چگونه رخ می دهد؟
در نارسایی زودرس تخمدانی، تخمدان ها پیش از سن چهل سالگی از کار می افتند و فرد دچار یائسگی زود رس(Pof) می‌شود. از اینرو نارسایی زودرس تخمدانی بسیار اهمیت دارد زیرا زمانی که تخمدان دچار یائسگی بشود به سختی می توان دوباره تخمدان را وادار به تخمک سازی کرد بنابراین درمان به سمت اهدای تخمک می رود. این روش درمانی بسیار پیچیده است و به لقاح مصنوعی(IVF) و استفاده از تخمک اهدایی نیاز دارد. اگر این مشکل زود تشخیص داده بشود شاید بتوانیم پیش از ایجاد مرحله یائسگی کاری از پیش ببریم. مهمترین عامل یائسگی زود رس فاکتورهای خانوادگی است. خانم هایی که در خانواده شان سابقه یائسگی زودرس دارند به عنوان مثال مادر یا خواهرشان زود یائسه شده است باید به پزشک متخصص مراجعه کنند زیرا این نشانه علامت خطر است. خانم هایی که بی دلیل پریودهایشان نامرتب شده یا عقب افتاده است. گر گرفتگی پیدا کرده اند یا به بیماری هایی مانند سرطان مبتلا شده اند که لازم است به خاطر آن شیمی درمانی بشوند باید برای حفظ باروری شان پیش از انجام شیمی درمانی، تخمک هایشان را فریز کنند زیرا شیمی درمانی می تواند تخمدان ها را دچار یائسگی زودرس کند. برخی از خانم ها نیز دچار بیماری‌های خود ایمنی مانند لوپوس ( نوعی اختلال در سیستم ایمنی بدن) و روماتیسم مفصلی پیشرفته هستند. این بیماری‌های خود ایمنی می توانند از طریق آنتی بادی های نا به جا تخمدان را دچار یائسگی زودرس کنند بنابراین اطلاع داشتن از این مسایل می تواند در پیشگیری از یائسگی زودرس مفید باشد.

آیا در مجموع می توان گفت ناباروری قابل پیشگیری است؟
اگر آندومتریوز قبل از تخریب بافت تخمدان زود تشخیص داده بشود ما می توانیم آن را درمان کنیم تا به مراحل پیشرفته ای که لوله چسبندگی پیدا می کند، نرسد. این خود یک نوع پیشگیری از ناباروری است. سندروم PCOS نیز با تغییر سبک زندگی و تغذیه، کاهش وزن و فعالیت بدنی مناسب قابل کنترل و پیشگیری است اما آن چیزی که ما به عنوان حفظ باروری مد نظر داریم این است که پیش از شدت بیماری و خارج شدن کنترل بیماری با استفاده از روش های IVF تخمک ها را ذخیره و فریز کنیم تا بعدها خانم ها از آنها استفاده کنند. مهمترین روشی که برای حفظ باروری و پیشگیری از ناباروری در آینده ویژه مبتلایان به سرطان یا خانم هایی که تاکنون ازدواج نکرده اند یا فعلا قصد بچه دار شدن را ندارند، مورد استفاده قرار می گیرد.

نازایی زنان چقدر با این روش های درمانی قابل درمان است؟
درمان ناباروری بسیار مفصل است. این درمان ها به علت ایجادش بستگی دارد. به عنوان مثال اگر خانمی دچار تنبلی تخمدان است ما باید با داروهای تحریک تخمک گذاری، تخمدان های او را وادار به تخمک گذاری کنیم. اگر مشکلات لوله ای وجود دارد با انجام عمل لاپاراسکوپی، مشکلات لوله ای و چسبندگی ها را آزاد کنیم. لوله را به وضعیت نرمال برگردانیم و اگر امکان پذیر نیست، چاره ای جز استفاده از IVF وجود ندارد. در مواردی که آندومتریوز شدید وجود دارد و حتی با لاپاراسکوپی هم نمی توانیم چسبندگی ها را آزاد کنیم باید راه درمانی IVF را برگزینیم. اگر متاسفانه خانمی دچار نارسایی زودرس تخمدان شده است. تخمک اهدایی چاره درمان او است. در مواردی که رحم دچار فیبروم های زیر مخاطی است درمان هیستروسکوپی یا عمل جراحی آن فیبروم چاره کار است. اگر چسبندگی وجود دارد ما باید چسبندگی های داخل رحم را آزاد کنیم. اگر دیواره وجود دارد باید آن سپتوم را برداریم که رحم به فرم طبیعی برگردد. بنابراین بسته به علت ناباروری درمان ناباروری هم متفاوت است. اگر خانمی علت ناباروری اش کم کاری تیروئید است باید تیروئیدش درمان بشود و اگر اختلال هورمونی دارد مثلا هورمون پرولاکتین یا هورمون معروف شیرش بالاست باید مشکل این هورمون ها درمان بشود تا بتواند به سطح نرمال برسد.

چند درصد از خانم ها با این روش های درمانی برای خانم ها با موفقیت همراه است؟
خانم هایی که مبتلا به PCOS هستند تا ۸۰ درصد با داروهای تحریک تخمک گذاری می توانند بارداری طبیعی داشته باشند اما ۲۰ درصد به داروها و درمان مقاوم هستند بنابراین ما مجبوریم درمان های آنها را به سمت لاپاراسکوپی هدایت کنیم. ما باید تخمدان‌های این افراد را کوتر کنیم به امید اینکه با انجام کوتریزاسیون، تخمدان تحریک بشود و بتواند تخمک سازی انجام بدهد یا باید به سراغ IVF برویم. در مورد آندومتریوز وقتی ذخیره تخمدانی کم بشود میزان موفقیت کمتر می شود حتی ممکن است با IVF هم موفقیت خوبی نداشته باشیم زیرا ما برای تشکیل جنین سالم نیاز به تخمک و اسپرم خوب داریم. زمانی که ذخیره تخمدانی کاهش بیابد. کیفیت تخمک ها و جنین نیز کاهش می یابند. جنینی که کیفیت پایینی دارد شانس لانه گزینی اش نسبت به جنین خوب کمتر خواهد بود بنابراین هرچه بیماری دیرتر تشخیص داده شود و در مرحله های پیشرفته قرار داشته باشد، مسلما موفقیت درمانی فرد کمتر خواهد بود. میزان موفقیت IVF نیز به پیشرفت بیماری بستگی دارد. هرچه بیماری در مراحل زودرس باشد مسلما درمان های ناباروری هم موفقیت بیشتری دارد. در مراحلی که بیماری پیشرفت کرده باشد ممکن است حتی IVF هم نتیجه مناسبی برای درمان این افراد نباشد.