افزایش مهارت های اجتماعی در کودکان، سال های پیش دبستانی

در ایـن مقاله بعد از مقدمه کوتاهی دربـاره اهمیت پیش دبستانی و همچنین همکاری اولیا، ابتدا به ویژگی‌های ذهنی کودک پیش دبستانی (مهارت زبانی، درک مفاهیم، شباهت‌ها و تفاوت‌ها، و...) و نحوه پرورش آن (به فعالیت‌هایی مثل داستان نیمه تمام، تقویت مهارت‌های عددی، مفاهیم زمانی و...) اشاره شده است. همچنین به خصوصیات اجتماعی کودک پیش دبستانی (همکاری، علایق، بازی‌های مورد علاقه او، رابطه با خانواده و همسالان، نقش جنسیتی و...) پرداخته شده است.

مقدمه

سال های پیش از دبستان، مرحله شکل گیری شخصیت کودک است. دنیای پیرامونشان سپری می‌کنند. در این سال‌های طلایی، چنانچه محیط و آموزش غنی باشد، هوش، شکوفا می‌شود، استعدادها پرورش می‌یابد و یا اشیا را طبق شکل یا رنگ آن ها طبقه بندی می‌کند وکودک می‌تواند از حداکثر توانایی های خود بهره مند گردد. کودک امروز، دلیل این کار را توضیح می‌دهد. این قدم بزرگی است؛

نوجوان فردا و سازنده آینده کشور است. بنابراین، سرمایه گذاری روی او زیرا کشف علت طبقه بندی بسیار اهمیت دارد. ثروت انسانی ارزشمندی را برای آینده کشور به دنبال دارد. اما چگونه این مهم رخ خواهد داد؟ در صورتی که کودکان و نیازهایشان را بشناسیم؛ آن‌ها را باور کنیم و با آگاهی و دانش، مسیری هموار را برایشان مهیا سـازیم، مسیری به سمت نور و روشنایی، مسیری که با مشعل علم بتوان آن را روشن تر کرد. خوشبختانه این مسئله ای است که نظام آموزشی کشـور نیز بدان توجه داشته و با اهمیت دادن به دوره های پیش از دبستان و توجه به مربیان دلسوز و آگاه، در این مسیر گام برداشته است (مجیب و دیگران، (۱۳۸۸ )

اگر کودک در برنامه های آموزش وپرورش دوره پیش دبستان از اولویت نخست برخوردار است، والدین در مرحله بعدی قرار دارند. والدین نخستین معلمان کودک هستند و به مسئولیت اساسی خود در رشد در ابتدا به ویژگی های ذهنی و اجتماعی کودک پیش دبستانی می‌پردازیم.

خصوصیات ذهنی کودک پیش دبستانی:

- تا عدد ۱۰ و گاهی بیشتر را از حفظ می‌شمارد (مهارت زبانی) و در پایان این دوره می‌تواند تعدادی از اشیا را نام ببرد.

- مفاهیمی مثل اول، وسط، آخر، پهلو، پشت، رو، زیر و عقب را درک می‌کند.

- ارتباط متناظر اعداد و اشیا را درمی یابد.

- محاسبات ساده، مثل جمع و تفریق های ساده تا ۵ را می‌تواند با مثال های عینی انجام دهد.

- مجموعه سازی می‌کند؛ می‌تواند دو مجموعه از اشیا را بشمارد، با هم مقایسه کند و بین اعضای دو مجموعه تناظر یک به یک برقرار کند.

- مفاهیم راست و چپ را تشخیص می‌دهد و رابطه کل و جزء را درک می‌کند.

- می‌تواند براساس قوانین خودساخته، اجسام و کودکان این سـال ها را با کنجکاوی و توجه نسبت به خود و اطرافیان و اشکال هندسی را طبقه بندی کند؛ مثلاً وسایل خانه عروسکش را براساس کارایی آنها در اتاق قرار می‌دهد یا اشیا را طبق شکل یا رنگ آن ها طبقه بندی می‌کند و دلیل این کار را توضیح می‌دهد. این قدم بزرگی است؛ زیرا کشف علت طبقه بندی بسیار اهمیت دارد.

- مفاهیمی مانند نرمی، سختی، زبری، صافی، خشکی و خیسی را درک می‌کند.

- مفاهیمی مانند خیلی، مقــداری و چند تا را درک می‌کند.

- تصاویری که از انسان در نقاشی‌هایش می‌کشد کامل تر شده است، قبل از شروع نقاشی درباره آنچه دوست دارد بکشد، تصمیم می‌گیرد.

- از میان اطلاعاتی مانند نام و نام خانوادگی، نشانی و تلفن منزل خود، برخی موارد را می‌داند.

- به درک مفاهیم پولی علاقه مند است و می‌تواند برخی ازسکه ها را تشخیص دهد.

- مفهوم شباهت ها و تفاوت ها را درک می‌کند.

- درباره وقایع و حوادثی که رخ می‌دهد تا حدودی می‌تواند به زبان کودکانه صحبت کند.

- روزهای هفته را به ترتیب نام می‌برد.

- به جورچین (پازل) ها، بازی با کارت های مختلف، مار و پله و دوخت و دوز و... علاقه نشان می‌دهد.

- نسبت به حوادث اطراف خود و آنچه در آن می‌گذرد کنجکاو است.

- چند شعر و آواز کودکانه را از بر می‌کند و از شرکت در گروه های سرود لذت می‌برد

- به بدن، غذا، بهداشت و ظاهر و لباسش در حد کودکانه توجه نشان می‌دهد.

- پسرها زودتر به درک حجم و فضا می‌رسند؛ به همین دلیل آسانتر از دخترها می‌توانند شکل خاصی را در یک زمینه پیچیده پیدا کنند

- کنجکاو و پرسشگر است و به دنبال رابطه علت و معلولی پدیده هاست که یکی از مهمترین مراحل مهارت حل مسئله است

- مفهوم ترتیب را درک می‌کند و می‌تواند با استفاده از اشیا و اشکال مختلف سریسازی کند

مقدار طول و عرض را می‌تواند آرام آرام به خاطر بسپارد

خصوصیات اجتماعی کودک پیش دبستانی

خانواده مرکز دنیای کودک پنج ساله است و معمولاً مادر، کانون همه فعالیت هاست. او دوست دارد رضایت مادرش را جلب کند اما ارتباط با پدر هم برایش لذت بخش است. در این سن ارتباط با پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر یا برادر کوچکتر نیز برای کودک شکل عمیق تری به خود می‌گیرد. کودک در پایان این دوره، رفته رفته خود را فردی مستقل می‌بیند و الگوهایی که از رفتارهای اجتماعی گرفته است، در او ثابت می‌شوند.

مفهوم همکاری و مشارکت را درک می‌کند. دخترها به خصوص به انجام دادن کارهای خانه علاقه مندند و در مهمانی ها و جشن ها شرکت می‌کنند. پسرها نیز به تجربه های جدید علاقه زیادی نشان می‌دهند.

کودک پیش دبستانی در این سن دوستانش را خودش برمی گزیند و خیلی زود آنها را تغییر می‌دهد و معمولاً به کسی دوست می‌گوید که مطابق میلش رفتار کند.

او بــه بازی هایی که در آن ها به ایفای نقش و قرار گرفتن به جای دیگری می‌پردازد، علاقه مند است و علایق و آرزوهایش را در این گونه بازی‌ها نشــان می‌دهد. به بازی های رقابتی و مشارکتی نیز علاقه نشان می‌دهد و توانایی انجام دادن آنها را دارد اما بیشتر تمایل دارد در بازی ها برنده باشد و اگر جزء برندگان نباشد، ناراحت می‌شود و با گریه کردن و عصبانیت عکس العمل نشان می‌دهد.

کودک پیش دبستانی با هم گروهی هایش ارتباط دوسویه برقرار می‌کند و نیاز به قانون و بازی را رفته رفته درمی‌یابد. یاد می‌گیرد انتظار بکشد، نوبت را رعایت کند و به درک قواعدی که لازمه مشارکت و تعامل صحیح و اصولی است نائل می‌گردد. او گاهی برای جلب توجه بزرگسالان و گاهی برای جلب موافقت آنان یا ترس از تنبیه، اقدام به دروغگویی می‌کند.

کودک پیش دبستانی ضرورت نظم و ترتیب را درک می‌کند اما رعایت و نهادینه شدن آنها نیازمند تداوم و یادآوری مداوم است.

او برخی از مشاغل، ابزار کار و لباس کار آن ها، نشانه های اساسی کشور (نام، پرچم، زبان و...) را می شناسد. مهارت‌های اجتماعی رشد می کنند و متعاقباً همدلی، مهربانی و عطوفت که نتیجه خودپنداری مثبت بروز می کنندـ در او توسعه می یابند.

استقلال بیشتری پیدا می‌کند و بین بازی وکار تفاوت قائل می‌شود. با مفهوم مالکیت آشنایی پیدا می‌کند و بین مفاهیم «مال مــن» «مال تــو» «هدیه دادن و گرفتن» «قــرض دادن و قرض گرفتن» و... تفاوت قائل می‌شود.

کودک پیش دبستانی همچنان که در مورد جنسیت خود رفته رفته به شناخت می‌رسد، آنچه را از او در مقام یک دختر و یا پسر انتظار می‌رود فرا می‌گیرد و همچنین به نقش های کلیدی (فرزند، خواهر، برادر، نوآموز، دوست و...) و وظایفش در مقابل دیگران پی می‌برد.

- در اجتماعی شــدن پیشــرفت می‌کند؛ به طوری که به ملاقات دوستان خود می‌رود.

- به خودکفایی بیشتر می‌رسد.

- محبت او پایدار نیست.

- نقش جنسیت برایش مشخص می‌شود.

- از وضع لباس پوشیدن خود آگاه است.

برخی روش های پرورش مهارت های ذهنی و اجتماعی کودک پیش دبستانی

کودک پیش دبستانی تنها از طریق توجه دقیــق به جزئیات می‌تواند به خواص اشیا، تفاوت‌ها و شباهت ها، مفاهیم مربوط به اشکال، تشخیص ابعاد، اجسام و... پی ببرد و رفته رفته دریابد که در مورد یک موضوع نظریات متفاوتی می‌تواند وجود داشــته باشد. تمرینات متعددی را جهت خوب مشاهده کردن، برای کودک پیش بینی کنید.

در طراحی فعالیت‌ها فرصت‌های زیادی را جهت آزمایش و تجربه کردن در اختیار کودک بگذارید. کودک در این سن کنجکاو است وکنجکاوی پیشنیاز یادگیری است.

توانایی کامل کردن شکل ها، مهارت‌های سری سازی و ردیف کردن، که شـامل به ترتیب چیدن اشیا طبق روال منطقی و با توجه به ویژگی آن هاست، در این سن تقویت می‌شود. برای انجام دادن این کار، کودک باید به این سؤال پاسخ دهد که بعد از این نوبت کدام یکی است. داستان نیمه تمام که با ایده و خلاقیت کودک تکمیل می‌شوند یا کشیدن نقاشی از قصه ها با استفاده از قدرت تجسم و تصویر ذهنی توسط کودک، زمینه را برای ارتقای مهارتهای تفکر او فراهم می‌سازند.

تقویت مهارت های عددی در کودک پیش دبستانی را می‌توانید با طراحی فعالیت های ساده در قالب بازی ها یا کمک گرفتن در کارهای عادی کلاسی انجام دهید. برای مثال، کودک می‌تواند میزها، صندلی‌ها، کیف‌ها، یا میوه های داخل بشقابش را بشمارد یا به پرسش هایی چون: اگر یکی به میوه ها اضافه شود یا یکی از آنها کم شود و... پاسخ دهد. فعالیت‌هایی طراحی کنید که باعث تقویت هوش و ادراک فضایی کودک شوند (تمرکز روی تقارن اشیا در فضا)، توجه و دقت او را نسبت به اشیاء مختلف افزایش دهند یا دربردارنده تمرین هایی برای حالتهای بدن (نشسته، خمشده و...) از زوایای مختلف باشند.

فعالیت‌هایی طراحی کنید که در آن ها بیان شباهت ها و تفاوت های وسایل گوناگون از کودک خواسته شود. معمولاً بیان موارد تشابه از ذکر تفاوت ها برای کودک ساده تر است. به خصوص در فعالیت ها روی مفهوم » یکسان بودن «یا» شباهت داشتن «تأکید کنید. یکسان بودن به معنای» دقیقاً همان بودن «است و شباهت داشــتن به معنای» وجود خصوصیات مشترک«است. کودکی که این مفاهیم را درست بفهمد، در سال های بعد مفاهیم ریاضی را بهتر درک خواهد کرد.

کودک پیش دبستانی در این سن رفته رفته به مفاهیم زمانی پی می‌برد اما برای درک کامل آن ها به تمرین و تأکید نیاز دارد. فعالیت‌ها باید طوری طراحی شوند که مفاهیم قبل، بعد، دیروز، فردا، دیشب و... مرتباً در کارهای روزانه مورد توجه قرار گیرند و تکرار شوند؛ برای مثال، بعد از کلاس کاردستی چه کاری داریم یا قبل از رفتن به پارک چه وسایلی را باید آماده کنیم؟ و... تأکید بر تغییرات فصل ها، تعطیلات، روز تولد و... نیز می‌توانند در درک مفاهیم زمانی برای کودک پیش دبستانی مؤثر باشد.

فعالیت‌های مختلفـی طراحی کنیــد تا کودک با تمرین و تکرار و با استفاده از وسایل مختلف (برگ‌ها، سنگ‌ها، اشــکال هندسی و...) مهارت‌های مجموعه سـازی، ردیف سازی، طبقه بندی، تشخیص ویژگی های اشکال، تفاوت‌ها، شباهت‌ها، درک رابطه جزء و کل و... را به دست آورد. از او بخواهید علت کارهایش را توضیح دهد. محیط‌های طبیعی همیشه فرصت های بسیاری را برای بررسی، مقایسه، قضاوت، حل مسئله، آزمایش، کشف رابطه علت و معلولی و تحریک کنجکاوی کودک فراهم می‌آورند. حتماً فعالیت هایی برای خارج از محیط آموزشگاه پیش بینی کنید.

نحوه پرورش مهارت های اجتماعی در بین کودکان پیش دبستانی

۱- روش الگوبرداری: ایجاد الگویی از رفتار اجتماعی که موجب می‌شود فرد دیگری از طریق مشاهده و تقلید فرا گیرد، الگوسازی اجتماعی نام دارد. کودک رفتار شخص دیگری را مشاهده می‌کند. سپس با اجرای مشابه در موقعیتی مشابه آن رفتار را تقلید می‌کند.

کودکان به دو شیوه از دیگران تقلید می‌کنند:

الف. مشاهده رفتار همسالان و بزرگترها،

ب. تأثیرپذیری از شنیدههای دیگران (همسالان، مربی و خانواده)

۲-روش مربیگری: این روش برخلاف الگو که از رفتار تقلید می‌شود به شکل راهنمایی کلامی به طور پیاپی و طی جلسات وبرنامه های دیگری صورت می‌گیرد.

۳- فراهـم کردن فرصت برای سـخن گقتنکودکان مثال: از کودک بخواهید در مورد آنچه دوست دارد صحبت کند و چرایی آن را شرح دهد.

۴- روش خودآموزی: این گونه است که کودک در مورد یک مسئله و علت بروز آن (مثل یک اختلاف کودکانه) بین بچه ها صحبت می‌کند و سپس نتیجه گیری می‌کند. مثــال: کتابی را تا اوج داستان بخوانید و از کودکان بخواهیـد راهکارهایی بـرای ادامه کار قهرمان پیشبینی کنند.

۵- روش قضاوت و داوری: در این روش سعی بر این است که کودک بتواند انواع واکنش های احتمالی یک موقعیت را که برخی انطباق پذیرترند و یا حتی اتفاق افتاده اند، تشخیص دهد. مثال: از کودک بخواهید به عنوان پلیس یا شهردار کودکستان، راهکارهایی ارائه دهد.

۶- روش تقویت رفتار: اگر کودک بتواند موقعیت برقراری ارتباط را بهتر بشناسد، در افزایش درک اجتماعی او مؤثر است و تکرار و تقویت می‌تواند در شناخت و یا ثبت یک رفتار کمک کند.

۷-روش نمایش و قصه گویی: قصه و نمایش از ابزارهای مؤثر برای آموزش مهارت‌های اجتماعی‌ در کودک پیش دبستانی هستند. (مجیب و دیگران،. (۱۳۸۸)

۸- آموزش از طریق بازی: بازی وسیله‌ای است مناسب برای آموزش مهارت هایی چون فعالیت گروهی، همکاری تعاون، رعایت نوبت و... در کودک پیش دبستانی)

۹- روش گردش علمی: یکی دیگــر از روش های مناسب، که عمدتاً به شناخت محیط اطراف منجر می‌شود، روش گردش علمی است. در این روش کودک علاوه بر شناخت محیط، با افراد گوناگون جامعه (پستچی، رفتگر، فروشنده و...) آشنا می‌شود. (همان: ۱۷۴ ـ(۱۷۰(

۱۰- بازی عامل رشد اجتماعی: بازی موجب می‌شود که کودک خود را به عنوان یک عامل فعال در محیط به حساب آورد و نه شخصی که فقط واکنش نشان می‌دهد. در خانواده و مدرسه، معمولاً از کودک می‌خواهند که از الگوهای رفتاری تعیین شده پیروی کند اما در دنیای بازی، کودک می‌تواند دنیا را آنقدر کوچک کند که به برازنده خودش شود و به میل خود آن را دستکاری کند.

دیگر موارد مهم در پرورش رشد اجتماعی کودک پیش دبستانی عبارت اند از:

شعر: کودک شعر را همراه دیگران می‌خواند و از این طریق رفتهرفته مهارتاجتماعی (مشارکت) در او تقویت می‌شود.

نقاشی: کودک از اینکه می‌بیند می‌تواند از خود اثری به جا بگذارد، احساس رضایت و اعتماد به نفس می‌کند.

کاردستی: مهارت‌های اجتماعی (کار گروهی، مشــارکت، رعایت نوبت، اجازه گرفتن در هنگام دست زدن به وســایل دیگران و...) در او توسعه می‌یابد. کودک از اینکه می‌بیند خود، چیزی ساخته است، احساس رضایت و اعتماد به نفس پیدا می‌کند.

آمــوزش مفاهیم علمی: فرصت‌هایی برای تجربه کردن و آزمایش پیدا می‌کند؛ در نتیجه احساس استقلال و اعتماد به نفس پیدا می‌کند و قوانین اجتماعی (رعایت نوبت، انضبـاط و...) را می‌آموزد.

اهمیت و ضرورت پرورش مهارت های اجتماعی در بین نوآموزان پیش دبستانی

رشد اجتماعی به کودک کمک می‌کند تا از چگونگی ارتباط با مردم، لذت بردن از روابط اجتماعی و روش حفظ این روابط را بیاموزد. با قرار گرفتن در کنار دیگران و برقراری ارتباط، احساس ارزشمند بودن در او قوت می‌گیرد و در نتیجه اعتمادبه نفسش افزایش می‌یابد. همچنین در سایه توسعه ارتباطات اجتماعی دوستانی پیدا می‌کند، در فعالیت های گروهی شرکت می‌جوید و با بسیاری از قوانین اجتماعی (رعایت نوبت، احترام گذاشتن به حقوق دیگران، رعایت قوانین در بازی ها و...) آشنا می‌شود.

کودک به تدریج از طریق ارتباط با دیگران بر مهارت های اجتماعی خود می‌افزاید. در این دوره، دوستان و همبازی ها تأثیر بسزایی در رشد اجتماعی کودک دارند. او بر اثر آمیزش با همسالان و کوچه بهتدریج پی می‌برد که برخی آموخته هایش مناسب و مقبول نیستند و باید تغییر یابند. اگر کودکستان از امکانات کافی برخوردار باشد، مهارت‌های اجتماعی کودک را افزایش می‌دهد. او در آنجا به یادگیری و تجربه می‌پردازد و روش های ارتباط با دیگران را می‌آموزد و به نقاط قوت و ضعف خود پی می‌برد.

اهمیت و ضرورت پرورش مهارت ذهنی

این دوره از رشد کودک اهمیت ویژهای دارد. با رشد ذهن در این دوره خلاقیت کودک به اوج می‌رسد. استفاده از روشها و مواد آموزشی مختلف موجب پرورش تخیل، خلاقیت و فعالیت های ذهنی می‌شود. کودکان در این دوره از ابداع و ابتکار لذت می‌برند و از انرژی بسیاری برخوردارند، انرژی نهفته در نوآموزان به آنان اجازه می‌دهد شکست را فوراً فراموش کنند و با کسب تجربه و با انرژی بیشتری به فعالیت بپردازند.

رشد ذهنی فرایندی است که در گذر آن مهارت های تفکر کودک گسترش می‌یابد. این فرایند شامل تشخیص، تصور، ادراک، استدلال و حل مسئله است. رشد ذهنی به کودک کمک می‌کند تا دنیای اطرافش را بهتر بشناسد و از اندیشیدن لذت ببرد. ارتقای این مهارت ها بدون شک موفقیت های او را در سال های بعد در پی خواهد داشت. کودک در مواجهه با امور روزمره نیازمند درک کردن، تشخیص دادن، تفکر کردن و حل مسئله است. او برای اینکه بتواند محیط پیرامون خود را بشناسد. نیازمند این مهارت هاست. بنابراین موفقیت مربوط به زندگی آینده او در گرو توانایی وی در به کارگیری مهارت‌های ذهنی است. (فرصت و صادقیان)

نتیجه گیری

رشد اجتماعی به کودک کمک می‌کند تا عزت نفس پیدا کند. امروزه دیدگاهی کلی وجود دارد که بر اهمیت عزت نفس در ارتقای موفقیت های آینده کودک تأکید می‌کند. کودکی که به شرکت در بحث ها و تصمیم گیری‌های خانوادگی یا کلاسی تشویق نمی‌شود یا اندیشه ها و نظریاتش مورد استقبال قرار نمی‌گیرد، تصویر مثبتی از خویش در ذهن نخواهد داشت. بی تفاوت بودن نسبت به عقاید کودک او را بــه بیتفاوتی دچار می‌کند. در مقابل، پرورش نگرش مثبت نسبت به خود در کودک او را فردی انعطاف پذیر بار می‌آورد که اشتباهاتش را می‌پذیرد و از شکست نمی‌هراسد.

مهم‌ترین نیاز کودک که مرکز پیش دبستانی باید آن را برآورد، نیــاز به امنیت و پذیرش است. وقتی کودکی بــه یک مرکز پیشدبستانی می‌رود، در حقیقت برای اولین بار فضای امن خانه خــود را ترک می‌گوید و بنابرایــن، باید بتواند با محیط جدید سازش پیدا کند. یک مرکز پیش دبستانی باید محیطی را تدارک ببیند که کودک به راحتی خود را با آن تطبیق دهد.

کارکنان و معلمان مراکز آموزشی و پرورشی پیش دبستانی باید با استفاده از موقعیت های روزانه مسائلی را برای کودکان طرح کنند و آنها را به حل اینگونه مسائل تشویق نمایند. (ونیتاکول، ترجمه فرخنده مفیدی،

از آنچه گفته شـد درمی یابیم که ذهن نیز همانند ابعاد دیگر وجود رشد می‌کند. با رشد مهارت های ذهنی، کودک رفته رفته آگاه‌تر می‌شود، دنیای پیرامونش را بهتر می‌شناسد و افکار، عقاید و معلوماتش ارتقا پیدا می‌کنند. همه میدانیم که جامعه تغییر کرده است و مهارت هایی که چند سال پیش مناسب بودهاند، دیگر برای وارد شدن کودک به جامعه کافی نیستند. کودک امروز به ابزار مورد نیاز این جامعه نیاز دارد. او به مهارت هایی نیاز دارد که بتواند افکار و اندیشه های خود را کشف کند، ایده‌هایش را در قالب واژه ها بیان کند، نظراتش را ادامه دهد و به توجیه باورهای خود بپردازد.

با توسعه مهارت های ذهنی، زمینه ایجاد تفکر منطقی در کودک فراهم می‌شود، استدلال می‌کند، به حل مسئله می‌پردازد و تفکر خلاق و تفکر انتقادی در او رشد می‌یابد.