برای درمان ناباروری، نقش مامایی نازایی چیست؟

مامای نازایی، ترکیب کمتر شنیده شده و حتی عجیبی است. ماما برای همه ما در شکل سنتی‌اش یادآور دستانی است که نوزاد را از جهان تاریک و آرامش به دنیای روشن و پر از شور و هیجان پدر و مادر وارد می‌‌کند. امروزه فعالیت ماما به زمان زایمان محدود نمی‌شود و در طول بارداری به کنترل و مراقبت از سلامتی مادر و جنین می‌‌پردازد. مامای نازایی اما قرار است به مادر شدن کمک کند. زمانی که درمان ناباروری با همه نگرانی‌هایش آغاز می‌شود، ماما با کسی که رؤیای مادر شدن در دل پرورانده هم مسیر می‌شود تا این رؤیا رنگ واقعیت بگیرد؛ واقعیتی به اندازه جنینی چند سانتیمتری. به مناسبت روز جهانی ماما به سراغ یک ماما رفته‌ایم که گرچه در زمان فعالیت حرفه‌ای و بعد از پایان تحصیلاتش در زایشگاه نوزادی را به دنیا نیاورده، اما نوید مادر شدن را به زنان بسیاری داده است. در حرفه‌ای که مراجعانش بیش از حمایت درمانی و پزشکی، نیازمند حمایت روانی‌اند و او پیش از هر مشاوره، خود را برای شنیدن درد دل‌‌های ‌طولانی آماده می‌کند. نسرین حکاک نمایند‌ه‌ای از جامعه مامایی است که ما را با روی دیگری از فعالیت ماما آشنا می‌‌کند. حرفه‌ای که عنوانش و معنایش سرشار از لطافت و محبت زنانگی و مادرانگی است.
اردیبهشت ماه سال گذشته دانشگاه علوم پزشکی ایران از تعدادی از ماما‌های برگزیده کشوری قدردانی کرد. افرادی که از هر کدام از مرکز درمانی که در آن خدمت می‌‌کردند معرفی شده بودند؛ برگزیدگانی که از نظر حکاک در کنار تخصص و نتایج کارشان، حسن خلق، صبوری و عشق و علاقه‌شان به خدمت کردن به مادران از ویژگی‌هایشان بود. وقتی از میان این افراد با نسرین حکاک برای گفت‌و‌گو تماس گرفتیم، پرسید «مطمئن هستید که می‌خواهید با یک ماما که در زایشگاه کار نمی‌کند مصاحبه کنید؟» اما این تفاوت خود دلیل گفت‌و‌گوی ما بود چرا که مامای نازایی کمتر شناخته شده است و آگاهی عمومی نسبت به خدماتی که ارائه می‌دهند وجود ندارد. حتی برای خود حکاک هم در ابتدا رشته مامایی به خاطر تماسش با نوزادان، زایشگاه و حاملگی جالب بود، اما وقتی وارد شاخه نازایی شد دریچه ای از دنیای دیگر روبه‌رویش گشوده شد که نتوانست از منظره‌اش چشم بردارد.

مامایی نازایی؛ همه باید‌ها و نباید‌های درمان
«بچه‌‌ها را همیشه دوست داشتم، با اینکه خودم دو فرزند بزرگ دارم و سال‌ها در این حرفه کار کرده‌ام، هنوز که هنوز است وقتی نوزاد می‌بینم دست و پایم شل می‌شود! در زمان تحصیل هر دانشجو حدود هفتاد بچه را می‌گرفت. [به دنیا می‌آورد] بارهای اول آنقدر می ترسیدیم که کمک می‌گرفتیم، اما وقتی خودمان به تنهایی به دنیا می‌آوردیمش باورمان نمی‌شد ما این کار را کرده‌ایم، آنقدر این کار و اینکه انسانی با دستان تو شروع زندگی را تجربه می‌کند حس و حال عجیبی است که اصلاً نمی شود توصیف کرد اما وقتی نه در این شرایط نرمال، که در نازایی به مادر شدن یک نفر کمک می‌کنی می‌بینی که بسیار جذاب تر است.»
کار مامای نازایی از زمانی آغاز می‌شود که بیمار به‌ عنوان یک بیمار نازایی که بعد از حداقل یک سال نتوانسته بچه دار شود به پزشک مراجعه کرده و پزشک بعد از انجام آزمایش‌‌ها ‌و تشخیص بیماری، درمان IVF را تعیین می‌کند. مامای نازایی دستورات پزشک را برای زوج شرح می‌دهد. نحوه مصرف داروها، شرح نتایج سونوگرافی‌ها، تعیین زمان سونوگرافی و زمان مراجعات آتی به پزشک راهنمایی‌‌هایی است که ماما در اختیار زوج‌‌ ‌می‌گذارد. همچنین ماما درباره درصد موفقیت درمان، نکاتی که باید در طول درمان رعایت شود، هزینه درمان، عوارض احتمالی آن و... مشاوره می‌‌دهد. «گاهی زن و شوهر با هم می‌‌آیند و گاهی بعد از اینکه زن همه مشورت‌ها را گرفت، با همسرش تماس می‌گیرد که همه این‌‌ها ‌را به او هم بگو! و ما از اول همه موارد را می‌گوییم تا افراد با دید باز و آگاهانه وارد پروسه درمان شوند.»

ماما؛ سنگ صبور بیماران
از ابتدای شروع درمان تا هنگام عمل، حدود دو هفته، مراجعه‌کننده و ماما ارتباط تنگاتنگی دارند که آن دو را با هم عجین می‌‌کند. بجز مشاوره‌‌های ‌پزشکی، نقشی که مامای نازایی در حمایت روانی از زوج بویژه مادر دارد، بسیار پررنگ است. «وقتی می‌خواهم بیماری را برای ivf آماده کنم، گاهی تا نزدیک به یک ساعت با او صحبت می‌کنم تا ببینم روحیه‌اش چطور است. اگر تشخیص دهم آمادگی ندارد به روانشناس ارجاعش می‌دهم تا مدتی تحت نظر باشد. تا زمانی که پذیرش برای مادر شدن ایجاد نشده باشد، ما هر کاری انجام دهیم وقت تلف کردن است.» ماما‌‌هایی ‌که در درمان نازایی بیمار را کمک می‌کنند، گرچه هیچ وقت در لحظه به دنیا آمدن نوزاد در کنار بیمارشان نیستند اما خاطرات تلخ و شیرین بسیاری از دیدن جواب آزمایش‌‌ها دارند. خبر اینکه بیمارشان بعد از یک سال و چندین و چندبار امتحان کردن درمان‌‌های ‌متفاوت بالاخره بچه به بغل از بیمارستان خارج شده است، برای آنها به اندازه شنیدن نخستین گریه نوزاد هیجان انگیز است.
«البته در مواقع بسیاری از شنیدن خبر ناموفق بودن درمان، ما بیشتر از بیمار ناراحت می‌‌شویم چرا که در این ارتباط مراجعان با ماما درد دل می‌کنند، ما در جریان هستیم که این بیمار چه سختی‌‌هایی ‌را متحمل شده است، اما نتیجه نگرفتن یک بیمار در کنار موفقیت فرد دیگری روی می‌دهد و ناراحتی را کمرنگ می‌کند چرا که یادمان می‌آید این مراجعه‌کننده که باردار شده یا فرزندش به دنیا آمده است، در ابتدای درمان چقدر نا امید بود، یا دیگری که با گریه آمده بود و توان پرداخت هزینه درمان را نداشت، یا کسی که سنش بالا بود یا همسرش همکاری نمی‌کرد. وقتی مراجعان را این گونه می‌شناسی واقعاً دلت می‌خواهد همه باردار شوند.» حکاک به این موضوع آگاه است که گفتن و شنیدن این درد دل‌ها باعث آرامش مراجعانش می‌شود و از اینکه کسی مشکلاتشان را می‌داند و با این حال حمایتشان می‌کند، قوت قلب می‌‌گیرند. از طرف دیگر وقتی با ماما این درد دل‌‌ها ‌ صورت می‌پذیرد گاهی می‌شود بجز حمایت روانی و پزشکی کمک دیگری به مراجعان کرد. حکاک مواردی را شرح می‌‌دهد که هزینه‌‌های ‌درمان با دارو‌های اهدایی و کمک‌‌هایی که زوجینی که از درمان نتیجه گرفته‌اند، انجام شده و نتیجه بخش بوده است.

نازایی؛ از پیشگیری تا تشخیص
نازایی در اکثر موارد هیچ علامتی ندارد و به تبع آن نمی‌شود راهکار‌های قطعی برای پیشگیری‌ ارائه داد. «زنان و دختران باید پریود نشدن تا ۱۶ سالگی و همین‌طور پریود‌های بسیار نامنظم را جدی بگیرند، اما پیشنهاد دیگر من این است که آقایان پیش از ازدواج آزمایش اسپرم دهند، تا اگر یک آقا هیچ اسپرمی نداشت، خانم با دید باز ازدواج کند. زنان تا قبل از ازدواج نمی‌توانند معاینات و اقدامات اگرسیو انجام دهند، اما نازایی درصدی از آقایان با این آزمایش قابل تشخیص است. حدود نیمی از موارد نازایی به آقایان برمی گردد.» گرچه بعضی از عوامل نازایی، مادرزادی و مربوط به آناتومی فرد است اما فرضیه‌‌های بسیاری در خصوص رابطه افزایش نازایی با تغییر سبک زندگی مطرح است. «با پیشرفت تکنولوژی استرس‌‌ها به طور گریزناپذیری افزایش پیدا کرده. امواج الکترومغناطیسی متصاعد از دستگاه‌های تلفن همراه، آلودگی هوا و تغذیه با فست‌فود‌ها از عوامل افزایش نازایی شناخته شده‌اند. گرچه میزان این تأثیر به طور قطعی ثابت نشده، اما از استرس می‌توان به‌عنوان یکی از علل مؤثر نام برد. متأسفانه فشار‌هایی که از طرف خانواده‌‌ها ‌به زن وارد می‌شود که باید حتماً بچه دار شوی. این فشارها استرس را بیشتر می‌کند. ازدواج زودهنگام نیز استرس‌‌هایی ‌را به یک دختر نوجوان وارد می‌کند که در باروری تأثیر منفی می‌گذارد...»

استرس؛ عامل عدم موفقیت درمان
توصیه حکاک به زنانی که در مراحل درمان نازایی هستند حفظ آرامش است. «من همیشه به مراجعانم می‌گویم که تنها کاری که از دستشان بر می‌آمده؛ یعنی شروع درمان را انجام داده‌اند و بقیه‌اش دست خداست، خودشان را سرگرم کنند به طوری که متوجه نباشند این دوران چطور می‌گذرد. اگر بخواهند دائماً به تعداد فولیکول‌ها و... فکر کنند، روند درمان را معکوس خواهند کرد. نباید نگران این عدد و رقم‌‌ها ‌باشند، مواردی بودند که با یک فولیکول یک تخمک خوب، جنین خوب، حاملگی و نوزاد داشته‌ایم.» حکاک خودش را آدم سرسختی می‌داند که در مواجهه با موانع در زندگی‌اش مدام به‌دنبال راه حل‌‌های ‌متعدد می‌گردد و با یک بار شکست نا امید نمی‌شود. این را نه فقط در شغل و فعالیت‌های اجتماعی ،که حتی در تصمیم برای مادر شدن هم مؤثر می‌داند. «همیشه به بیمارانم می‌گویم باید انگیزه و پشتکار را قوی کنند. اگر برای بار اول و دوم نتیجه نگرفتند، سومین بار هم امتحان کنند. این مسیر نشد مسیر دیگر. بعضی‌‌ها ‌درمان را بعد از عدم موفقیت ر‌ها می‌کنند درصورتی که باید علتش مشخص شود. سیستم ایمنی بررسی شود، مشاوره روانشناسی و ژنتیک و... ببیند. اکثر بیمارانی که پشتکار داشتند، نتیجه گرفتند.»

از روش درمان IVF بیشتر بدانید
IVF روش کمک باروری است که طی آن لقاح در خارج از بدن صورت می‌گیرد و بعد از آنکه تخمک توسط اسپرم بارور شد جنین داخل رحم کاشته می‌‌شود. نخستین نوزاد که به این روش و در امریکا به دنیا آمد الان ۳۹ ساله است. گرچه این روش چندان جدید نیست اما همچنان در حال پیشرفت است.
مشاوره مامای نازایی از ابتدای فرآیند IVF یا IUI آغاز می‌شود، از اوایل زمان سیکل قاعدگی خانم‌ها که با سونوگرافی نبود هرگونه مشکلی جهت شروع درمان تأیید می‌شود و سپس طریقه مصرف داروها برای زوج نابارور توضیح داده شده و آزمایش‌های لازم بررسی می‌شود و روند درمان که حدود ١٠تا١٥روز طول می‌کشد شروع می‌شود. در این مدت بیمار چند بار جهت سونوگرافی و دریافت دستورات لازم به مرکز نازایی مراجعه می‌کند و در نهایت وقتی فولیکول‌ها بالغ شدند جهت عمل جراحی آماده می‌شود که هنگام عمل جراحی فولیکول‌ها تخلیه شده و در واقع هر تخمک با تزریق یک اسپرم بارور شده و ماحصل کار در داخل انکوباتور مراحل تقسیمات سلولی را طی کرده و جنین ٢ تا ٥ روزه به داخل رحم انتقال داده می‌شود.
البته اگر بیمار مشکلات کمتری داشته باشد از IUIکمک می‌گیریم. یعنی پس از تحریک تخمک‌گذاری در خانم، اسپرم با مواد خاصی شست‌و‌شو داده می شود تا حرکت بیشتری داشته باشد و سپس داخل رحم تزریق می شود تا حاملگی صورت بگیرد.
نکته دیگر این است که مشاوره حکاک به زوجین نابارور محدود نمی‌شود چرا که از IVF به منظور غربالگری ژنتیکی و جلوگیری از بروز نقص ژنتیکی که فرزند دیگر خانواده داشته است یا برای تعیین جنسیت جنین نیز بهره برده می‌‌شود.

زمانی مامایی جایگاه ویژه‌ای داشت
نسرین حکاک معتقد است اکثر فارغ‌التحصیلان این رشته از بهترین‌‌ها در کنکور بوده‌اند با این حال استعداد، توانایی و علاقه تنها معیاری نیست که بر اساس آن و بدون شناخت از سختی‌‌ها ‌و لذت‌ها بشود پا در مسیر آن گذاشت. حکاک از شرایط فعلی اشتغال ماما در ایران می‌گوید.
«ما هر روز ارتباط چهره به چهره بسیار داریم. همچنان که یک بیمار در اتاق است یکی می‌آید سؤالی بپرسد، دیگری تماس می‌گیرد، آن یکی پشت در، منتظر می‌ایستد. گاهی سؤال‌هایی برایشان پیش می‌آید که در ساعت‌های خارج از کار تماس می‌گیرند. ماما باید آنقدر عاشق کارش باشد که در این شرایط با مراجع با روی خوش صحبت کند و اگر کسی علاقه‌مند نباشد حتی اگر درسش را هم بخواند نهایتاً سر از کار دیگری در می‌آورد. در این شغل معنویتِ خدمت به مردم است که آدم را راضی می‌کند، نه مسائل مادی.
مامایی زمانی برای خودش جایگاه ویژ‌ه‌ای داشت اما حالا نقشش کمرنگ‌تر شده است چرا که دایره فعالیت ماما را محدود کرده‌اند. این به ضرر مردم تمام می‌شود، چرا که ماما می‌تواند زمان بیشتری به بیمار اختصاص دهد. مردم به ماما اعتماد کافی دارند و اگر بگذارند ماما مطابق شرح وظایفش و کار‌هایی که قانون به او اجازه داده است فعالیت کند، این تأثیر دوباره مشخص می‌شود. چقدر خوب است که وزارت بهداشت و درمان با قرار دادن فرصت‌های آموزشی بیشتر و افزایش رشته‌‌ها برای ادامه تحصیل ماماها، آنها را حمایت کنند. بهتر است در بیمارستان‌‌ها ‌در بخش‌‌هایی ‌بجز زایشگاه که به زایمان مربوط می‌شود، از ماما‌ها بیشتر و حتی به‌عنوان سرپرستار کمک بگیرند، متأسفانه امروزه فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان این رشته کافی نیست، در حالی که پتانسیل آن را دارند.

زنگ خطر نازایی به صدا درآمده است؟
طبق آخرین آمار، میانگین نازایی در ایران بیست درصد است. یعنی از هر پنج زوج یک زوج به نازایی مبتلا هستند. این درحالی است که میانگین جهانی دوازده درصد است. گرچه از این بیست درصد، یک سومشان تا سال سوم درمان، بچه دار می‌‌شوند با این حال همچنان از رشد ناباروری در ایران نمی‌شود به سادگی گذشت. حکاک دراین خصوص می‌‌گوید: «این آمار برای ما کاملاً محسوس است. بیست سال پیش که من کارم را در حیطه نازایی آغاز کردم، این تعداد مرکز نازایی وجود نداشت. اما الان با وجود افزایش مراکز، همکاران ما، پزشکان و ماما‌های نازایی بسیار بیش از قبل سرشان مشغول است. البته یکی از دلایل افزایش مراجعان، افزایش جمعیت است اما قطعاً بیش از آنچه جمعیت افزاش پیدا کرده نازایی زیاد شده است.»