اندازه گیری سر نوزاد، آنچه باید بدانیم

در بررسی رشد تکامل شیرخواران یکی از موارد مهم اندازه ‌گیری دور سر است، لذا در تمام نوزادان پس از تولد دور سر باید به‌ دقت اندازه ‌گیری و ثبت شده و همچنین پس از آن به ‌طور دوره‌ ای مثلا هر یک ماه یک ‌بار اندازه‌ گیری و مقایسه شود. علاوه بر اندازه رشد دور سر؛ بررسی قرینگی و یا نا قرینگی شکل جمجمه نیز بسیار حائز اهمیت است.

میکروسفالی
درصورتی که دور سر کوچک‌تر از حد مشخصی باشد به آن میکروسفالی گفته می‌شود. این حالت به‌ویژه در کودکانی که دچار تاخیر تکامل هستند، نسبتا شایع است. برای میکروسفالی علل زیادی مطرح شده است، اما به‌طورکلی به دو گروه ژنتیکی یا اولیه و غیرژنتیکی یا ثانویه تقسیم‌بندی می‌شود. این تقسیم‌بندی برای پیش بینی در حاملگی‌های بعدی و انجام مشاوره ژنتیک اهمیت دارد.
در نوع اولیه یا ژنتیکی معمولا پس از تولد دور سر کوچک‌تر از حد نرمال بوده و قابل شناسایی است. این حالت بخصوص در برخی از سندرم‌های ژنتیکی مثل سندرم داون و یا تریزومی هجده دیده می‌شود.
میکروسفالی‌های ثانویه و یا غیرژنتیک معمولا ناشی از عوامل زیان‌آوری است که جنین را در رحم تحت تاثیر قرارداده و یا در دوره رشد سریع مغز اثر می‌گذارد. این حالت به دنبال برخی عفونت‌های ویروسی مثل سایتومگالوویروس و یا سرخجه شایع است. همچنین مصرف برخی داروها و یا تابش اشعه و همچنین علل متفرقه دیگر باعث میکرو سفالی غیر ژنتیکی می‌شود. پس از تشخیص میکروسفالی و تعیین علت باید درباره مشاوره دقیق ژنتیکی امکانات لازم فراهم شده و با برنامه‌های خاص و دقیق برای کسب حداکثر توان تکاملی به کودک کمک نمود
هیدروسفالی یک بیماری اختصاصی نیست، بلکه نشان‌دهنده گروه متفاوتی از بیماری‌هایی است که به‌علت اختلال در گردش، تولید و یا جذب مایع مغزی نخاعی به وجود می‌آید. علائم بالینی هیدروسفالی به فاکتورهای زیادی بستگی دارد؛ مثل سن شروع، علت بروز ضایعه و مدت زمان آن

هیدروسفالی
هیدروسفالی یک بیماری اختصاصی نیست، بلکه نشان‌دهنده گروه متفاوتی از بیماری‌هایی است که به‌علت اختلال در گردش، تولید و یا جذب مایع مغزی نخاعی به وجود می‌آید. علائم بالینی هیدروسفالی به فاکتورهای زیادی بستگی دارد؛ مثل سن شروع، علت بروز ضایعه و مدت زمان آن.
مهم‌ترین نشانه در کودکان افزایش سریع رشد دور سر می‌باشد. علاوه بر این، ملاج قدامی پهن، باز و برجسته بوده و چشم‌ها نیز ممکن است به سمت پایین منحرف شوند. در کودکان سنین بالاتر که درزهای جمجمه بسته‌اند، علائم هیدروسفالی کمی متفاوت می‌باشد و سردرد علامت برجسته‌ای است، اما خواب‌آلودگی، بی‌اشتهایی و استفراغ در هر دو گروه شایع می‌باشد.
در ارزیابی کودک مبتلا به هیدروسفالی یک شرح حال دقیق برای بررسی موارد فامیلی اهمیت دارد. علاوه بر شرح حال، معاینه شامل نگاه دقیق، لمس و سمع جمجمه و همچنین معاینه ستون فقرات می‌باشد.
اندازه دور سر باید ثبت شده و با اندازه‌گیری‌های قبلی مقایسه شود، ناحیه کمر نیز از نظر ضایعات پوستی غیرطبیعی در خط وسط نیاز به بررسی دارد.
درمان هیدروسفالی به علت آن بستگی دارد، درمان‌های طبی شامل استفاده از داروهایی است که با کاهش سرعت تولید مایع مغزی نخاعی بهبود موقت ایجاد می‌کنند، اما نتایج بهبودی در درازمدت امیدبخش نیست. در اکثر موارد هیدروسفالی نیاز به استفاده از مسیرهای خارج از جمجمه به نام شانت دارند که مایع مغزی نخاعی را تخلیه کند. در هر حال این کودکان لازم است از جهات مختلف تحت پیگیری‌های طولانی قرار بگیرند.

کرانیوسینوستوزیس
این حالت بسته شدن زودرس درزهای جمجمه است که به دو گروه اولیه یا ثانویه تقسیم می‌شود، در نتیجه این پدیده اشکال غیرطبیعی مختلف جمجمه بوجود می‌آید.
در نوع اولیه یک یا چند درز به علت ناهنجاری تکاملی به طور زودرس بسته می‌شوند، اما در نوع ثانویه علت عدم رشد و اتساع ساقه مغز می‌باشد. این بیماری تقریبا یک مورد در هر دو هزار مورد بروز می‌کند و در اکثر موارد علت آن نامعلوم است. تنها در ده الی بیست درصد سندرم‌های ژنتیکی علت آن می‌باشد. از نظر تکاملی استخوان‌های جمجمه که شامل چهار استخوان مجزا هستند، در ماه پنجم حاملگی کاملا تکامل یافته‌اند و توسط درزها و ملاج‌ها از هم جدا می‌شوند. در طول سال اول زندگی مغز به‌ سرعت رشد می‌کند، هم‌زمان طول خطوط درزها نیز رشد کرده و مغز تحت فشار قرار نمی‌گیرند، اما اگر درزها رشد کافی نداشته باشد با رشد مغز روی آن فشار وارد خواهد شد.
این حالت در اکثر موارد هنگام تولد خود را نشان می‌دهد که در لمس جمجمه لبه‌های استخوانی برجسته به دست می‌خورد، با انجام یک گرافی ساده و یا سی‌تی‌اسکن جوش خوردن درزها ثابت می‌شود.
شایع‌ترین فرم کرانیوسینوستوزیس به دلیل بسته شدن درز قدامی خلفی به‌صورت زودرس بوجود می‌آید. در این حالت جمجمه باریک و بلند بوده، پیشانی پهن‌تر، پشت سر برجسته‌تر و ملاج قدامی کوچک یا بسته خواهد بود. این وضعیت در کودکان پسر شایع‌تر بوده و علت آن معمولا عدم هماهنگی سر جنین با لگن مادر و ایجاد اشکال در هنگام زایمان می‌باشد. در این حالت معاینات عصبی و فشار مایع داخل مغزی نخاعی نرمال است.
دومین فرم شایع کرانیوسینوستوزیس که با صاف شدن یک‌طرفه پیشانی، بالا رفتن حفره چشم و ابرو در همان طرف و برجسته شدن گوش همان طرف مشخص می‌باشد، معمولا در کودکان دختر شایع‌تر بوده و از نظر زیبایی اغلب نیاز به مداخله جراحی پیدا می‌کنند.
در برخی موارد قرار دادن کودک به‌صورت ثابت در یک وضعیت در دوران شیرخوارگی باعث جوش خوردن غیرطبیعی درزهای جمجمه شده و در نتیجه استخوان پس سر یک طرف صاف و استخوان پیشانی همان طرف برجسته می‌شود. این شرایط معمولا در کودکان بی‌حرکت و یا معلول شایع‌تر است.
اشکال دیگر کرانیوسینوستوزیس نیز وجود دارد که شیوع کمتری داشته، اما ناهنجاری‌های تکاملی مغزی در آن شایع‌تر است.
بسته شدن زودرس استخوان‌های جمجمه زمانی که فقط در یک درز باشد بندرت باعث نقایص عصبی می‌شود و در اغلب موارد تنها به خاطر وضعیت ظاهری کودک ازنظر زیبایی نیاز به جراحی پیدا خواهند کرد، اما اگر عوارض عصبی مثل هیدروسفالی بوجود آمده باشد مداخله جراحی ضروری است.

پلاژیوسفالی وضعیتی
در مقابل آنچه تاکنون گفته شد گاهی صاف شدگی و غیر قرینگی استخوان‌های جمجمه ناشی از فشار نیروهای خارجی بر روی آن است و در نتیجه این وضعیت بوجود می‌آید. مثلا کودکی که به‌صورت مداوم روی یک سمت سر می‌خوابد. از آنجایی‌که خواباندن شیرخوار به‌صورت دمر توصیه نمی‌گردد، این پدیده افزایش یافته است. بروز این حالت در شش هفتگی شایع‌تر بوده و در چهارماهگی به اوج خود می‌رسد. پس از آن در طول دو تا سه سال بعد کاهش می‌یابد. از آنجایی‌که شیرخواران نمی‌توانند در چند هفته ابتدایی زندگی وضعیت سر خود را تغییر دهند و همچنین قادر به بالا نگه داشتن سر خود نیستند، این حالت در چهار ماهگی شدیدتر است. به‌علاوه این‌که در این دوران سرعت رشد دور سر به‌سرعت درحال افزایش است. در حدود شش ماهگی که کودک توانایی تغییر وضعیت سر خود را پیدا می‌کند و فشار مداوم از روی جمجمه برداشته شده شکل جمجمه بهبود تدریجی پیدا خواهد کج بودن گردن به‌صورت مادرزادی خواباندن بیشتر روی یک سمت و سطح فعالیت کمتر در این شرایط بیشتر دیده می‌شود. به‌‌عنوان پیشگیری باید وضعیت خوابیدن شیرخوار کنترل شده و مرتبا تغییر نماید. تغییر وضعیت سر شیرخوار و قرار دادن آن به‌صورت متناوب در حالات مختلف باعث می‌شود روی استخوان‌ها به میزان یکسان فشار وارد شود. در شرایطی که تظاهرات بیماری شدید می‌باشد انتظار برای برگشت توصیه نمی‌شود. در نتیجه علاوه بر مشاوره و آموزش در مورد تغییرات وضعیتی هنگام خوابیدن و همچنین در صورت نیاز به فیزیوتراپی برای اصلاح انحراف گردن ممکن است از درمان با کلاه جمجمه بهره گرفت. این کار یک اقدام تخصصی بوده که باید با دقت انجام شده، در این صورت هرچه درمان زودتر شروع شود نتایج بهتری در پی خواهد داشت.