حکم شرعی تلقیح مصنوعی، بچه از آن کیست؟

درمان ناباروری بستگی به علت ناباروری، مدت زمان نابارور بودن، سن والدین و الویت های فردی دارد. برخی علت های ناباروری قابل درمان نیستند. اما با پیشرفت های به دست آمده، امکان باردار شدن یک خانم از طریق تکنولوژی و فرایندهای مربوط به تولید مثل وجود دارد. یکی از راه‌های مهم درمان ناباروری تلقیح مصنوعی است که بنابر گفته متخصصان در ایران ۳۰ الی ۳۵ درصد موفقیت‌آمیز است. چند روز پیش آیت الله ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید به ایرنا گفته بود: «باید در زمینه‌های گوناگون پزشکی از جمله تلقیح مصنوعی و مرگ مغزی، نظر شرع را دانست و خطوط قرمز را بررسی کرد.» اما راه‌های غیرشرعی تلقیح مصنوعی چیست و چگونه می‌توان تلقیح مصنوعی را به‌صورت شرعی انجام داد؟ علاوه بر اینها مسأله دیگری که باید پاسخی برای آن یافت، این است که آیا به‌طورکلی ممکن است تلقیح مصنوعی در مسائلی مانند ارث سبب ایجاد مفسده‌ای شود؟

تلقیح مصنوعی شرعی چگونه است؟
روزنامه نوآوران در ادمه نوشت: تلقیح در لغت به معنای باردار کردن و لقاح به معنای باردار شدن است و تلقیح مصنوعی در اصطلاح، عبارت است از اینکه زن را با وسایل مصنوعی و بدون این که نزدیکی صورت گیرد، آبستن کنند. این کار از طریق تلقیح داخلی و تلقیح خارجی صورت می‌گیرد و برحسب اینکه بین صاحبان نطفه (زن و مرد) رابطه زوجیت یا زناشویی مشروع باشد یا چنین ارتباطی وجود نداشته باشد، این کار به دو صورت لقاح همگون (یا تلقیح بین همسران) و لقاح ناهمگون (یا تلقیح بین افراد بیگانه) تقسیم می‌شود. در مورد لقاح همگون مسأله‌ای مطرح نیست؛ چراکه میان همسران صورت می‌گیرد. اما شرع به لقاح ناهمگون مشکلاتی را وارد کرده است. حال اگر نطفه زن و مرد ضعیف باشد و برای تلقیح نیاز به افراد بیگانه باشد، شرع چه راه‌حلی پیشنهاد می‌کند؟

دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی در گفت‌وگو با نوآوران به این سوال اینگونه پاسخ می‌دهد: دررابطه با تلقیح مصنوعی درست نیست اسپرم یک مرد بیگانه با تخمک زن تلقیح شود؛ بلکه لازم است پیش از عمل تلقیح زن و مرد باهم محرم شوند. بنابراین خانم باید از همسر واقعی خود جدا شده، سه ماه عده نگه دارد، با صیغه محرمیت دارای زمان مشخص و مهریه معلوم، با آن مرد محرم شود و بعد اسپرم آن مرد با تخمک این زن ممزوج شود. آنگاه لقاح مصنوعی صورت گرفته و زن می‌تواند دوباره به عقد همسر خود درآید.طبق گفته‌های دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی در زمانی که تخمک زن ضعیف است و بارور نمی‌شود، می‌توان از خانم‌های دیگر تخمک گرفت. در این روش نیز باید زنی که تخمک از اوست، با مرد محرم شود و عمل لقاح صورت گیرد. ضمنا راه دیگری نیز وجود دارد و آن این است که از زن و شوهری رسمی نطفه گرفته شود و در رحم زن گذاشته شود. مسوول پاسخگویی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی دررابطه با مشکلاتی که ضمن صیغه محرمیت با یک فرد بیگانه ایجاد می‌شود عنوان می‌کند: برای آنکه مشکلی ایجاد نشود مدت صیغه محرمیت می‌تواند به‌عنوان مثال 5 ساعت باشد و حتی این امکان هست که زن و مردی که صیغه خوانده‌اند، اصلا یکدیگر را نبینند.

نظر قانون چیست؟
آیا تلقیح مصنوعی به‌لحاظ حقوقی و قانونی در ایران مجاز است؟ تهمینه خادم‌زاده، وکیل پایه یک دادگستری دراین رابطه می‌گوید: دررابطه با تلقیح نطفه مرد با تخمک زنی بیگانه و همچنین وارد کردن آن به تخمک درصورت ناتوانی اسپرم در نفوذ به داخل تخمک، مخالفت صریحی درمیان متون فقهی وجود ندارد و تعدادی از فقها مانند حضرات آیات یزدی و موسوی اردبیلی آن را مجاز دانسته‌اند. براساس ماده یک قانون اهدای جنین تمامی مراکز تخصصی ناباروری ذی‌صلاح مجاز خواهند بود با رعایت ضوابط شرعی و شرایط مندرج در آن قانون نسبت به انتقال جنین‌های حاصله از تلقیح خارج از رحم زوج‌های قانونی و شرعی و پس ازموافقت کتبی زوجین صاحب جنین به رحم زنانی که پس از ازدواج و انجام اقدامات پزشکی ناباروری آنها (هریک یا هردو) به اثبات رسیده اقدام کنند. اما هنوز مقررات جامعی در این زمینه وجود ندارد.

فرض بگیریم تلقیح مصنوعی در قالب شرع صورت بگیرد. فرزندی که به دنیا می‌آید حقیقتا از آن کیست؟ آیا ممکن است زندگی این افراد بعدها بر سر مسائلی چون ارث مختل شود؟ خادم‌زاده در پاسخ به این سوال عنوان می‌کند: مسأله وراثت و اینکه در مورد اهدای تخمک، طفل دقیقا به صاحب نطفه ملحق می شود یا اهداکننده تخمک، همچنان مورد اختلاف است. مشکل دیگری که در این زمینه وجود دارد قیمت‌گذاری بر روی این خدمات بهداشتی است. رفع این مشکل و تعیین تعرفه اهدای تخمک نیازمند قانون جامعی در این زمینه است. به موجب ماده ۲ این قانون تقاضای دریافت جنین اهدایی باید مشترکا از طرف زن و شوهر تنظیم و تسلیم دادگاه شود و دادگاه در صورت احراز شرایط ذیل مجوز دریافت جنین را صادر می‌کند.

بچه از آن کیست؟
این وکیل پایه یک دادگستری همچنین درخصوص رحم اجاره‌ای اظهار می‌کند: در نظام حقوقی ایران قانونی در مورد رحم جایگزین و ماهیت آن به تصویب نرسیده است و برای تعیین وضعیت حقوقی چنین قراردادهایی باید از اصول حقوقی و قوانین مرتبط، مانند قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور استفاده کرد. در این مورد هم‌چون فقها میان حقوقدانان نیز اختلاف نظر وجود دارد. دکتر کاتوزیان (پدر حقوق ایران) معتقد است پذیرفتن این نظر در حقوق کنونی امکان ندارد و باید از آن چشم پوشید. ازنظر اخلاقی نیز رواج بچه‌دار شدن ازطریق تلقیح مصنوعی، خانواده و تمام سنت‌های اخلاقی وابسته به آن را بیهوده می‌کند. همچنین در حقوق مدنی ایران با ملاحظه اینکه تنها طفل حاصل از زنا به زانیه ملحق نمی شود (ماده 1167 قانون مدنی) انتساب طفل حاصل از تلقیح مصنوعی به مادر طبیعی خود منع قانونی ندارد. خادم‌زاده با بیان اینکه به‌طورکلی در زمینه تلقیح مصنوعی خلاء قانونی داریم، می‌گوید: حقوقدانان و فقها در این زمینه دست به تفسیر می‌زنند.

تلاش برای پر کردن خلاء‌های قانونی
هر زن و مردی که مدتی از ازدواجشان می‌گذرد، آرزو دارند صاحب فرزند شوند. متأسفانه بعضی اوقات عواملی چند سبب می‌شود به‌راحتی این آرزو محقق نشود. متأسفانه در چند سال اخیر و هرچه می‌گذرد بیشتر خبر بچه‌دار نشدن زوج‌ها به گوشمان می‌رسد که اگر ظن به این افزایش درست باشد، خود جای بررسی مفصل دارد. اما خوشبختانه علم به‌سرعت درحال پیشرفت است و بسیاری کارها که در گذشته امکانپذیر نبوده است، اکنون محقق می‌شود. تلقیح مصنوعی یکی از هدایای علم و دانش به بشر است که آنطور که به‌نظر می‌رسد، شرع هم راه‌هایی برای آن گذاشته تا حلال و مجاز باشد. ازسوی دیگر در قانون هم اشاراتی به این مبحث شده است اما هنوز جای کار
دارد.

به‌هرحال تلقیح مصنوعی عملی قدیمی نیست و هرچه پیش رویم، کم‌کم مشکلات دررابطه با آن بروز خواهد کرد. آنچه مسلم است این است که قانون از حوادث و مشکلات جامعه عقب نماند و همزمان با تحولات تغییر کند تا در آینده ضعف قانونی سبب درماندگی افراد نشود.