تربیت کودک لجباز، ایراد کارتان کجاست؟

به هیچ صراطی مستقیم نیستند و راضی کردن‌شان حتی به انجام کارهای ساده‌‌ی روزمره مثل مسواک زدن یک جنگ اعصاب دائمی است که والدین را به سُتوه می‌آورد، تا جایی که گاهی پدر یا مادر در نهایت تسلیم خواسته‌ی کودک‌شان می‌شوند و ناخواسته به لجبازی او مُهر تأیید می‌زنند. این در حالی است که والدین باید در برخورد با لجبازی کودک خود طوری رفتار کنند که او یاد بگیرد با لجبازی نمی‌تواند خواسته‌هایش را پیش ببرد، اما چطور؟ در ادامه با ما همراه باشید تا ضمن اشاره به گزیده‌ای از توصیه‌های روان‌شناسان کودک و مربیان تربیت فرزند به بررسی راهکارهای برخورد با لجبازی کودکان بپردازیم.

لجباز یا مصمم؟
لطفا بین لجبازی با مصمم بودن فرق بگذارید و ابتدا اطمینان حاصل کنید که آیا کودک شما لجباز است یا مصمم. مصمم بودن یعنی سرسختی مثبت در رسیدن به اهداف سودمند و غلبه‌‌ی بر موانع. اغلبِ والدینی که خودشان این‌گونه هستند، دل‌شان می‌خواهد کودک‌شان نیز از عزم راسخ برخوردار باشد. بنابراین سرسختی کودکی که برای پیروزی در یک رقابت ورزشی تلاش می‌کند، نباید با سرسختی یک کودک لجباز همسان تعبیر شود، چراکه لجبازی یعنی پافشاری مصرانه‌ای که از روی جهل و ناپختگی باشد. کودک لجباز به هیچ‌وجه حاضر نیست کوچک‌ترین تغییری در رویه‌ی خود ایجاد کند و هدفش صرفا این است که ساز مخالف بزند و نهایتا حرف خودش را به کُرسی بنشاند. مثلا سرسختی بی‌جا در انتخاب غذا یا لباس چیزی جز لجبازی و کج‌خلقی ناموجه نیست. به بیان دیگر، سرسختی در وجه مثبت حاکی از قاطعیت و اراده‌ی قوی و در وجه منفی بیانگر لجبازی و ستیزه‌جویی است.

- نیاز شدیدی به توجه و شنیده شدن حس می‌کنند؛
- میلِ تندخویانه‌ای به مستقل بودن دارند؛
- بیشتر از هم‌سالان خود کج‌خلقی می‌کنند؛
- در انجام آنچه مورد پسندشان است وظیفه‌شناس ظاهر می‌شوند؛
- رئیس‌مآبانه رفتار می‌کنند؛
- کارها را با سرعت دلخواه خودشان پیش می‌برند.

راهنمای برخورد با کودکان لجباز
خواباندن کودک لجباز ی که در تختش بند نمی‌شود راحت نیست؛ غذا دادن به کودک ناآرامی که قاشق و چنگالش را عمدا زمین می‌اندازد و اجازه نمی‌دهد غذا را دهانش بگذارید طاقت‌فرساست؛ متقاعد کردن کودک یک‌دنده‌ای که فقط جیغ می‌کشد و پا می‌کوبد تا مدرسه نرود صبر و حوصله‌ی خیلی زیادی می‌طلبد. این قبیل لجبازی‌ها می‌تواند ریشه‌ی ژنتیکی داشته باشد، اما در بسیاری موارد این خودِ والدین هستند که با برخورد ناصحیح‌ باعث لجباز بار آمدن کودک‌شان می‌شوند. در هر صورت اگر از سر‌وکله زدنِ بی‌نتیجه با کودک لجباز خود خسته و ناامید شده‌اید، پیشنهاد می‌کنیم از این پس در برخورد با لجبازی فرزند دلبندتان به توصیه‌های زیر عمل کنید:
۱. به او فرصت شنیده شدن بدهید
برقراری ارتباط یک مسیر دوطرفه است. اگر می‌خواهید کودک لجباز شما به حرف‌تان گوش کند، اول از همه باید حرف او را بشنوید. کودکان لجباز اگر احساس کنند که قرار نیست حرف‌شان را بشنوید، ممکن است فورا حالت تدافعی به خود بگیرند. پس هروقت کودک‌تان روی انجام دادن یا ندادن کاری لجبازی کرد، به‌جای اینکه بلافاصله حکم صادر کنید و فرصت شنیده شدن را از او بگیرید، با نرمی و ملایمت به کودک خود نزدیک شوید و به یک گفت‌وگوی سالم دعوتش کنید تا او نیز بتواند علت مخالفتش را توضیح بدهد.
۲. با او ارتباط نزدیک برقرار کنید
وقتی کودک خود را به انجام کاری مجبور می‌کنید، خودتان باعث می‌شوید که نافرمانی کند و دقیقا به انجام همان کاری که نهی کرده‌اید ترغیب شود. این مقاومت کودک در واقع یک واکنش غریزی در پاسخ به اجبار است که البته محدود به رده‌ی سنی خاصی نیست و در بزرگ‌سالان نیز اتفاق می‌افتد.
مثلا اگر از وقت خواب کودک شش‌ساله‌تان گذشته است و او هنوز اصرار دارد که کارتون تماشا کند، نباید با اجبار به سمت تختخواب هدایتش کنید. در عوض کنارش بنشینید و خودتان را به کارتونی که تماشا می‌کند علاقه‌مند نشان بدهید تا با مشاهده‌ی ابراز هم‌دلی شما نرم شود و راحت‌تر به حرف‌تان گوش کند. کودکانی که با والدین یا پرستار خود ارتباط خوبی دارند، تمایل بیشتری به مشارکت و فرمان‌پذیری نشان می‌دهند. به گفته‌ی سوزان اِستیفلمَن (Susan Stiffelman) در کتاب «تربیت بدون مبارزه‌ی قدرت» (ترجمه‌ی این کتاب توسط انتشارات مِهرویستا با همین عنوان چاپ شده است)، برقراری رابطه‌ی محکم با کودکان نافرمان کمک می‌کند راحت‌تر با یک‌دیگر کنار بیایید.
برای اینکه رابطه‌ی خود را با کودک لجبازتان تقویت کنید، اولین قدم را همین امروز بردارید و با یک آغوش گرم شروع کنید.
۳. به او حق انتخاب بدهید
خیلی اوقات کودکان دوست ندارند به آنها امر و نهی شود. مثلا اگر به کودک لجباز چهارساله‌ی خود امر کنید که باید رأس ساعت ۹ شب در تختخوابش باشد، تعجبی ندارد که با یک جیغ بلند به شما «نه» بگوید یا اگر به پسربچه‌ی یک‌دنده‌ی خود اصرار کنید که فقط و فقط باید همان اسباب‌بازی انتخاب خودتان را بخرد، شک نکنید که روی اسباب‌بازی انتخاب خودش پافشاری خواهد کرد.
به‌جای اینکه به کودک لجباز خود امر کنید، به او حق انتخاب بدهید. مثلا بگویید: «خُب دیگه وقت خوابه. عزیزم دلت می‌خواد کدوم قصه‌ رو برات بخونم؟» و سپس اسم چند قصه‌ را نام ببرید. اگر کودک‌تان هنوز نافرمانی کرد و گفت: «من نمی‌خوام برم تو جام!»، آرامش خود را حفظ کنید و با جدیت بگویید: «اما این جزو انتخابایی که می‌تونی داشته باشی نیست.» و این جمله را هر چند بار که لازم شد تکرار کنید. با تکرارِ شما کودک‌تان ترغیب می‌شود که کوتاه بیاید.

۴. آرامش خود را حفظ کنید
اگر به لجبازی کودک خود با داد و بیداد پاسخ بدهید، گفت‌و‌گوی عادیِ بین شما و کودک‌تان در نهایت به جایی کشیده خواهد شد که از هر دو طرف‌تان فقط صدای جیغ شنیده می‌شود. داد و بیداد شما در واقع جرقه‌ای است برای شروع یک درگیری کلامی که فقط اوضاع را بدتر می‌کند. یادتان باشد که او کودک و ناپخته است و شما که بالغ و فهمیده هستید وظیفه دارید جریان گفت‌وگو را به سمتی هدایت کنید که به یک نتیجه‌ی معقول برسید. به کودک‌ خود کمک کنید تا متوجه شود که باید دست از لجبازی بردارد و آنچه را شایسته است انجام بدهد.
مراقبه، ورزش و موسیقی از جمله مؤثرترین راهکارهای تقویت آرامش به‌شمار می‌روند. به موسیقی‌های آرامش‌بخش گوش کنید و حتی اگر امکاناتش را دارید، خودتان ساز یاد بگیرید و در منزل قطعات آرامش‌بخش بنوازید تا کودک‌تان نیز بشنود و اعصابش آرام بگیرد. هر از گاهی نیز به آهنگ مورد علاقه‌ی او گریز بزنید تا دلش را به‌دست بیاورید.
۵ . با او همکاری کنید
کودکان لجباز در مورد اینکه چگونه با آنها رفتار می‌شود، روحیه‌ی بسیار حساسی دارند. پس در صحبت با این قبیل کودکان نسبت به لحن، زبان بدن و کلماتی که استفاده می‌کنید محتاط باشید. اگر رفتار شما باعث آزار کودک لجباز‌تان شود، حالت تدافعی به خود خواهد گرفت و ممکن است سرکشی و حاضرجوابی کند و رفتارهای پرخاشگرانه ازخود نشان بدهد. آگاه باشید که نحوه‌ی رفتار شما تأثیر خیلی زیادی در طرز پاسخگویی کودک‌تان خواهد داشت. مثلا به جای «ازت میخوام که این‌کار رو انجام بدی.» از جملاتی مانند «بیا با هم‌دیگه این کار رو انجام بدیم.» یا «چطوره این کار رو امتحان کنیم.» استفاده کنید.
برای اینکه کودک‌تان به انجام کار خاصی ترغیب شود، بازی‌های سرگرم‌کننده ترتیب بدهید. مثلا اگر کودک لجبازتان اسباب‌بازی‌هایش را جمع‌وجور نمی‌کند، اول خودتان دست به کار شوید و سپس از او بخواهید که در امرِ مرتب کردن اسباب‌بازی‌ها به‌عنوان دستیار ویژه همراهی‌تان کند. حتی می‌توانید برای اینکه بازیِ مرتب کردن اسباب‌بازی‌ها جذاب‌تر شود، وقت بگیرید و بگویید هرکس که تا پایان زمان تعیین شده اسباب‌بازی‌های بیشتری جمع کرد برنده است. این ترفندهای ساده معمولا جواب می‌دهند و هدف‌شان این است که با کودک خود رفیق شوید.
۶. به او احترام بگذارید
اگر انتظار دارید کودک‌تان به شما و تصمیمات‌تان احترام بگذارد، شما نیز باید به او احترام بگذارید. یادتان باشد که نمی‌توانید با تحمیل قدرت کودک خود را به حرف‌شنوی وادار کنید. چند راهکار ساده برای داشتن یک رابطه‌ی توأم با احترام عبارتند از:
- به‌جای امر و نهی کردن به دنبال ایجاد زمینه‌های مشارکت و همیاری باشید؛
- اگر چند فرزند دارید باید بین قوانین تربیتی همه‌ی فرزندان‌تان یک ارتباط منطقی و نامتناقض وجود داشته باشد و نیز نباید در اِعمال این قوانین، فقط چون برای خودتان راحت‌تر است سهل‌انگاری کنید؛
- هرگز افکار و احساسات کودک‌تان را نادیده نگیرید و با او ابراز هم‌دردی کنید؛
- بگذارید کودک‌تان کارهایی را که بدون کمک شما می‌تواند از پسِ انجام‌شان بربیاید خودش انجام بدهد و از اینکه گوشه‌ی کار را بگیرید تا از بار مسئولیتش کم شود بپرهیزید تا به این ترتیب به او نشان بدهید که مورد اعتماد شماست؛
- حرف و عمل‌تان باید یکی باشد.
به گفته‌ی بِتسی براون بران (Betsy Brown Braun) در کتاب «تو رئیس من نیستی»، کودکان‌تان همیشه در حال مشاهده‌ی اَعمال و رفتار شما هستند پس همان‌گونه رفتار کنید که دل‌تان می‌خواهد با شما رفتار کنند.
۷. با او مذاکره کنید
گاهی لازم است با کودک خود مذاکره کنید. معمولا بچه‌ها اگر خواسته‌شان محقق نشود کج‌خلقی می‌کنند. اما اگر می‌خواهید کودک لجبازتان حرف‌شنوی داشته باشد، باید بدانید که علت مخالفتش چیست. برای شروع می‌توانید بپرسید: «چیزی باعثِ ناراحتیت شده؟» یا «چیزی می‌خوای؟» تا کودک‌تان به صحبت کردن ترغیب شود. با این رفتار به او نشان می‌دهید که برای خواسته‌هایش احترام قائل هستید. اما هدف مذاکره لزوما این نیست که در نهایت تسلیم خواسته‌های کودک خود شوید، بلکه قرار است نشان بدهید که نسبت به خواسته‌هایش بی‌اعتنا نیستید. مثلا اگر کودک‌تان حاضر نیست شب‌ها در ساعت مقرر بخوابد، به‌جای اجبار کردن بنشینید و با او در مورد ساعت خواب مذاکره کنید و نهایتا ساعتی را در نظر بگیرید که مورد رضایت هر دو طرف‌تان باشد.
۸. از زاویه‌ی دید او به قضیه نگاه کنید
برای اینکه بتوانید علت رفتار لجبازانه‌ی کودک خود را درک کنید، از زاویه‌‌ی دید او به قضیه نگاه کنید. به عبارتی خودتان را به جای کودک‌تان بگذارید و تصور کنید چه چیزی باعث می‌شود که لجبازی نشان بدهید. هرچه کودک خود را کامل‌تر بشناسید، راحت‌تر می‌توانید رگ خوابش را به‌دست بیاورید. مثلا اگر کودک‌تان مایل به انجام تکالیفش نیست، شاید علتش این باشد که از حجم زیاد تکالیفش آشفته شده است و قادر به تمرکز نیست. در چنین مواردی می‌توانید تکالیفش را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کنید تا بتواند هر بخش را در یک بازه‌ی زمانی کوتاه‌‌تر به انجام برساند و کلافه نشود. همچنین می‌توانید بین تکالیفش زنگ‌تفریح‌های چند دقیقه‌ای در نظر بگیرید تا فشار کمتری به او وارد شود.
۹. محیط منزل را به دور از تشنج نگه دارید
بچه‌ها از طریق تجربه و مشاهده‌ی اَعمال و رفتار اطرافیان‌شان یاد می‌گیرند. اگر آنها والدین خود را همیشه در حال جروبحث ببینند، هیچ عجیب نیست که این رفتار را تقلید کنند. اختلافات زناشویی باعث برهم خوردن آرامش منزل و ایجاد محیطی متشنج می‌شود که روی خلق‌‌وخو و رفتار کودکان تأثیر خواهد گذاشت. مطالعات نشان داده است اختلافات والدین می‌تواند به گوشه‌گیری اجتماعی یا حتی پرخاشگری کودکان منجر شود.
۱۰. رفتار مثبت او را تقویت کنید
گاهی اوقات والدین به‌قدری از لجبازی کودک خود به سُتوه می‌آیند که دیگر نمی‌دانند چگونه عصبانیت و پرخاشگری او را کنترل کنند. اما اگر بدون فکر وارد عمل شوید، ممکن است ناخواسته رفتار غلطی از خودتان بروز بدهید که لجبازی او را تشدید کند. مثلا اگر کودک‌تان تقریبا به هرچیزی که می‌گویید جوابِ «نه» می‌دهد، باید از خودتان بپرسید که آیا شما نیز زیاد «نه» می‌گویید. اگر به این نتیجه رسیدید که خودتان نیز این کلمه‌ی منفی را زیاد تکرار می‌کنید، پس حواس‌تان باشد که در تقویت رفتار منفی او بی‌تأثیر نبوده‌اید.
سوزان اِستیفلمَن، مشاور ازدواج و خانواده، «بازی بله گفتن» را پیشنهاد می‌کند تا بتوانید پاسخ‌های منفی کودک لجباز خود را به پاسخ‌های مثبت تغییر بدهید. در این بازی سؤالاتی از کودک‌تان بپرسید که احتمالا به آنها پاسخ مثبت خواهد داد: «بستنی دوست داری مگه نه؟»، «دوست داری با اسباب‌بازی‌هات بازی کنی؟»، «دوست داری دایناسورت رو ببینی که داره توی وان حموم شنا می‌کنه؟» و امثال اینها. تقویت پاسخ مثبت باعث می‌شود که کودک‌تان احساس کند حرفش را می‌شنوید و درکش می‌کنید.

۱. چگونه به یک کودک لجباز طرز صحیح استفاده از توالت را آموزش بدهیم؟

۲. چگونه به یک کودک لجباز غذا بدهیم؟
بچه‌ها ممکن است برخی غذاها را دوست نداشته باشند و شما نیز همیشه نمی‌توانید همان غذایی را که می‌خواهند به آنها بدهید. بنابراین برای اینکه کودک‌ لجبازتان به خوردن غذاهایی که برایش مفید است متقاعد شود، وقت غذا خوردن را به اوقاتی مفرح تبدیل کنید. مثلا در چیدمان بشقاب غذا خلاقیت به خرج بدهید یا در آماده کردن میز از او کمک بخواهید یا مثلا کودک‌تان را ترغیب کنید قبل از رد کردن غذا فقط یک قاشق از آن را بخورد و مزه‌اش را امتحان کند. همچنین می‌توانید از هر غذایی یک پرس کوچک برایش سرو کنید و بگذارید انتخاب کند و حتی اگر امکانش بود به او بگویید که اگر غذایش را تمام کند، یک جایزه (مثلا دِسِر) خواهد داشت.
۳. چگونه یک کودک لجباز را تنبیه کنیم؟
کودکان به قوانین و نظم‌ و‌ انضباط احتیاج دارند و باید بدانند که برای اقدامات‌شان پیامدهای مثبت یا منفی وجود خواهد داشت‌. بنابراین اطمینان حاصل کنید که کودک شما از پیامدهای سرپیچی از قوانین کاملا آگاه باشد. این پیامدها به‌‌ویژه در مورد کودکان نوپا باید فوری باشند تا کودک بتواند بین عملی که انجام داده و نتیجه‌ای که حاصل شده ارتباط منطقی برقرار کند. محروم‌سازی موقتی (مثلا کودک باید چند دقیقه‌ی معلوم به علت رفتار ناپسندش روی یک صندلی بنشیند یا گوشه‌ی اتاق بایستد)، کاهش مدت زمان بازی و تماشای تلویزیون یا ملزم کردن کودک به انجام کارهای جزئی منزل نمونه‌هایی از راهکارهای آموزش نظم‌ و انضباط به کودکان لجباز است. در مورد پیامدهای سرپیچی از قوانین، البته بسته به نوع مشکل، می توانید خلاقیت به خرج بدهید. دقت داشته باشید که قرار نیست با این تمرینات کودک‌تان را تنبیه کنید، بلکه هدف اصلی این است که کودک شما به رفتار اشتباه خود پی ببرد.