رحم اجاره ای در ایران، مظنه‌اش چنده؟

اولین تکان ها و بالا و پایین شدن جنین تازه شکل گرفته حس مادری را در وجود انسان زنده می کند. وقتی اولین بار نوزاد سرخ و کبود شده دنیا را معکوس می بیند و اولین گریه اش را سر می دهد، مادر بودن را باور می کنی. اما وقتی جسمت اجازه نمی دهد که این میزبانی لذت بخش را تجربه کنی و نوزادت از وجودت رشد کند تا زمانی که نطفه بی شکل تبدیل به نوزادی کامل شود و جسم زنی دیگر میزبان نطفه شکل گرفته شود، چالش ها آغاز می شود. از دلالی برخی میزبانان تا پشیمانی برخی متقاضیان .

رحم اجاره‌ای پدیده‌ای است که هر چقدر هم شرعی و قانونی و انسانی باشد، باز هم برای برخی‌ در جامعه سخت جا افتاده است. اینکه بخواهی برای این و آن توضیح بدهی که فرزندت از نطفه خودت است ولی متاسفانه دید آنها این است که می‌گویند هر که بچه را به دنیا آورد مادرش محسوب می‌شود، اصلا مادری به همان ۹ ماه بارداری است. از همین رو می توان گفت درصدی از مراحل بهره‌گیری از رحم اجاره‌ای جنبه علمی و پزشکی دارد و درصدی نیز جنبه اجتماعی و حقوقی، که همواره این مسائل سبب شده تا پرسش های متعددی پیرامون استفاده از این روش مطرح باشد و شبهاتی را برای افراد به وجود آورد.

اولین چالش مشکلات حقوقی این روش نه چندان جدید باروری است که در کشور ما ده سالی است که قدمت دارد.

سعید بهشتی حقوقدان درباره مشکلات حقوقی که درخصوص رحم اجاره ای وجود دارد، می گوید: مشکلات حقوقی رحم‌های جایگزین اغلب برخاسته از فقدان قانونگذاری در این زمینه است، اولین مسئله، محدوده جواز روی‌آوردن به فرزندآوری با استفاده از رحم جایگزین و تبیین ضوابط قانونی آن از جمله شرایط نهادهای مجری و کلینیک‌های تخصصی درمان ناباروری، افراد واجد صلاحیت ورود در قرارداد رحم جایگزین، و مسائلی چون ضرورت تنظیم قرارداد مکتوب و مشاوره‌های روانشناسی و جامعه‌شناسی در کنار مشاوره‌های تخصصی ژنتیکی و نیزحفظ اسرار پزشکی و… است؛ در واقع خلأ قانونی موجب شده که شرایط ماهوی و شکلی درخواست، پذیرش و انجام این روش نامشخص باشد.

او ادامه می دهد: نباید فراموش کنیم که مقوله رحم جایگزین، آبستن چالش‌های اجتماعی متعددی چون تجاری‌سازی واگذاری رحم، شکل گیری بازار سیاه، ظهور دلالان و واسطه‌ها، کمبود تعداد داوطلبان واگذاری رحم و نیز فقر اقتصادی و فرهنگی پاره ای از آنها که علاوه بر ایجاد انحصار و سوء استفاده‌های مالی، و زمینه‌سازی عدم اعتماد طرفین و تاذی و اخاذی، مشکلات زیادی را در حوزه‌های گوناگون ایجاد می‌کند.

رحم اجاره‌ای راهی برای زندگی‌های بحرانی
بر اساس آمارها عامل 20 درصد از جدایی ها،عدم باروری زوجین است و به این دلیل، یکی از روش‌های خروج این زندگی‌ها از بحران، استفاده از رحم اجاره‌ای است.

سحر حیدرخانی کارشناس مسائل ناباروری با اشاره به اینکه ناباروری به عنوان بحرانی در دوره زندگی شناخته شده است که بالقوه تهدید کننده ثبات فردی و روابط اجتماعی است، می گوید: تنها راه حل درمانی برای این دسته از زوجین استفاده از روش اهدای گامت (اسپرم یا تخمک) یا اهدای جنین است و در صورت وجود مشکلات آناتومیک رحم نیاز به استفاده از رحم اجاره ای به وجود می آید.

وی با اشاره به اینکه در نظام قانونی و حقوقی کشور مقررات و ضوابطی برای انجام رحم جایگزین وجود ندارد، ادامه می دهد: لذا کسانی هم که این کار را انجام می‌دهند نمی‌توان گفت مرتکب جرمی شده‌اند.

این کارشناس مسائل ناباروری با اشاره به اینکه معمولا فردی که از رحم او استفاده می‌شود با نام فرد صاحب جنین در بیمارستان بستری می‌شودمی افزاید : این کار به این علت صورت می گیرد که در بیمارستان گواهی ولادت به اسم شخصی که نوزاد را به دنیا می‌آورد صادر می‌شود در صورتی که اگر این کار بصورت قانونی انجام شود یعنی ضوابط قانونی آن تصویب شود، بسیاری از مشکلات مرتبط نیز رفع می‌شود.

حیدرخانی با بیان اینکه استفاده از رحم جایگزین زمانی صورت می‌گیرد که مادر از رحم خود نمی‌تواند استفاده کند ادامه می دهد: راه حل این مشکل استفاده از رحم شخص دیگری برای حمل جنین است اما اینکه آیا انجام این کار از لحاظ حقوقی، قانونی و فقهی مجاز است یا خیر سوالی است که نظام حقوقی ایران هنوز پاسخی به آن نداده است.

وی ادامه می دهد: مادر صاحب جنین و شخصی که رحم او جایگزین می‌شود و در نهایت فرزند یا فرزندان حاصل از این فرایند از لحاظ قانونی هر کدام حقوق و وظایفی دارند که باید در نظام حقوقی مرتبط، به طور کامل به آنها پرداخته شود.

مشخصات جانشین مادر
اما آن که قرار است نطفه زن و مرد دیگری را در بدنش میزبانی کند چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟
دکتر علیرضا میلانی‌فر، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فناوری‌های نوین علوم زیستی جهاد دانشگاهی - ابن سینا درباره ملاک ارزیابی و سنجش سلامت «بانوی صاحب رحم» می‌گوید: ترجیح این است که این خانم قبلا تجربه بارداری و داشتن فرزند سالم را داشته باشد. اگر ندارد، باید مطلقه باشد. بعد از آن ما سلامت متعارف او را بررسی می‌کنیم. ما چیزی به اسم سلامت کامل نداریم؛ نه داریم، نه چک می‌کنیم و نه قرار است چک کنیم؛ چراکه باید به طور معمولی به آدم‌ها گفت سالم. هیچ حد ومرزی وجود ندارد که کجا به کسی بگوییم سالم. ما می‌گوییم آدم‌هایی که در کوچه و خیابان قدم می‌زنند سالم هستند، در ظاهر بدن سالمی دارند و فقط یک تست معمولی می‌گیریم که اختلالات عجیب و غریب و عمده و ظاهر روانپزشکی را نداشته ‌باشند که دراصطلاح به آن چکاپ می‌گویند. با این کار به نتیجه می‌رسیم که او برای این‌ کار مناسب است یا خیر.

وی ادامه می‌دهد: به هیچ وجه نمی‌شود گفت کسی سلامت کامل دارد و گفتن این موضوع اشتباه است و در کشور هم استانداردی در این زمینه نداریم. شش مدل برای این سنجش وجود دارد که هر مرکز می‌تواند یکی از آنها را انتخاب کند. برای این منظور باید استاندارد ملی داشته باشیم که نداریم و اگر داشتیم کار خیلی آسان‌تر بود. در نتیجه مرکزی که مثلا 20 آزمایش انجام می‌دهد، متهم به سخت‌گیری می‌شود و مرکز دیگری که 10 آزمایش انجام می‌دهد، متهم به کم کاری. مرز باریکی بین هزینه تراشی، رعایت استاندارد و ... وجود دارد. کشورهایی که معتقد به داشتن استانداردهای مکتوب هستند، این استانداردها را دارند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فناوری‌های نوین علوم زیستی جهاد دانشگاهی - ابن سینا همچنین درباره عدم وجود قانونی ویژه برای ثبت نام مادر اصلی در شناسنامه نوزاد متولد شده به روش رحم جایگزین می‌گوید: ما در مورد رحم جایگزین هیچ مقررات خاصی نداریم. دولت می‌تواند استانداردهایی را معین و ابلاغ کند و بعد اجرای آن را تقاضا کند؛ مثلا می‌تواند دستور‌های دارویی، شرایط صاحب رحم، کارها و بررسی‌ها، خدمات بیمه، قراردادهای فیمابین و مسایل این چنینی را مشخص کند. وقتی که چنین قوانینی نیست، طبیعتا هرکسی به صلاح‌دید خودش عمل می‌کند.

میلانی ادامه می‌دهد: قانون زمانی می‌آید که نیاز حس شود. نیاز باید در جامعه حس شود بعد مطالبه شود تا دولت به آن پاسخ دهد. این پاسخ می‌تواند موافق باشد یا مخالف. در هر حال ما به عنوان پزشک نمی‌توانیم مطالبه‌گر باشیم؛ چون ممکن است بگویند شما به عنوان یکی از طرفین قرارداد از طرف خودتان فقط می‌توانید حرف بزنید.

اصولا پیدا کردن بانوی جایگزین که همه جوره مقبول بیفتد و از نظر پزشکی هم کاملا شرایط را دارا باشد کار بسیار دشواری است برای همین هم همین که بانویی پیدا شد و جواب آزمایشات مناسب بود دیگر همه سعی در پریدن از مراحل مختلف اداری و... می‌کنند و دوست دارند تا هر چه زودتر دست به کار شوند و به فرزندشان برسند.

اما فراموش نکنید که در چنین فعالیت‌هایی وجود قرارداد قانونی و درست وحسابی از نان شب هم واجب‌تر است در این زمینه 2 نوع قرار داد وجود دارد. قراردادهای دوستانه و قراردادهای تجاری.

قراردادهای تجاری، در این نوع قراردادها، زوجین متقاضی بچه، با انعقاد قرارداد رحم جایگزین و در ازای این عمل، (در اختیار قرار دادن رحم برای باروری) مبلغی را با توافق بانوی جانشین می‌پردازند که این مبلغ عوض تعهدات بانوی جانشین تلقی می‌گردد.

اما حالت دوم قرارداد، قرارداد دوستانه است که در این نوع قراردادها، بانوی جانشین مبلغی به عنوان عوض تعهدات خود از زوجین متقاضی دریافت نمی‌کند و معمولاً زن و شوهر متقاضی زنی از بستگان نزدیک خود را جهت قبول این عمل برمی‌گزینند و بانوی جانشین نیز اغلب به دلیل انگیزه‌های نوع دوستانه تن به این کار می‌دهد.

در مورد قرارداد رحم جایگزین که دارای ماهیت شبیه به عقد اجاره اشخاص است، نیز باید این عقد را در شمار عقود رضایی دانست؛ یعنی صرف رضایت طرفین قابل اجراست و احتیاج به تشریفات خاصی ندارد اما بهتر است به دلیل اهمیت موضوع اینگونه قراردادها و آثار بسیار مهم آن، برای صیانت بهتر از خانواده، شکل خاص و تشریفات معینی برای بیان توافق و شرایط انعقاد اینگونه قراردادها معین کرد تا در شمار عقود تشریفاتی قرار گیرد.

اما نکته بسیار مهم دیگر لازم یا جایز بودن این قرارداد است، به این معنی که طرفین باید حتما به قرارداد پایبند باشند و نمی‌توانند خلاف آن رفتار کنند و اجازه ندارند با میل و رضای خود هر وقت خواستند آن را رها کنند. در لازم یا جایز بودن قرارداد رحم جایگزین با توجه به قاعده فقهی «اصاله اللزوم» که ماده 219 قانون مدنی نیز بیانگر آن است که ؛ اصل بر لزوم قراردادها خصوصی است به غیر آنچه قانون تصریح به جایز بودن آنها کرده است و عقد برای متعاملین لازم الاتباع است و امکان فسخ عقد، امری استثنائی و برخلاف اصل است.

بنابراین همه قراردادهای خصوصی بجز موارد مصرحه در خود قانون را باید از جمله عقود لازم به شمار آورد. در نتیجه قرارداد رحم جایگزین از این حیث در زمره قراردادهای لازم است و طرفین آن باید به تعهدات مندرج در این قرارداد پایبند باشند و آنها را ایفا کند.

دیوار بی‌اعتمادی بلند است
مشکل اصلی در بحث رحم اجاره‌ای، اعتماد است، دیوار بدبینی بین دو طرف این معامله بلند است، دهنده و گیرنده خیلی سخت به هم اعتماد می‌کنند و با وسواس زیاد پیش می‌روند. اجاره‌کنندگان رحم جایگزین البته بدبین‌تر و وسواسی‌ترند، چون نمی‌دانند زنی را که برای پرورش فرزند خود انتخاب می‌کنند، تا چه حد برای جنین آنها دل می‌سوزاند. ولی به هر حال تاکنون زوج‌های زیادی پای معامله با دارندگان رحم جایگزین رفته‌اند و نتیجه هم گرفته‌اند.

رعنا یکی از همین دلال هاست که به ما می‌گوید چهار نفر از زنانی که رحم اجاره می‌دهند و با او کار می‌کنند، اکنون چهار پنج ماهه حامله‌اند.

زهرا هم با تعدادی از زنان اجاره دهنده کار می‌کند و می‌گوید چند ماه پیش یکی از این زنان اجاره دهنده وضع حمل کرده و نوزاد را بی عیب و نقص به پدر و مادرش تحویل داده است. با این حال روایت زنان اجاره دهنده‌ای که حاضر نمی‌شوند پس از تولد نوزاد او را به پدر و مادر اصلی‌اش بازگردانند یا قبل از به دنیا آمدن نوزاد، بی خبر می‌گذارند و می‌روند یا در طول دوران بارداری به سلامت خود و جنین بی توجهی می‌کنند، دهان به دهان بین زوج های نابارور می‌چرخد و این دیوار بی‌اعتمادی به اجاره دهندگان را بلندتر می‌کند.

دلالان رحم اجاره ای اما می‌گویند این فقط مشتریان نیستند که گاهی سرشان کلاه می‌رود، که برخی زوج‌ها نیز ریگ به کفش دارند و دلال و صاحب رحم اجاره ای را یکجا دور می زنند. زهرا می گوید تا به حال چند مورد برایش پیش آمده که زوج ها وسط کار، آن را رها کرده اند و رفته اند و بعد معلوم شده با هم اختلاف پیدا کرده اند و قید بچه دار شدن را زده اند، سرانجام آن جنین بلاتکلیف درون رحم اجاره ای هم شده سقط. ولی با این حال احتمال سوءاستفاده و پوچ بودن عمل از جانب اجاره دهندگان رحم محتمل‌تر از مشتری هاست، چون آنها سواره‌اند و مشتری پیاده، گرچه اولین حرف دلال ها این است که زنان اجاره دهنده قابل اعتمادند و مشکلی ایجاد نخواهند کرد.

مریم حسن زاده ، متخصص زنان، زایمان و نازایی در این رابطه می گوید: گرچه جنینی که در رحم مادر جایگزین لانه گزینی می‌کند ویژگی های ژنتیکی پدر و مادر واقعی را دارد و هیچ شباهتی به صاحب رحم اجاره ای ندارد، ولی اگر این اجاره دهنده مثلا سیگار دود کند، باعث کاهش وزن جنین می شود و اگر شرایط روحی خوبی نداشته باشد و آرامش خود را حفظ نکند، بر خلق و خوی نوزاد اثر می گذارد.

قیمت ها با تورم بالا و پایین می شود
هزینه رحم اجاره بسیار بالا است ،اما قیمت رحم اجاره ای بیش از هر چیز تابع توافق دو طرف معامله است و به وضع مالی دو طرف بستگی دارد که تا چه اندازه با هم چانه بزنند.

رعنا می گوید قیمت پایه ۲۰ میلیون تومان است که بسته به توافق، بخشی از آن در روز انتقال جنین، بخشی هنگام سونوگرافی قلب جنین، بخشی در ماه های سوم تا هشتم و قسط آخر بعد از به دنیا آمدن نوزاد و دریافت جواب آزمایش دی ان ای (برای اطمینان از این که نوازد بچه واقعی زوج درخواست کننده باشد) دریافت می شود.

اما زهرا. م معتقد است: امسال قیمت همین ۲۰ میلیون تومان است که عده ای که وضع مالی بهتری دارند به چند میلیون تومان بیش از این هم رضایت می دهند و حتی خرجی بچه (نفقه زن اجاره دهنده رحم) را به جای ۳۰۰ یا ۳۵۰ هزار تومان در ماه، تا ۵۰۰ هزار تومان هم می پردازند تا زن حمل کننده جنینشان در مضیقه نباشد.

پس به نرخ امسال یک زوج نابارور باید حداقل ۲۵ میلیون تومان به صاحب رحم اجاره ای بپردازند که این غیر از آن حق دلالی سه چهار میلیون تومانی است که واسطه ها می گیرند و هزینه داروها و ویزیت پزشک و خرج لقاح خارج از رحم و هزینه های زایمان.

برای ساماندهی این بازار آشفته و جلوگیری از دلالی رحم اجاره ای چه باید کرد؟ احمدعلی اسفنانی، سخنگوی کمیسیون قضایی مجلس بر لزوم این قانونمندی تاکید دارد و معتقد است برای سامان گرفتن بازار رحم اجاره ای که روشی منطقی و شرعی است باید دولت وارد عمل شود و کمیسیونی متشکل از نمایندگان ثبت احوال، وزارت بهداشت، دادگستری و کشور تشکیل دهد و لایحه ای را تنظیم و برای تصویب به مجلس ارسال کند و مطمئن باشد مجلس آمادگی همراهی با دولت در این موضوع را دارد.